Logo DBNL
De Gids. Jaargang 153 (1990)

De Gids. Jaargang 153

(1990)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Maurice van Lieshout
Het liegen van de waarheid

Mannelijke passie in het werk van James Purdy

‘Iedere ervaring vernietigt iets van jezelf [...]. Leven is deels vernietiging. Je bent nooit meer zoals je geboren wordt.’1. De romans van James Purdy zijn geschiedenissen van ondergang, verval en vernietiging. Zijn laatste roman, Garments the Living Wear (1989), speelt zich af in een apocalyptisch New York waar ‘de plaag’ (aids) zijn slachtoffers maakt zonder aanzien des persoons. Andere tijdperken waarin de Nieuwe Wereld ten onder lijkt te gaan (de crisisjaren, de Vietnam-oorlog) vormen de achtergrond van romans als Eustace Chisholm and the Works en In a Shallow Grave.

Destructie en passie zijn in Purdy's werk twee kanten van dezelfde medaille. Vooral de veelvuldig beschreven liefdesbetrekkingen tussen mannen gaan in zijn romans gepaard met geweld en vernietiging. Purdy brengt relaties tussen mannen op een volstrekt individuele, unieke manier onder woorden. Zijn werk onttrekt zich aan begrippen als homoseksueel, gay, coming out, emancipatie en discriminatie. De homoseksuele socialisatie is geen thema in zijn werk en zijn verhouding tot de homoseksuele gemeenschap is op zijn minst gespannen te noemen. Passie is in Purdy's werk de drijvende kracht in relaties tussen seksegenoten. Een passie die volledig voorbijgaat aan de seksuele dichotomie homo-hetero.

Mystificaties

James Purdy (1923), op zijn twintigste begonnen met schrijven, nam toen hij dertig was het besluit full time schrijver te worden. Niet omdat het schrijverschap een interessante bron van inkomsten beloofde te worden, want het lukte Purdy nauwelijks om zijn werk gepubliceerd te krijgen. Op voorspraak van Dame Edith Sitwell waagde een Engelse uitgever

zich in 1956 aan publikatie van de verhalenbundel 63: Dream Palace. De positieve recensies leidden een jaar later tot een Amerikaanse uitgave onder de titel Color of Darkness. Na zijn eerste roman Malcolm (1959) volgde nog een vijftiental romans en verhalenbundels, en ook heeft hij enkele (korte) toneelstukken op zijn naam staan.2.

Ondanks zijn grote produktie en ondanks vertalingen in twintig talen staat Purdy bekend als een schrijver voor een relatief klein publiek. Zelf beweert hij in ieder interview dat hij van zijn ‘literaire werk overigens niet (kan) leven’.3.

Aan zijn status van miskend genie is enige mystificatie niet vreemd. Als hij geïnterviewd wordt, zal Purdy de kans niet laten lopen zijn gal te spuien over het literaire establishment in zijn woonplaats New York, door hem ‘Zombie City’ gedoopt. Dat de New Yorker een van zijn eerste verhalen afwees en dat de New York Times ‘een onaangename, niet-professionele bespreking’ van Eustace Chisholm and the Works plaatste, heeft Purdy nooit vergeten en zal hij de verantwoordelijken nooit vergeven.

Enig recht van klagen over de analyses van zijn werk heeft Purdy wel. In een van de weinige monografieën over zijn werk schrijft Henry Chupack over Eustace Chisholm dat Purdy ‘was endeavouring to describe the aberration, the isolation, and lovelessness that the gay life entailed’. Chupack concludeert: ‘the final impression we gain is a tremendous sense of compassion for the hopeless nature of homosexual love in a world without God’. Geen wonder dat hij in Purdy's romans de aanwezigheid mist van onder andere ‘gelukkige’ en ‘“goede” mensen’ en ‘“goede” huwelijken’.4.

Radicale homoseksualiteit

‘I don't think of people as queer or straight [...] Not when you're as old as I. And I don't think God does either,’ zegt Dr. Ulric in Narrow Rooms tegen Vance als die hem vertelt dat zijn broer Sidney de voorkeur geeft aan mannen.5. Purdy verzet zich tegen rigide seksuele categorieën: ‘De meeste romans maken van de seksualiteit een cliché, een stelsel van vaststaande normen. Ik geloof niet dat er zoiets bestaat als hetero- of homoseksualiteit [...]. Ik wil kwetsbare, flexibele personages scheppen die niet het etiket “hetero” of “homo” opgeplakt kunnen krijgen.’6.

