De Gids. Jaargang 155

[p. 76]

D.M. Schenkeveld
Alexandrijnse literatuurbeschouwing

In het begin van de Ilias van Homerus hebben Agamemnon en Achilles een heftig conflict met elkaar. De oude Nestor probeert de kemphanen te kalmeren en zegt onder meer:

‘Luister nu echter naar mij en neem aan wat een oudere U voorhoudt.
Want in de kringen van nog voortreffelijker mensen dan u bent heb ik in vroegere jaren verkeerd...’
(1, 259-61, vert. De Roy van Zuidewijn)

De woorden ‘(dan) u bent’ geven één Grieks woord weer, ‘humin’. Dit woord werd door een antieke commentator-annex tekstcriticus, Zenodotus, als de juiste lezing beschouwd, maar een jongere collega, Aristarchus, bestreed hem. Hij vond de lezing ‘hèmin’ (dan wij zijn), door hem in een papyrusrol gevonden, beter. Zijn argument was dat Nestor met te zeggen ‘voortreffelijker mensen dan u bent’ de twee mannen beledigde, terwijl Homerus zojuist had aangegeven dat Nestor hun goed gezind was. Vanuit die houding zou Nestor zichzelf met de woorden ‘dan wij zijn’ meegeteld hebben en door die beleefdheid zijn woorden meer kracht hebben bijgezet. Het gaat om een heel kleine verandering en bevestigt het beeld dat filologen vaak van zichzelf oproepen: zich met kleinigheden in de tekst bemoeien en elkaar bestrijden. Een antiek spotepigram zegt dit al:

‘Gruwelijk vittersgespuis, filologen, verzuurde figuren,
boekenwurmen, gebroed vers uit Zenodotus' nest, troep van Callimachus...’
(vert. naar Ineke Sluiter)

Ondanks dergelijke kritiek moeten mannen als Zenodotus en Aristarchus in een bijdrage over poeticaliteit met ere genoemd worden. Zij waren de eerste systematisch werkende literaire critici die samenhangende principes hebben gehanteerd waaraan literair werk getoetst kon worden. Die principes zijn direct verbonden met hun filologische inzichten. Wetenschap en literaire kritiek, tegenwoordig helaas meestal gescheiden disciplines, waren in hun persoon verenigd. Hun resultaten mogen verouderd zijn, maar toch is het interessant op te merken dat de ideeën over poëzie die ze voor en door hun filologisch werk gebruikt en ontwikkeld hebben ook nu nog geldigheid bezitten.

Aristarchus leefde in de tweede eeuw v. Chr. in Alexandrië, waar hij aan het hoofd van de grote bibliotheek stond. Ptolemaeus i, een van de opvolgers van Alexander de Grote, had die bibliotheek ruim een eeuw daarvoor gesticht en sindsdien was ze onderhouden en uitgebreid. Deze instelling, waarvan de hierboven al genoemde Zenodotus de eerste bibliothecaris was, stond ten dienste van de leden van het Museum (‘mouseion’), een gemeenschap van dichters en filologen die op kosten van de Ptolemaeën ondermeer onderzoek naar de oude Griekse literatuur deden. De grote Alexandrijnse dichter Callimachus was een van hen; hij was tegelijkertijd filoloog en heeft bijvoorbeeld voor de bibliotheek een grote en indrukwekkende catalogus gemaakt. Zijn gedichten geven blijk van grote kennis van duistere mythen en oude geschiedenissen, waarover hij spreekt met korte aanduidingen die alleen voor kenners begrijpelijk zijn. Die grote kennis heeft hij verworven dank zij de duizenden papyrusrollen met oude teksten die in de bibliotheek opgeslagen waren. Een belangrijk deel van die verzameling werd gevormd door handschriften met de tekst van de homerische epen. Zonder overdrijving kan gesteld worden

