De Gids. Jaargang 155

[p. 691]

Maarten Steenmeijer
Spaans

Bij een nieuw land hoort een nieuwe literatuur. Dat moet ongeveer de gedachte zijn geweest die ten grondslag lag aan de hooggespannen verwachtingen jegens de Spaanse literatuur toen Franco eind 1975 overleed. Nu zou zij immers, bevrijd van de (inmiddels behoorlijk verroeste) ketens van veertig jaar dictatuur, kunnen laten zien wat zij in haar mars had, nu konden eindelijk de boeken worden uitgegeven die tijdens de lange periode van censuur geduldig op hun beurt hadden moeten wachten.

De oogst viel bitter tegen, zo moest na enkele jaren worden vastgesteld. Wat er ook in de laden van de schrijvers gelegen mag hebben, in elk geval géén briljante manuscripten. En wat de nieuwe meesterwerken betreft, die lieten steeds langer op zich wachten.

Maar de laatste tijd lijkt de Spaanse literatuur dan eindelijk uit haar as te zijn herrezen. Er verschijnt veel nieuw werk en er wordt - voor het eerst sinds jaren! - veel geëxporteerd. Ook naar Nederland, waar de laatste jaren een opmerkelijke verschuiving heeft plaatsgevonden: werd er tot voor kort bijna uitsluitend literatuur uit Spaans-Amerika vertaald, nu verschijnt er langzaam maar zeker meer Spaanse dan Spaans-Amerikaanse literatuur op de markt.

De gegroeide belangstelling uit het buitenland wordt breed uitgemeten in de Spaanse pers. Of het nu om de verkoop van de rechten van een boek gaat, om de feitelijke publikatie van een vertaling of om een bespreking hier of daar, de Spaanse kranten maken er in tamelijk uitbundige bewoordingen melding van. Dat is een verschijnsel waarmee ook wij vertrouwd zijn, want wanneer een boek van bijvoorbeeld Hella Haasse een lovende bespreking krijgt aan de andere kant van de oceaan, dan is dat hier bijna voorpaginanieuws. Zo ontstaat een boemerangeffect, want de chauvinistische gevoelens die dit soort berichten oproept, zijn, zoals bekend, zeer bevorderlijk voor de verkoop in eigen land.

De conclusie is dus duidelijk: ook in de literatuur heeft het nieuwe Spanje getriomfeerd. Toch is het verhaal te mooi om waar te zijn. Met name op het succes van de Spaanse literatuur in het buitenland valt wel het een en ander af te dingen. Het is inderdaad opvallend hoeveel er de afgelopen jaren is vertaald, maar minstens zo opvallend is dat het lezerspubliek zeer lauw heeft gereageerd op deze vertalingen: ze werden nauwelijks verkocht. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, maar die zijn snel genoemd: De stad der wonderen van Eduardo Mendoza, de erotische roman Episoden uit het leven van Lulu van Almudena Grandes en mogelijk ook Dagboek van een idioot door hemzelf verteld van Félix de Azúa. (Dat ik het verrassend succesvolle Colometa van Mercè Rodoreda niet noem, heeft als reden dat deze roman niet tot de jongste Spaanse literatuur behoort, maar nog uit de franquistische periode dateert.)

Na de goede ontvangst van hun eersteling verscheen er meer vertaald werk van Mendoza en Azúa, maar hierop was de respons aanmerkelijk minder geestdriftig, zodat je de indruk krijgt dat deze schrijvers eigenlijk maar één belangrijke of in elk geval aantrekkelijke roman hebben geschreven, en misschien is dat in grote lijnen ook wel waar. Van Grandes verscheen onlangs Vrijdag zal ik je noemen, haar tweede roman, waarin ze de erotiek op een laag pitje heeft gezet om zichzelf als literair auteur te bewijzen. Daarin is ze maar ten dele geslaagd, zodat ze met deze roman heel wat minder lezers zal weten te verleiden dan met de avonturen van Lulu en ook zij dus waar-

[p. 692]

schijnlijk de auteur van slechts één roman zal blijven.

