De Gids. Jaargang 155

[p. 723]

P. Clausing
Intermezzo
Een pretentieuze visie die concurreert met die van het biologische neodarwinisme

Dit artikel is een iets gewijzigde voorpublikatie uit een boek in wording. Het gaat over wat ik einde 1990 bij wijze van spontane ingeving toevallig doorzag, toen ik mij eens de ontwikkeling van de levende dingen op onze aarde in het verlengde dacht van de ontwikkeling der sterrenkundige dode dingen in het heelal. Ik begin dus met een beeld van die twee ontwikkelingen. Pas daarna stevenen wij op de ingeving als zodanig af.

Als beeld propageer ik graag een als het ware langs de tijd van miljarden jaren uitgespannen keten van elkaar opvolgende gebeurtenissen: twee voor de ontwikkeling van de dode dingen, elf voor die van de levende. Dit klinkt allicht fantastisch, maar een algemeen ontwikkeld mens komt niet anders dan een reeks van bekende zaken tegen. Het zijn zaken waaraan niet te twijfelen valt en die dus voor iedereen feitelijke werkelijkheid representeren. De gebeurtenissen zijn dan ook alle in overeenstemming met de bekende natuurwetten en met het causaliteits- of oorzakelijkheidsbeginsel, dat bepaalt dat bij elke gebeurtenis naar haar directe oorzaken gevraagd moet kunnen worden. Dat de omvang van zo'n gebeurtenis, bijvoorbeeld wat tijdsduur betreft, geweldig kan zijn, speelt geen rol. Men moet echter zo'n opwellend beeld ook weer niet te precies nemen. Alles is kort samengevat, summier.

Ik noem het beeld kosmisch, omdat de keten typisch vanuit de kosmos opstijgt, om er uiteindelijk via het bruisende menselijke leven van alledag weer in terug te keren. Ook dit bruisende leven ligt natuurlijk volledig binnen de kosmos besloten, maar schenkt als zodanig aan die kosmos ruwweg geen typische aandacht. Men kan aldus wel even aan drie delen van de keten denken, maar de afgrenzing is niet vast te stellen.

Dan volgen nu de afzonderlijke gebeurtenissen:

1. In een min of meer geleidelijke ontwikkeling van de sterrenwereld tekent onze zon zich af als de ster, waarvan onze aarde een der planeten is.

2. De zon zal nog zeer lang gloeiend blijven, maar de aarde is reeds enkele miljarden jaren afgekoeld tot een temperatuur waarbij leven mogelijk is.

3. Dit leven maakt in die tijd een ontwikkeling door, van zeer kleine organismen tot een veelheid van vormen van planten en dieren en mensen. Het is de biologische ontwikkeling die de aparte naam ‘evolutie’ heeft gekregen. Maar waarin schuilt nu de oorzakelijkheid van het leven en van deze evolutie? Ik heb er geen idee van. Het zijn dus mysteries in de zin van ‘iets onbegrijpelijks, iets waarvoor men geen verklaring weet of dat zeer ingewikkeld of geheimzinnig is.’

4. In de voorgeschiedenis van de mensheid zou men graag haar ontwikkeling volgen gedurende de zeg eens miljoen jaren ofwel 10.000 eeuwen dat het achterlaten van enigerlei origineel begrijpelijk menselijk teken nog helemaal niet mogelijk was. Toch hebben moderne opgravingen ons zoveel informatie over die tijd verschaft dat men thans bij benadering over een betrouwbaar beeld van die ontwikkeling beschikt.

[p. 724]

5. Inderdaad een goed beeld, maar slechts zuiver biologisch. De ontwikkeling van de menselijke geest is een apart terrein. Wel lijkt het bijvoorbeeld zeker dat de primitiefste mens reeds een gevoel van eigendomsrecht uit het dierenrijk heeft meegebracht. Wanneer echter verwerkte hij dit gevoel met verstand? Was de vorming van eenvoudige woorden en van de mondelinge uitwisseling van gedachten hiervoor noodzakelijk? Of vierde hij op grond van zijn zintuiglijke waarnemingen al eerder het menselijke zelfbewustzijn? Hoe dit alles ook zij, in de vele laatste jaren van de menselijke voorgeschiedenis moeten veel mensen op grond van hun zelfbewustzijn reeds van een betekenisvolle gedachtenwereld vervuld zijn geweest.