[p. 77]

dat al die tekstweergaven onderling op tal van punten verschilden. Het is nu eenmaal een empirisch gegeven dat bij het overschrijven van een wat langere tekst altijd verschillen met het origineel insluipen. Griekse handschriften zijn extra moeilijk leesbaar omdat de teksten achter elkaar door, dus zonder het aangeven van woordgrenzen, en ook zonder interpunctie, geschreven worden. Als men daarbij overweegt dat de homerische taal eindeloos veel vormen kent die onderling vaak op elkaar lijken en dat een groot aantal van die vormen uit het latere Grieks verdwenen was, dan is wel duidelijk dat er dringend behoefte bestond aan de deskundigheid van een filoloog-tekstcriticus. Van hem mocht verwacht worden dat hij de woordgrenzen kon aangeven en commentaar leveren bij onbekend geworden vormen en woorden. De hellenistische periode (± 300-± 50 v. Chr.) was een tijd van grote culturele bloei, nabloei zo men wil, en kenmerkend ervoor was dat men de eigen literaire traditie met zorg wilde behoeden. Het opslaan van papyrusrollen in de grote bibliotheek was daarvoor niet voldoende. Het was daarnaast de taak van de Alexandrijnse geleerden van die oude en eerbiedwaardige werken een betrouwbare en begrijpelijke tekst te leveren. En vervolgens moesten die gedichten van een adequate toelichting worden voorzien. De ene bezigheid heeft natuurlijk alles met de andere te maken. Immers, als Aristarchus beweert dat Nestor volgens Homerus niet iets beledigends kan zeggen tegen Achilles en Agamemnon, bedrijft hij én tekstkritiek én exegese. De Alexandrijnse geleerden zijn zo de eerste filologen geworden. Hun methoden waren lang niet zo ontwikkeld als die van hun huidige collega's. Ze hielden zich bijvoorbeeld niet bezig met de vraag of bepaalde handschriften soms tot een bepaalde familie behoren, met het gevolg dat voor hen elke lezing in welke papyrusrol ook in beginsel aanvaardbaar kon zijn. Omdat ze evenmin oog hadden voor het orale karakter van de homerische poëzie, konden ze bij hun tekstkritiek ook geen rekening houden met de specifieke trekken van mondeling overgedragen gedichten. Maar dat neemt niet weg dat ze wel degelijk een aantal principiële uitgangspunten bij hun werk hanteerden. Een daarvan was ‘Homerus uit Homerus verklaren’. In grote lijnen is dit een heel gezond principe, al bergt de toepassing ervan het gevaar van een cirkelredenering in zich. Maar los daarvan, de stelregel van ‘Homerus uit Homerus verklaren’ dwingt de gebruiker ervan zich een mening over de dichtmethoden van Homerus te vormen en maakt het hem in beginsel onmogelijk zich steeds van ad hoc-verklaringen te bedienen.

Voor de opvattingen over de aard van Homerus' dichtkunst uit de hellenistische periode is het werk van Aristarchus de beste bron. Hij heeft zijn ideeën jammer genoeg niet in een samenhangend betoog neergelegd. We moeten ze aflezen uit de scholia, aantekeningen, die hij bij tal van passages uit Homerus' werken heeft neergeschreven en die ons dank zij middeleeuwse handschriften zijn overgeleverd. Aristarchus reageert op zijn beurt weer op voorgangers, zoals Zenodotus en Aristophanes van Byzantium. Van hun commentaren is echter veel minder overgeleverd zodat Aristarchus' werk het beste bekend is gebleven, zozeer zelfs dat in later tijd een strenge criticus vaak als een Aristarch werd aangeduid. Omdat de scholia op de Ilias veel omvangrijker zijn dan die op de Odyssee of de tragedies, waarvoor Aristarchus ook werk heeft verzet, heb ik mijn voorbeelden uit de Ilias-scholiën gekozen.