Het succes van de Spaanse literatuur is, met andere woorden, niet alleen uiterst bescheiden, maar ook incidenteel. Ook in dit opzicht is er dus een essentieel verschil met de Spaans-Amerikaanse literatuur, waar veel minder sprake is van zo nu en dan een toevalstreffer maar veeleer van oeuvres die tot de verbeelding van grote groepen lezers spreken.

Welke Spaanse schrijvers werden er nog meer vertaald de laatste jaren? Het zijn er heel wat: Julio Llamazares, Javier Marías, Javier Tomeo, Rosa Montero, Mercedes Abad, Antonio Muñoz Molina, Cristina Fernández Cubas, Adelaida García Morales, José María Guelbenzu, Esther Tusquets, Manuel Vázquez Montalbán en Manuel Vicent. Hun werk heeft echter niet of nauwelijks indruk gemaakt op de Nederlandse lezer, want vrijwel zonder uitzondering verdween het even geruisloos van de Nederlandse markt als het was verschenen.

De uitgevers hielden het bij de meesten van deze schrijvers na één vertaling voor gezien, wat niet verwonderlijk is gezien de lauwe reacties in de pers. Een aantal vertalingen werd volstrekt genegeerd, terwijl de rest vrijwel zonder uitzondering in kort bestek en in weinig enthousiaste bewoordingen werd besproken. Symptomatisch is bovendien dat het vrijwel uitsluitend hispanisten en hispanofielen zijn geweest die tekenden voor de besprekingen. De uitzonderingen zijn snel genoemd, want veel meer dan een enthousiast, zij het kort stukje van Jacq Vogelaar over Javier Tomeo in De Groene Amsterdammer, een opmerkelijk geestdriftige bespreking van Javier Marías' Een man van gevoel van Koos Hageraats in HP/De Tijd en een stuk van Willem Kuipers over Marías' Aller zielen schieten mij niet te binnen. Wat een povere ontvangst wanneer je haar vergelijkt met de manier waarop de Spaans-Amerikaanse literatuur rond 1970 in de pers werd onthaald, toen gerenommeerde schrijvers/critici als C. Buddingh', Kees Fens, Carel Peeters, J. Bernlef en Bob den Uyl geestdriftig uitpakten over het vertaalde werk van Borges, Cortázar, García Márquez, Neruda, Paz, Puig, enzovoort. Dit verschil geldt ook voor de ‘gewone’ lezer: wie niet tot het kleine kringetje hispanisten en hispanofielen behoort, heeft wél het een en ander van Borges, Cortázar, Márquez, Neruda, Vargas Llosa, Paz en Galeano in de kast staan, maar heeft nog nooit gehoord van Marías, Millás en Muñoz Molina, om maar drie jonge literaire goden uit het nieuwe Spanje te noemen.

Hoe komt het toch dat de Spaanse literatuur nog steeds zo onbekend is in Nederland (en ook elders)? Ligt dit aan de uitgevers? Hebben zij de verkeerde boeken op de markt gebracht? Dat lijkt me aantoonbaar onjuist, al zijn er natuurlijk wel enkele voorbeelden te geven van twijfelachtige keuzen. Waarom werd bijvoorbeeld van Juan José Millás het magere La soledad era esto als eerste vertaald (dat bovendien de vreselijke titel Elena's eenzaamheid meekreeg) en niet El desorden de tu nombre of Volver a casa? En had Javier Marías niet beter met Aller zielen dan met Een man van gevoel geïntroduceerd kunnen worden?

Meer dan kanttekeningen zijn dit echter niet, want de meeste auteurs werden wel degelijk geïntroduceerd met zo niet hun belangrijkste, dan toch in elk geval een van hun belangrijkste werken: Mendoza met De stad der wonderen, Tusquets met De liefde is een eenzaam spel, Tomeo met De markies schrijft een opmerkelijke brief, Muñoz Molina met Een winter in Lissabon, Vázquez Montalbán met De pianist, Llamazares met Wolvemaan... Wel kun je je afvragen waarom bepaalde auteurs wel en andere niet werden vertaald. Want met uitzondering van een enkeling met een boven elke twijfel verheven reputatie - ik denk in de eerste plaats aan Mendoza - hadden de uitgevers even goed hun oog kunnen laten vallen op Alvaro Pombo, José María Merino, Luis Landero, Alejandro Gándara, Jesús Ferrero of Soledad Puértolas, allemaal postfranquistische auteurs, allemaal geloofd en geprezen in Spanje, maar geen van allen vertaald in het Nederlands.

