De Gids. Jaargang 155

[p. 925]

Hedy d'Ancona
A puppet on a string

Het staat me bij dat Pierre Dubois, die in zijn functie van criticus veel naar toneel ging, ergens samengevat het volgende schreef: ‘Af en toe gebeurt het.’ Dat het eigenlijk de reden was waarom hij van toneel hield, waarop hij steeds weer hoopte en dat maar zelden in vervulling gaat. Wat is dat het? Dat is moeilijk te zeggen. Het heeft iets van een wonder.

Ik herinner me die uitspraak, of in ieder geval de teneur ervan, omdat ze zo overeenkomt met mijn eigen ervaringen. Soms, ineens, ervaar je bij het zien van een voorstelling iets onbenoembaars en dat, zo gaat door je heen, dat is de sensatie waarom het eigenlijk begonnen is.

Ik ga nu niet vertellen bij welke voorstellingen me dat overkwam, dat moment van verheldering, die met niets te vergelijken ontroering van het theater.

Dat overviel me bijvoorbeeld bij het zien van een poppenspel met maar één pop. Een pop en een paar touwtjes. En een poppenspeler die je duidelijk kon zien. Die pop was een echte Punch-figuur. Een Jan Klaassen met puntmuts en dito neus. Maar dat was hij eerst niet, die Punch. Eerst lag daar onderaan de touwtjes een onduidelijk hoopje vodden.

Nu ik dit schrijf schiet me ineens een regel boven een stuk in Vrij Nederland te binnen waarin Hofstädter, schrijver van een moeilijk en toch gek genoeg erg populair boek, geciteerd wordt. Daar staat: Er is geen plaats voor de ziel. Of iets dergelijks. Nou, als je dat zo zag liggen, dat hoopje stof, dan zou je hem gelijk geven, die Hofstädter.

En toen gebeurde er dat vreemde. De speler trok aan een paar touwtjes, dat mannetje stond ineens op en ging leven.

Er gebeurde iets wat niet kon. Er was immers nergens plaats voor een ziel. Dat hadden we gezien aan dat hoopje vodden. Maar op het moment dat de poppenspeler aan de draadjes trok, was die pop een ziel. Dat hadden we gezien aan dat hoopje vodden. Maar op het moment dat de poppenspeler aan de draadjes trok, was die pop niet langer een ellendig hoopje niets. Er schoot een ziel in. Dat kan niet. Maar ondanks dat gebeurde het.

En zo, met bijna niets, geen decor, geen suggestieve muziek, zonder

[p. 926]

wat de Engelsen zo mooi noemen make-belief. Enkel met wat draadjes die je nog kon zien ook. Of was het juist omdat je kon zien hoe het kwam dat die pop ging leven?

Je zou geneigd zijn te denken dat je maar beter niet kunt zien wat de poppenspeler doet. Want dat verstoort toch de illusie, zo'n blik achter de schermen? Maar nee, dat bleek niet zo te zijn. En, zoals ik zei, dat je kon zien wat de kunstgreep was versterkte de indruk dat die pop echt leefde. Het is natuurlijk op het randje van een verstoorde illusie. Maar dat maakt die pop nu juist zo levensecht. Hij was maar op het randje levend, aarzelend. Maar nu net daarom zo angstaanjagend echt. Alsof hij uit de dood wakker werd.

Dat was een aangrijpend gezicht. Het ging moeizaam, alsof die ziel steeds weer zou wegschieten en dat bijna niets aan die touwtjes weer zou terugvallen tot helemaal niets. Tot dat rommelige hoopje waaruit het ontstaan was. En het werd nog spannender en beangstigender toen die pop in zijn eigen draadjes ging klimmen. Moeizaam, rukje voor rukje. Om een of andere reden mocht dat niet, moest die pop tevreden zijn dat hij er was, met zijn rode muts en zijn puntneus. Het was of hij de hand aan zichzelf ging slaan, toen hij besloot naar boven te klauteren. Het was griezelig. Hij wilde iets wat niet mocht. Hij wilde erachter komen wie daar aan de touwtjes trok. Wat hem die ziel gaf. Het leek alsof de pop niet voldoende had aan het leven zelf en wel naar boven moest klimmen om zelf aan de draden te kunnen trekken. Die houten kop met die grimas bleef natuurlijk even star als hij geweest was. Maar toch ook niet. Die kop ging leven.

Dat is natuurlijk onzin. Die kop was die kop, onveranderlijk. Maar ik zag het toch. Die kop werd steeds banger en verbetener. Bij elk rukje dat hij naar boven schoof. En boven aangekomen, bij de balkjes waaraan de draadjes hingen, ineens, hap, daar pakte de hand van de poppenspeler Punch beet. En die hand opende zich. En met een plof viel Punch op de grond, dood. Weergekeerd tot dat hoopje niets. Die arme pop, hij leek nog veel doder dan daarvoor. De ziel was weg. Voorgoed.