Het gaat hier dus om schijnbaar min of meer toevallige redenen van overlevering over de poeticale opvattingen van de filoloog Aristarchus in verband met de tekst van één epos, de Ilias van Homerus. Maar zo toevallig is dat toch ook weer niet. Homerus was dé dichter voor de Grieken, ze waren met hem grootgebracht, ze leerden zijn gedichten op school en hoorden ze later bij voordrachten in hun stad. Op zijn werk was eeuwen lang gestudeerd. Misschien is zijn betekenis nog het beste te vergelijken met die van de bijbel nu. Ook Homerus' werken werden soms als wijsheidsteksten

[p. 78]

beschouwd die een moralistische of zelfs een allegorische betekenis konden hebben. Maar uit Homerus kon ook de geografie onderwezen worden, of de retorica. Over de uitlegging van Homerus werden dus vanuit verschillende vooronderstellingen levendige debatten gevoerd. Ook Aristarchus neemt aan deze discussies deel, bijvoorbeeld wanneer het blijkt dat hij niets moet hebben van een allegorische verklaring van de tekst. Het valt evenzeer als een kritische stellingname te beschouwen als we bij hem niets vinden van uitspraken die we wel van andere commentatoren kennen, in de trant van: ‘Dit zegt de dichter omdat hij ons wil leren ons vroom te gedragen.’ Een dergelijke moralistische aanpak staat Aristarchus niet aan. Wel is hij het met anderen eens, en daarmee raken we een belangrijk exegetisch principe, dat tegenspraken binnen de tekst eigenlijk niet kunnen voorkomen. Homerus is volgens hem een dichter die doordacht te werk is gegaan en daarom aan zijn heldendichten een consistente inhoud heeft gegeven.

Deze consistentie is het eerste en belangrijkste poeticale principe dat Aristarchus hanteert. We hebben daarvan al een voorbeeld gezien, toen ik de kwestie van de lezing van 1, 260 behandelde. Wanneer Nestor volgens Homerus Agamemnon en Achilles goed gezind is, kan hij niet hen willen kwetsen en op basis van die gedachtengang is de ene lezing goed, de andere fout. Op deze manier behandelt Aristarchus talloze plaatsen en vaak op een manier die tegenwoordig nog overtuigt. Maar soms past hij het principe in onze ogen te rigoureus en te rechtlijnig toe. Wanneer Achilles in boek xxii Hector, de aanvoerder van de Trojanen en zijn grote tegenstander, heeft gedood, roept hij onder meer uit (vss. 382-4):

‘... Jonge Achaiërs, komaan, laat het zegelied klinken:
Groot onze roem! Wij hebben de machtige Hektor verslagen,
die als een god werd vereerd door het hele volk der Trojanen!’

De twee laatste verzen komen ons begrijpelijk voor: eindelijk heeft Achilles de grote Hector verslagen en daarover wil hij juichen. Maar Aristarchus meent dat ze niet van Homerus afkomstig zijn. Dat zegt hij niet omdat hij als moraal-filosoof tegen opschepperij zou zijn, zoals men weleens verondersteld heeft; nee, de reden is dat hij deze verzen niet goed in overeenstemming met andere kan brengen waarin Achilles impliciet Hector de mindere van zichzelf had genoemd: zoveel gejuich over het verslaan van een zwakkere tegenstander is overdreven. Volgens Aristarchus moet dus niet alleen de dichter Homerus consistent zijn, hij stelt diezelfde eis aan de personages die in het grote gedicht optreden.

Gelukkig springt ook Aristarchus weleens uit de band, en dan duikt een ander principe van uitlegging op. Op twee plaatsen wordt het zwaard van Agamemnon beschreven, de ene keer is het met zilveren nagels beslagen, de andere keer met gouden. Aristarchus maakt zich daar niet druk over, dit verschil moet men toelaten met een beroep op de ‘dichterlijke vrijheid’ van Homerus.