6. Wanneer is in deze gedachtenwereld bijvoorbeeld de muziek ontstaan? Ik stel deze vraag naar aanleiding van een onlangs gelezen uitspraak van de destijds befaamde Hongaars-Nederlandse psycholoog Géza Révész (1878-1955). Zij luidt: ‘Er is muziek. We horen muziek en proberen de structuren ervan te begrijpen en door te dringen in de harmonieën. Maar we weten niet waarom er muziek is in plaats van alleen geluid’ (Hervormd Nederland, 18 februari 1989, p. 23). Er kan niet aan getwijfeld worden dat Révész de allerprimitiefste muziek reeds aan menselijk overleg ontsproten heeft gedacht en aan het hieruit voortspruitende primitieve, op de directe toekomst gerichte beleid. Hij moet hierbij getroffen zijn geweest door een overgangsperiode tussen de tijd dat er nog geen muziek bestond en de tijd dat zij tot een erkende menselijke genieting was geworden. Ik ga ervan uit dat Révész net als ik voor het leven en de evolutie geen oorzakelijkheid heeft weten aan te wijzen. In het kader van mijn langs de tijd uitgespannen keten meen ik dan kortweg te mogen zeggen dat Révész een overgangspunt is opgevallen, waar hij plotseling een onbetwijfelbare oorzakelijkheid te pakken heeft gekregen. Zijn uitspraak getuigt dan ook onmiskenbaar van verwondering. Toch moet men bij deze oorzakelijkheid niet aan iets verhevens denken. Voor ons als moderne mensen gaat het namelijk om een doodgewone zaak. Overal waar het tot gezamenlijke besluitvorming moet komen, gaat menselijk beleid vooraf. Het blijft langs mijn gehele keten de enige oorzakelijkheid die ons telkens kan opvallen. Het spreekt dan haast vanzelf dat dit bij de volgende gebeurtenissen van de keten niet aldoor verteld behoeft te worden. Pas in de nabeschouwing van de keten in haar geheel zal het beleid weer genoemd worden. Het zal intussen niet verbazen dat Révész mij eens voor altijd als een wachtpost bij het door hem gesignaleerde overgangspunt voor de geest staat.

7. De bij de voorgeschiedenis aansluitende gewone geschiedenis getuigt van een steeds snellere, maar van volk tot volk zeer gevarieerde ontwikkeling van de verstandelijke en technische vermogens. De mens is op en top een individu geworden, dat telkens hetzij zich door zijn natuurlijke en menselijke omgeving gedwongen voelt hetzij vrijelijk innerlijk bewogen wordt zich persoonlijk een doel te stellen... ten goede of ten kwade van anderen dan wel neutraal.

8. De neutraliteit is steeds gewaarborgd, indien het de individuele mens zonder bijbedoelingen om het zuivere weten gaat van de natuurlijke en menselijke gebeurtenissen. Door het weten wordt de individuele mentale kennis van de mens opgebouwd, en in het geheugen verankerd.

9. De innerlijke bewogenheid laat ook de verbeeldingskracht oftewel de fantasie toe, die het de individuele mens bijvoorbeeld mogelijk maakt te overwegen hoe de mensheid het beste met zijn kennis kan worden gediend. Hierbij wordt vanzelf rekening gehouden met de verschillende terreinen des levens waarop men zich bewegen kan, zoals bijvoorbeeld het economische en het taalkundige. Voor dit intermezzo is echter het terrein van de complete natuur van overwegend belang. Gelijk op al die terreinen apart de dienstwillige gelijkgezinden tot samenwerking komen om hun speciale wetenschap te bedrijven en de mensheid met hun beste wetenschappelijke resultaten te be-

[p. 725]

gunstigen, aldus gaat het net zo met de kennis van de natuur in haar volheid.