Je kunt daar natuurlijk het allegorische verhaal van maken: de mens is stof en zal tot stof wederkeren. Of het verhaal van Icarus. Of Frankenstein. Zo in de trant van: je moet niet achter het geheim van de schepping willen komen, het raadsel van het leven willen achterhalen. Want dat loopt letterlijk uit op niets.

Maar dat is allemaal omhaal van woorden. Het gaat niet om het verhaal dat je kunt herhalen en herhalen. Het is niet te parafraseren. Want het is echt.

Dat brengt me op wat Simone Signoret vertelt in haar memoires die vertaald zijn met de mooi luchtig-treurige titel Het verleden is niet

[p. 927]

meer wat het was. Ze vertelt dat ze maar wat kleren hoefde aan te trekken en er gebeurde iets vreemds. Iets waar ze zich niet tegen kon verzetten, wat haar overkwam. Ze werd de persoon die bij die kleren paste. Ze speelde die persoon niet. Ze werd deze echt. En ze moest doen wat de persoon die ze geworden was wilde. Ze had daar geen macht over.

Hoe langer je erover nadenkt, hoe vreemder dat is. Als we in een programmaboekje bladeren voor de voorstelling worden we niet bedrogen. Daar staat heel eerlijk de rolverdeling. We zien de naam van de rol. Het personage. En dan, na wat stippeltjes, de naam van de acteur of actrice daarachter. Tijdens een toneelvoorstelling zien we dus eigenlijk altijd minstens twee personen. We zien de acteur of actrice die echt is. En we zien de figuur die hij of zij speelt. De acteur of actrice is natuurlijk de echte persoon. De gespeelde rol is immers maar een doen alsof. Een illusie. Dat zien we meteen als de acteur of actrice uit zijn of haar rol valt. Dan valt meteen ook de illusie aan scherven.

Maar het merkwaardige is dat wat ik hier zeg helemaal niet waar is. Of moet ik zeggen dat het niet helemaal waar is? In de voorstelling worden de rollen immers letterlijk omgedraaid. De gespeelde persoon is nu veel echter dan de speler. We zitten niet naar de speler te kijken, maar naar de rol die hij speelt.

Eigenlijk is dat dus vreemd. Maar we ervaren het als doodgewoon, als we daar in de schouwburg zitten te kijken. Het is vreemd, het is doodgewoon, het is het wezen van het toneel.

Dat zien we al aan het traditionele symbool van het toneel: het huilende en het lachende masker. De rollen blijven omgedraaid. Zie maar. In het dagelijks leven is een masker onecht. Het verhult de persoon. Het maskeert. Maar op het toneel is het vanouds precies andersom. Op het toneel is het masker het gezicht van de echte persoon, waarachter de speler verdwijnt. Persoon is trouwens afgeleid van persona dat in het Latijn oorspronkelijk masker betekende.

Wat zou dat te beduiden hebben? Het toneel laat steeds twee grondwaarheden zien. De tragische en de komische. De tragische waarheid dat de mens maar een hoopje stof is, onderworpen aan het lot dat hij niet kan grijpen. Op het beslissende moment worden de bordjes verhangen en grijpt het lot de mens. Het masker van de tragedie is het masker van Elckerlijk; het lot spaart koning noch bedelaar, iedereen is in feite maar op een tragische manier een gewoon mens. De komische ontmaskering is daaraan omgekeerd. Achter alle pretenties - zo laat de komedie zien - zijn alle mensen ook maar gewone mensen. En als die pretentie wordt doorgeprikt, blijft er van de mens in zijn lachwekkendheid maar iets gewoons over. Hij blijkt ook weer als iedereen te zijn. Elckerlijk dus weer. Maar nu op een komische wijze. Tragedie of komedie: juist het toneel als spel met maskers ontmaskert de mens. En

[p. 928]

wat de toeschouwer ziet is om te huilen of om te lachen. Het is de waarheid.

Het toneel is maskering. En omgekeerd. Het toneel rukt maskers af. Maskers die huilen of lachen naar gelang de ontmaskerde in wezen deerniswekkend of lachwekkend blijkt te zijn.

En is dat nu dat wonder van het toneel? Dat je ineens huivert?

Toneel is een kunstje, een kunstgreep, kunst, illusie. Dat weten we en we verbazen ons er niet over. Maar ineens, soms, dan werkt het. En dan komt die rare omdraaiing tot stand dat dat, waarvan we weten dat het illusie is, en juist daarom, bezield raakt en verandert in werkelijkheid. Een werkelijkheid die waar is. En werkelijkheid waarin we ontmaskerd zijn en ons toont in wie we zijn. Toneel is illusie. We zien aldoor de kunstgrepen. Spelers die spelen. Maar ineens kan het gebeuren dat het toneel echt toneel wordt: de schijnwereld draait een slag in zichzelf om en wordt werkelijkheid.

En verbijsterd en verward ziet de toeschouwer dat er een ziel vaart door de kunst. Wat hij ziet is echt.

Er is geen plaats voor de ziel. Nee. Ja. Zolang to be or not to be nog steeds the question is, is er een plaats voor. De plaats voor de ziel is het theater.