Consistentie betekent niet gelijkheid in alle opzichten. Er zijn tenslotte verschillen tussen de dichter en zijn personages, en tussen de personages onderling, die men niet mag negeren. Het volgende voorbeeld is eenvoudig maar tekenend. In boek vi, 261 biedt Hekabe haar zoon Hector, die net uit de strijd komt, een beker wijn aan met het argument: ‘Wijn geeft een man zijn krachten terug, wanneer hij vermoeid is.’ Hector slaat het aanbod af (264-5): ‘Bied mij geen zachtzoete wijn aan [...] / anders verlamt U mijn kracht.’ Er moeten Grieken zijn geweest die tussen de verzen tegenspraak zagen en daar dus moeite mee hadden. Aristarchus antwoordt op hun bezwaren met: ‘de sprekende personages zijn verschillend en elk spreekt met een eigen bedoeling’.

Het beginsel van de consistentie werkt niet alleen op het terrein van de vaststelling van de juiste tekst, maar functioneert ook bij de interpretatie van bepaalde scènes. Het helpt bijvoorbeeld aannemelijk te maken waarom tij-

[p. 79]

dens de lijkspelen ter ere van Patroclus in boek xxiii Achilles vier prijzen aan de winnaars van de race met strijdwagens uitdeelt en plotseling een vijfde aan Nestor, die helemaal niet heeft deelgenomen. Achilles motiveert zijn handelen door te wijzen op de hoge leeftijd van Nestor: ‘De last van je jaren maakt dat moeilijk’, namelijk nog mee te doen (618-23). Aristarchus had al eerder vastgesteld dat Homerus steeds Nestor als een waardevolle en prijzenswaardige held laat optreden en tekent bij deze scène aan: ‘om compositorische redenen kan Homerus Nestor niet laten deelnemen want anders had hij [om zijn ouderdom] verloren en was hij zo zijn eer kwijt geraakt’. Met andere woorden: deelnemen zou gegarandeerd verlies van eer voor Nestor hebben opgeleverd en dat zou dan in strijd zijn met de manier waarop hij verder in het epos afgeschilderd wordt.

Een ander principe van Aristarchus is dat Homerus allerlei passages met een bepaald doel voor ogen heeft geschreven. Vertaald voor de tekstkritiek betekent dit principe van de functionaliteit dat de uitlegger een passage wantrouwt wanneer hij er niet een bepaalde functie voor kan ontdekken. Er komen in de Ilias nogal wat passages voor waarin een held zijn wapenrusting aantrekt. Zulke ‘typische scènes’ zijn volgens een bepaald model opgebouwd en kunnen in lengte variëren al naar gelang details worden weggelaten of niet. Op zichzelf had Aristarchus geen enkel bezwaar tegen het voorkomen van dit soort passages, zelfs niet als ze vrijwel identiek waren. Maar soms acht hij ze niet authentiek, bijvoorbeeld in het geval van viii, 383-88, waar Athene haar speciale wapenrusting aantrekt. Dezelfde verzen staan in v, 732-37 en worden daar door nog meer details gevolgd. Aristarchus verwierp de verzen in boek viii ‘want hier trekt zij voor niets haar hele wapenrusting aan’, terwijl dit in boek v terecht gebeurt, ‘want daar gebeurt iets’. Inderdaad, in boek v mengt Athene zich in de strijd, terwijl ze in boek viii daar de gelegenheid niet voor krijgt omdat Zeus haar dadelijk terugroept. Men kan er natuurlijk over twisten of Aristarchus het principe hier goed toepast. Binnen het kader van de functionaliteitsgedachte kan men redeneren dat de passage zeker zinvol is omdat het effect van het teruggeroepen worden sterker is door de voorafgaande beschrijving van de voorbereiding tot de strijd. Maar dát Aristarchus met dit principe werkt, is onmiskenbaar.