10. Deze kennis van de complete natuur berust op de historische ontwikkelingen van de astronomie, de chemie, de fysica en de biologie als vier deelwetenschappen, die zich graag van de wiskunde als hulpwetenschap bedienen. Al liggen deze vier naar hun werkwijzen flink uiteen, toch is vooral in deze twintigste eeuw de onderlinge samenwerking zeer intensief geworden.

11. Dit kon zo gemakkelijk en is ook zo vruchtbaar, omdat de aard van de vier deelwetenschappen fundamenteel een en dezelfde is. Steeds moet de definitieve einduitspraak van elk natuurwetenschappelijk betoog namelijk getoetst zijn aan de zintuiglijke waarneembare feitelijkheid van wat in het betoog is behandeld. Het gaat in de natuurwetenschap dan ook niet alleen om het weten als zodanig, maar vooral ook om de materiële en biologische realiteiten die wij op de aarde aantreffen. Wij zelf behoren tot die realiteiten, hetgeen enerzijds betekent dat wij de natuur noodzakelijkerwijze door onze ogen bezien, maar anderzijds dat wij net zijn als alle dingen waartussen wij ons bewegen. Dat zijn de dingen van natuurlijke oorsprong danwel produkten van onze verstandelijke scheppingsdrift en onze handvaardigheid om in noodzakelijke behoeften te voorzien. Men denke slechts even aan de menselijke verblijfplaatsen en kledingstukken van alle tijden om ons te beschermen tegen erbarmelijke weersomstandigheden, en aan de fiets sinds de vorige eeuw, om gemakkelijker te gaan dan te voet.

12. Onder de produkten van onze scheppingsdrift vallen reeds in vroege tijden de gereedschappen op, die nodig waren om die produkten te maken waaraan de eigenlijke behoefte was. Die gereedschappen hebben op hun beurt een eigen ontwikkeling gehad. Zo is het door de gehele geschiedenis heen ook gegaan met wat er nodig was wegens de behoefte om de wereld van zon, planeten, maan en sterren te leren kennen. Na de primitieve middelen van een paar duizendtallen jaren is in de laatste vijf eeuwen met de snelle ontwikkeling van de natuurwetenschappen ook het geweldige instrumentarium ontstaan om enerzijds de machtige sterrenwereld met kijkers en telescopen grondig te verkennen en anderzijds de allerkleinste materiedeeltjes en levende organismen met behulp van microscopen en wat daarbij behoort met uiterste precisie te observeren. Een derde groep van instrumenten vormen de spectroscopen enzovoort om het licht te ontleden en te meten.

13. De laatste gebeurtenis in mijn keten is de hemelbestorming in een verstandelijke zin van het woord. Wacht maar, zegt de intelligente mensheid tegen de kosmos, als gij ons uw geheimen niet zelf wilt onthullen, dan zullen wij ze u wel ontfutselen. Een groot instrumentarium staat hiervoor gereed met duizenden mensen van de natuurwetenschappen die ernaar hunkeren het te bedienen. Net als in een laboratorium moet er natuurlijk veel geprobeerd worden, maar uiteindelijk worden ook nu door onze astronomen weer bijna onbetwijfelbare resultaten verkregen. De wetenschappelijke hemelbestorming is voor een belangrijk deel dan ook reeds geslaagd en gaat rustig voort. (De zogenaamde ruimtevaart krijgt van het normale publiek allicht meer aandacht dan de astronomische successen, maar op een enkele uitzondering na, zoals bijvoorbeeld de reizen van stoutmoedige onderzoekers naar de maan, is haar terrein uitsluitend de aardse dampkring en haar belang de vraag hoe de mensheid van deze kring kan profiteren. Daarom kan ik voor mijn keten van gebeurtenissen de ruimtevaart volledig missen.)

Afgezien van het feit dat een bekwaam neerlandicus wel een betere woordenkeus zou presenteren dan de schrijver van dit boek vermag, meen ik dat de laatste gebeurtenis van de keten, de verstandelijke hemelbestorming, iedereen als een machtig aards tafereel zal imponeren. Men hoeft zich slechts te realiseren dat er geen persoonlijke opvatting aan te pas komt, dat alle geestelijk gezonde mensen het op alle punten ermee eens zijn. En tenslotte dat de

[p. 726]

aardse mensheid intelligenter dan de gehele kosmos lijkt, die zichzelf niet schijnt te kennen. Wij gaan dit tafereel nu nader bekijken.