[p. 693]

Toch denk ik dat het beeld niet veel anders zou zijn wanneer deze auteurs waren uitverkoren, om de doodeenvoudige reden dat de contemporaine Spaanse literatuur nog steeds geen wereldliteratuur is, hoe graag de voortvarende Spanjaarden ook anders zouden willen. Dat er desondanks veel wordt vertaald de laatste tijd - niet alleen in Nederland, maar ook elders in Europa - is dan ook niet in de eerste plaats aan de literatuur zelf te danken, maar aan heel andere factoren. Allereerst is daar de Spaanse overheid, die het voor buitenlandse uitgevers erg aantrekkelijk maakt om Spaanse literatuur uit te geven, omdat het ministerie van Cultuur in Madrid de vertaalkosten volledig voor zijn rekening neemt. Maar een nog belangrijker factor is het imago dat Spanje de laatste jaren met allure heeft opgebouwd: dat van een land van wonderen. Nu mag er in Spanje op allerlei terreinen inderdaad veel wonderbaarlijks tot stand zijn gebracht na de dood van Franco, in de literatuur is men nog niet veel verder gekomen dan het leggen van de fundamenten van een wederopbloei. Van de literatuur van dit moment valt in wezen niet veel méér te zeggen dan wat er zo'n vijftien jaar geleden over werd beweerd, toen de franquistische dictatuur een natuurlijke dood was gestorven: dat zij popelt van verlangen om te bewijzen dat zij bij de tijd is, dat zij er helemaal bij hoort.

Dat ik het tot nu toe alleen maar over de contemporaine literatuur uit Spanje heb gehad, is niet toevallig, want zij maakt het leeuwedeel uit van wat er nu op de markt verschijnt. De Spaanse literatuur is wat dit betreft geen uitzondering, maar jammer is het wel, want de belangrijkste bijdragen van Spanje aan de wereldliteratuur zijn lang geleden geschreven. Van de klassieke literatuur verschijnt hier echter maar mondjesmaat het een en ander op de markt, en dat is niet eens in de eerste plaats aan de uitgevers maar aan de vertalers te danken. Om me tot de recentste voorbeelden te beperken: de Sueños van Quevedo zouden zonder het initiatief van Barber van de Pol niet in het Nederlands zijn vertaald, zonder Robert Lemm zouden de poëziebundel Lof der afzijdigheid van Fray Luis de León en de bloemlezing De paradox als filosofie van Miguel de Unamuno er niet zijn gekomen, terwijl dichters als Quevedo en Lope de Vega zonder Dolf Verspoor en Jean Pierre Rawie op dit moment geen Nederlandse stem zouden hebben gehad.

Op grond van dit alles ligt het voor de hand de uitgevers te verwijten dat zij zich beperken tot de waan van de dag en zich nauwelijks bekommeren om de werkelijk belangrijke literatuur. Een ongenuanceerd verwijt, lijkt me, gezien de talrijke titels die zij, uit gedrevenheid en uit liefde voor de literatuur, uitbrengen terwijl van te voren eigenlijk al vaststaat dat het verliesgevende uitgaven zullen worden. Bovendien: zolang zij niet ongevoelig zijn voor particuliere initiatieven, is er eigenlijk weinig reden tot klagen. Maar het zou natuurlijk nog mooier zijn wanneer ook het oude Spanje in de mode kwam. Aan Luis de Góngora, Garcilaso de la Vega, Calderón de la Barca, Lope de Vega, María de Zayas y Sotomayor, Emilia Pardo Bazán, Benito Pérez Galdós, Miguel de Unamuno, Ramón del Valle-Inclán, Antonio Machado, Juan Ramón Jiménez, Luis Cernuda en vele, vele anderen zal het niet liggen: zij wachten al jaren geduldig op hun Nederlandse vertolkers.