Andere filologen hadden kennelijk geklaagd over de lange scène in xi, 17-46, de passage met de uitvoerigste beschrijving van een zich wapenen. In vers 16 stond toch al ‘[Agamemnon] deed het fonkelend brons aan’? Waarom dan in vers 17 als het ware opnieuw beginnen en zeggen: ‘Eerst deed de vorst om zijn benen de prachtige scheenbeschermers...’ en dan in detail elke fase van bewapening vermelden? Dit soort van nadere uitwerkingen van wat al kort is aangegeven is een kenmerk van homerische vertelwijze. Dat wist Aristarchus ook en hij keek in zo'n geval naar de functie van die uitwerking. Die vond hij hierin dat Homerus het eerste optreden van de leider der Grieken wilde voorbereiden; de scène is dus bedoeld om de aandacht van het publiek te trekken: let op, er volgt iets belangrijks.

Soms kan dus het functionaliteitsprincipe gebruikt worden om uitvoerigheid te verdedigen. Maar andere keren hanteert Aristarchus hetzelfde principe om zijns inziens overbodige lengte te schrappen. Wanneer Homerus de geweldige aanvalsdrift van Hector beschrijft in boek xv, 605 vv. staan daar in sommige handschriften vijf verzen die de vaart uit de beschrijving halen. Aristarchus vindt ze overbodig, ze herhalen wat we al weten en doen de aandacht verslappen. Zijn argumenten zijn door anderen overgenomen en ook in sommige moderne tekstedities ontbreken de bedoelde verzen. In de Nederlandse vertaling van De Roy van Zuidewijn zijn ze evenmin te vinden.

Een mooi geval is verder de situatie in xiv, 312 vv. Om Zeus' aandacht van de strijd af te leiden, probeert Hera hem met iets anders bezig te houden. Verleidelijk gekleed komt ze bij hem, en met succes, want Zeus neemt het initiatief over en nodigt haar uit om met hem

[p. 80]

naar bed te gaan, ‘want voor geen enkele vrouw of godin is het hart in mijn borst ooit / zo overstroomd van begeerte en zo door de liefde bevangen’. Daarop volgen acht verzen waarin de oppergod andere veroveringen beschrijft, zeven in totaal. Aristarchus vindt die verzen misplaatst, want ‘de opsomming van die namen [van vrouwen] komt op het verkeerde moment; die namen maken Hera eerder afkerig dan dat ze haar overhalen’.

Consistentie, functionaliteit, dichterlijke vrijheid, het zijn begrippen en termen die het eeuwige leven schijnen te hebben. Steeds komen we ze in latere tijden weer tegen. Maar ook vóór de Alexandrijnse filologen bestonden ze al. Plato had ‘interne samenhang’ als een belangrijk aspect van literaire werken beschouwd en in zijn Poetica had Aristoteles die gedachte uitgewerkt en toegepast op zijn beschouwingen over tragedie en epos. Op een wat lager niveau was het bespreken van tegenstrijdigheden in Homerus' epen in Athene al een soort intellectueel gezelschapsspel geworden. Achteraf gezien spreekt het daarom vanzelf dat de Alexandrijnen zulke begrippen op Homerus hebben toegepast. Hun verdienste is dat ze dat als eersten systematisch hebben gedaan en zo een filologische methode hebben ontworpen waaraan een poeticale visie ten grondslag lag. Zij hebben daarbij onder moeilijke omstandigheden met een verwarrende hoeveelheid gegevens moeten werken die lastig te interpreteren waren. Ze mogen dan wel door een criticus uit de Oudheid, ‘luizen die in het geniep bijten wat goed klinkt’ genoemd zijn, een moderne onderzoeker kan niet anders dan bewondering hebben voor hun resultaten.

Literatuur

In mijn artikelen in Lampas 9, 1976, 214-42 en 21, 1988, 100-110 en in Hermeneus 63, 1991, 105-113 staan meer gegevens alsmede verwijzingen naar secundaire literatuur.