Het tafereel toont de natuurwetenschappelijke kant van de moderne bruisende samenleving, waarin alle terreinen des levens door louter menselijk beleid ontwikkeld en op elkaar betrokken zijn. Dit beleid is in feite de resultante ofwel de gezamenlijke werking naar buiten van alle door mensen gestelde doelen. Een andere oorzakelijkheid dan zulk beleid is ons in de keten niet opgevallen.

Zonder met Révész speciaal aan de muziek te denken kan men zich het begin van het beleid even goed ontstaan denken uit het verlangen van twee gelijkgezinden die het op een bepaald punt nog eens willen worden. Want principieel gelijkgezinde zelfbewuste individuen zijn niet elkaars zuivere kopieën, maar moeten door beleid de kleine persoonlijke verschillen als het ware gladstrijken om de vruchtbare samenwerking te realiseren.

Door het stellen van de oorzakelijkheid is de keten die ik mij volgens de aanhef van het intermezzo langs de tijd uitgespannen denk, principieel nu in twee delen uiteengevallen: een eerste zonder het menselijk beleid als oorzakelijkheid en een tweede met zulk beleid.

Aldus lijkt voldoende uiteengezet wat op grond van de oorzakelijkheid over het tafereel gezegd moest worden. Laten wij ons dan op esthetische wijze nu nog een ogenblik in het schone verlustigen dat de mentale waardering van het tafereel in ons oproept. Iedere lezer moet dit natuurlijk zelf bepalen, maar de auteur heeft slechts het woord ‘grandioos’ nodig.

De tweede wijze om het tafereel nader te bekijken betreft zijn uniciteit. De vraag dient namelijk gesteld in hoeverre ons aardse tafereel uniek voor de gehele kosmos is dan wel alleen maar een enkel uit een stel overeenkomstige taferelen op andere planeten.

Ik laat mij hierbij graag door de astronoom Sir Fred Hoyle voorlichten. Door hoofdstuk 6 van zijn boek The Intelligent Universe, Michael Joseph, Londen 1983, en speciaal door de laatste afdeling hiervan (p. 160). Het gaat mij om de inleiding (p. 139) en om de eerste en de derde getitelde afdeling (respectievelijk p. 140 en p. 146). De inleiding gaat in op de titel van hoofdstuk 6 oftewel op de vraag: ‘Waarom zijn de anderen niet hier?’ Hoyle denkt zich die anderen als de soortgelijke evolutionaire individuen op die planeten in ons eigen melkwegstelsel, die in staat zijn zich hoe dan ook op de aarde waarneembaar en liefst begrijpelijk te maken. Voor die planeten komen alleen zulke in aanmerking die de geschikte oppervlaktetemperatuur en -vochtigheid bezitten om natuurlijk leven mogelijk te maken.

In de eerste getitelde afdeling wijst Hoyle op een belangrijke groep astronomen die speciaal met radiotelescopen ‘buitenaardse intelligentie’ trachten te ontdekken. Maar Hoyle verwacht er anno 1984 eigenlijk niets van. In de laatste zin van de inleiding zegt hij dan ook: ‘Misschien is er in het geheel geen intelligent leven dan van onszelf.’ En reeds met de geweldige afstanden tot 100.000 lichtjaren in het eigen melkwegstelsel, of neem maar een honderdste of een duizendste deel hiervan voor de tijd die een sein nodig heeft om de aarde te bereiken, ben ik als leek zo vrij er praktisch helemaal niets van te verwachten.

Voor zover wij zakelijk kunnen oordelen, wil het voorgaande zeggen dat ons tafereel voorlopig praktisch uniek voor de gehele kosmos is. Dit is feitelijke waarheid voor iedereen, waaraan geen enkele persoonlijke opvatting iets kan afdoen. Naast dit zakelijke oordeel wil ik mij ook hier in het schone verlustigen. Maar ik krimp bijna ineen van verrukking over dit merkwaardige tafereel dat door zijn uniciteit de allerhoogste trap van verbazing en bewondering bij mij oproept.

