De Gids. Jaargang 155

[p. 938]

[Nummer 12]

Jan Elburg 1952 Foto: Leo Klatser

[p. 939]

Erik Slagter
Jan G. Elburg 1919-1992

Op 13 augustus 1992 overleed Jan G. Elburg, een van onze strijdbaarste dichters en een veelzijdig woord-kunstenaar. Hij woonde al lang niet meer in Amsterdam, maar in Haarlem en was geen mede-oprichter van Cobra, zoals de volgende dag in NRC Handelsblad stond. Zulke misvattingen zijn tekenend voor zijn bekendheid: Elburg stond er net even buiten. Hij was misschien zelfs niet eens écht een Vijftiger.

In 1919 geboren in het Zeeuwse Wemeldinge, een naam die trappelt om uitspraak (zie: Maatstaf 4/5, 1970, p. 234-241), was hij enkele jaren ouder dan de meeste Vijftigers.

Hij stond wat apart en was juist daardoor een unieke figuur in de letteren, met een vooruitgeschoven talent: een van de vroegsten die in 1948 de geur van de nieuwe werkelijkheid opsnoof. Vroeger komt later werd de titel voor zijn herinneringen aan die experimentele tijd: aforismen van Elb, tekeningen en monoprints, gouaches en fotomontages, voorvallen en surrealistische ‘cadavres exquis’ en gedichten, in 1986 uitgekomen.

Elburg in al zijn veelzijdigheid; niet in zijn vele betekenissen: het was Elburg die in 1948 Lucebert uitnodigde tien vignetten in Het Woord te plaatsen, zijn debuut als dichtend kunstenaar. In die laatste jaargang van dat tijdschrift signaleerde Elburg de nieuwe tijd, die van de gemeenschapskunst en van de kunst van en voor het volk. Enkele jaren later richtte hij in ‘Elborough’, zoals zijn woning als ontmoetingsplaats werd genoemd, met enkele lettervrienden de ‘cel Majakovski’ op uit bewondering voor de Russische dichter die door zijn taalexperimenten de nieuwe weg aanwees. Ook Elburg zag zijn poëzie als een overtuiging. Hij stond niet op de barricade, die had hij achter zich gelaten. Hij schoof zijn mening onder de voordeur en met een twinkeling in de ogen wachtte hij af, altijd bereid zijn opvatting nog duidelijker te formuleren. Zijn poëzie was bekentenis en had betekenis. Dat maakte zijn verzen krachtig en gaf ze tegelijk iets tijdelijks.

Elburg had een duidelijk standpunt, maar kon ook afstand nemen. In zijn Gedichten 1950-1975 liet hij enkele eerdere bundels liggen en voegde nieuwe gedichten toe. Met de jaren werd hij milder en noemde zijn vroegere strijdmakkers ‘Geen letterheren’ (1987).

Jan Elburg was geestig en had de voelsprieten en oneindige aandacht van een kat (zie het omslag van zijn verzamelbundel): bij de minste beweging was hij alert en hij bleef gespannen. Die dubbele eigenschap maakte hem niet alleen tot een pionierend voorlichter van de dichtkunst, maar ook tot een uitstekend docent aan de Rietveldacademie (zie Bzzlletin 33, februari 1976) en een prima tekstschrijver.

Elburg had al vroeg begrepen dat het nieuwe vooral een andere interpretatie was van het bestaande. Hij was dan ook een groot kenner van zowel middeleeuwse als moderne poëzie, verzamelde veel dingen en namen. Met enige trots kon hij zijn collectie pistolen laten zien en kende de erotische implicaties. Die ongewapende dingen kregen bij Elburg letterlijk een lading. Zo ging hij ook om met de taal: chansons of troubadourrondelen in een nieuwe werking of contravorm.

Elburg liet zich vooral kennen als een smid,

[p. 940]

die materiaal smeedt tot taal, niet als uitvinder. Tot het nieuwe in zijn werk leek hij zelf eerder wat argwanend te staan, zodat hij zijn surrealistische poëzie pas veel later publiceerde. Zijn monotypieën en collages waren nieuwe vondsten, maar uit bestaande dingen zou Elburg er geruststellend aan hebben kunnen toevoegen. Ze werden pas veel later bekend. Elburg gaf eerst al zijn kracht aan zijn gedichten, wilde niet als kunstenaar langs de zijlijn staan. Als dichter hoorde hij tot de sterken. Zijn beste verzen zijn collages: associatief en verbazend vindingrijk. Met zijn grote bewondering voor en affiniteit met het surrealisme was Elburg vooral een dadaïstisch speler: een koppelaar van delen in een nieuw totaal. Geen speler zonder betekenis, daarin onderscheidde hij zich van Dada.

Elburg wilde, als elke echte dichter, water uit vuur maken. Zijn poëzie was hij zelf, zijn kijkpraatjes, aforismen en woordplaatjes liet hij door Elb, zijn alter-echo, doen. Elb bewoog zich door de ogen van de schaar en had ‘een schaar verknochte vrienden’. Elb bemoeide zich met de ‘filologie’ en ‘de motorsport’ en hield zich een boek lang bezig met ‘De kikkers van Potter’: altijd oplettend betrapte hij de tijd op zijn absurdisme.

Hij die van zijn ‘lijf een Korea’ had willen maken en:

een mens (...) uit wrok
en afgeslagen splinters: een winterman
met een gezicht van louter ellebogen.
En bomen zouden stampen bij zijn langsgaan
en had hij één minuut te leven,
rood zou hij zijn en rood van kindertranen
en rood.

(fragment uit: ‘Willen’)

en die dat alles meende ook: hij ‘wou een vlag zien kiemen uit een zaadje’, die heeft een dichtkunst nagelaten als een fort: monumentaal! We zullen Elburg dan ook nog veel tegenkomen^1.:

Hoe noem ik mijzelf als het groen wier regent,
als de lente losbreekt, de zon nog stamelt?
Regis de Appelsap, ruwaard, regent
van het duifkoerend grijs van mijn liefstes waterland?
Ik zal mij de minnaar noemen!

Heb ik gedacht aan de mond die ook nu niet
boterham eten kan, prijzen den Heer?
Ja ik, sinds langen tijd, zonder verschiet
dat nu de groenen zaait in de laagvenen.
Mocht ik de feestvierder eerder niet wezen?
Neen ik, geenszins.

Neem ik het land als de mussen de pannekoek
- pik van mijn vensterbak - cheerful aanvaarden?
Neem ik de optochten bomen tot aan de
uitwegen, 't opgroeiend kroos van de bladeren
aan in mijn bloed?

Hoe noem ik mijn schoenen wanneer de grindpaden
weer hart voor mij hebben, de dorpen aanschouwen
van achter zonlichts geribbelde paarden?
Herwaarts en Derwaarts, mijn open landauers.
Hoe noem ik mijzelf als de weerhanen slapen?
Ik zal mij de minnaar noemen.

(uit Reflex nr. 2, februari 1949)

1. Een minder bekende universitaire studie biedt interessant materiaal: Jan van Maele, Jan Gommert Elburg: liefde, oorlog en poëzie, Gent 1985.