En nu de ondertitel van dit intermezzo. Wie zijn die neodarwinisten? Het is algemeen bekend dat Charles R. Darwin ten aanzien van de evolutie (zie mijn derde gebeurtenis) in 1859 voorop is gegaan met een boek over de oorsprong van de zo uiteenlopende plant- en diersoorten. Hij stelde dat de oorsprong van de zo

[p. 727]

uiteenlopende plant- en diersoorten in de natuurlijke selectie ligt oftewel in de overwinning in de strijd om het bestaan van die rassen die hiertoe door de natuur het beste zijn toegerust. Dit darwinistische inzicht kreeg bij de eeuwwisseling een belangrijke aanvulling door de ontdekking van de zogenaamde ‘mutaties’ door Hugo de Vries. Deze had al eerder ontdekt dat in iedere cel van een levend organisme de erfelijke eigenschappen gelokaliseerd zijn in materiële deeltjes die hij ‘pangenen’ noemde. Nu, in 1901 en 1903, publiceerde hij op grond van zijn onderzoek de mutatietheorie. Deze zegt dat de evolutie in positieve zin telkens alleen mogelijk is door een onnaspeurbare toevallige verandering (mutatie) in een erfelijkheidsfactor van een individueel levend organisme. Hierdoor erft de gehele nakomelingschap onontkoombaar die verandering in positieve zin (die feitelijk een verbetering is), en bevordert zij aldus de evolutie. Het is bekend dat mutaties in negatieve zin zelfs tot ernstige menselijke mismaaktheid kunnen leiden. Alle onderzoekers beschouwen de mutaties als een zeer zeldzaam verschijnsel. Reeds in 1905 is de naam ‘pangenen’ tot ‘genen’ ingekort (enkelvoud ‘gen’).

Mijn indruk is dat de toonaangevende evolutionisten geheel in het voetspoor van De Vries gaan en zich zonder het inzicht van Darwin geheel prijs te geven ‘neodarwinisten’ noemen.

In de huidige samenleving wemelt het van toevalligheden, speciaal ook door het menselijk beleid. Men denke slechts aan de auto-ongelukken. Op overeenkomstige wijze is het door alle eeuwen heen zo geweest, ook in de dieren- en de plantenwereld. Dat daar in de loop der evolutie een merkwaardige bron van toevalligheden bij is gekomen, is - gelet op de aantallen - een volstrekt bijkomstige zaak. Ook als geen ogenblik ontkend kan worden dat de zeldzame mutaties en de hercombinaties van genen van groot belang voor de voortplanting kunnen zijn.

Letten wij nu weer op de praktisch kosmische uniciteit van het tafereel, dan moet ik zeggen dat het - afgezien van de beperktheid van het menselijk denkvermogen - de allergrootste onbegrijpelijkheid voor mij is dat onder de voorafgaande gebeurtenissen als derde een niet-uitschakelbare gebeurtenis zou staan met geen andere oorzakelijkheid dan het toeval. Hieraan zou dan op enigerlei moment (dan wel bij beetjes) ook de intelligentie ontsprongen moeten zijn. Ik meen dat de ware oorzakelijkheid de neodarwinisten wel moest ontgaan, omdat zij met mysteries niets te maken willen hebben. Verstandelijk menen zij daar ver boven te staan. Maar zij zullen nu dan toch in ieder geval het kosmisch unieke tafereel en zijn herkomst leren kennen en naar zijn betekenis kunnen waarderen. Want dit heeft naar de wetenschappelijke kant bekeken niets met mysteries te maken, omdat ik nergens van enigerlei mysterie of van het Mysterie ben uitgegaan, terwijl het desniettemin van de huidige menselijke kant bekeken een groot mysterie op zichzelf is.

Mijn geest heeft een glimlach van de wachtpost opgevangen.

Naschrift: Dit intermezzo lijkt een goede vondst, niet evolutionair, biologisch of natuurwetenschappelijk, maar wel didactisch, om de evolutie van de mensheid allereerst in haar natuurlijk verloop schetsmatig te leren kennen, en ook cultureel wegens de principiële uitschakeling van het materialisme.