Kameraadschap, liefde en seks tussen mannen treffen we het meest uitgesproken aan in de romans Eustace Chisholm and the Works (1967), In a Shallow Grave (1975) en Narrow Rooms (1978). De beschrijving van deze thema's kent in de drie romans een oplopende graad van radicalisme. In Narrow Rooms lijkt Purdy wat dat betreft een voorlopig hoogte- en eindpunt bereikt te hebben.

 

Hoewel Purdy's helden zich weinig of geen zorgen maken over hun seksuele identiteit ontkomen zij niet allemaal aan het dominante maatschappelijke vertoog. Sidney De Lakes (Narrow Rooms) beschouwt zichzelf als queer, hetzelfde woord dat Reuben Masterson (in Eustace Chisholm) gebruikt voor degenen die hij - in tegenstelling tot Daniel Haws en zichzelf - als ‘echte’ homo's beschouwt. Als Eustace Chisholm en Amos Ratcliff woorden uit het homoseksuele lexicon als faggot, queer, degenerate, Antinous of Oscar Wilde in de mond nemen, dan is het om te spotten of te shockeren. Daniel Haws is de enige in deze drie romans die een conflict ervaart tussen zijn gevoelens en zijn sociale normen. Hij wijst de mannenliefde in eerste instantie af, wat niet kan verhinderen dat zijn onderbewuste een uitweg vindt als hij slaapwandelend Amos liefkoost.

De liefde voor een andere man leidt bij Purdy's mannelijke romanpersonages niet tot een identiteitscrisis. Hun ontwikkeling verloopt niet volgens de standaardsocialisatie van de moderne westerse homoman. Sidney De Lakes zegt weliswaar in de gevangenis eindelijk ontdekt te hebben dat hij queer is, maar ook bij hem is geen sprake van een jarenlang proces van langzame bewustwording, verwerping, geleidelijke aanvaarding en voorzichtige exploratie van homoseksuele gevoelens die uit-

eindelijk leiden tot het incorporeren en exposeren van een eigen seksuele identiteit. Purdy's mannen beschikken niet over een homoseksuele identiteit om orde in de chaos van hun existentie te scheppen of hebben die eenvoudigweg niet nodig.

Voor Garnet Montrose (In a Shallow Grave) is Daventry de eerste man op wie hij verliefd raakt. Dat wekt bij hem geen twijfel over zijn identiteit en mannelijkheid, alleen de constatering ‘how did I love him? I didn't know because I had never loved a man. I loved him like a mad child loves flame and fire. I wanted to be immolated in his conflagrant blaze’. Purdy's helden storten zich in de liefde, ongeacht de sekse van de geliefde.

Voor de vier jongens in Narrow Rooms is hun voorkeur voor mannen een uitgemaakte zaak; buiten Gareths moeder zijn vrouwen in hun wereld afwezig. Roy, Brian en Sidney zijn, zoals vele van Purdy's romanpersonages, wees. Een status die ze combineren met die van buitenstaander.7. Een persoonlijke geschiedenis of achtergrond ontbreekt bij de meesten van hen. Ze voelen zich afgesneden van hun bronnen die buiten dit aardse hier en nu worden ervaren, ze staan alleen in een vijandige wereld.8. Een enkeling draagt de sporen van een collectieve geschiedenis. Garnet Montrose en Roy Sturtevant (Narrow Rooms) ervaren een identiteit als respectievelijk ‘Virginian’ en ‘more and more like an Indian’, prototypen en oergestalten uit de Amerikaanse geschiedenis. Captain Stadger (in Eustace Chisholm) ontdekt bij Daniel Haws het bloed van de Cherokees.

De jongens in Purdy's werk zijn bijna zonder uitzondering mooie, ‘clean cut, all-American boys’. Purdy: ‘Die jongens zijn natuurlijk gebaseerd op mensen die ik ken. Dat ik over hen schrijf, of beter via hen schrijf, schenkt me zeer veel voldoening. Dank zij de open geest van die jongens kan ik vrijwel zonder remmingen schrijven wat ik wil schrijven, zonder morele remmingen. Noem het maar een literaire kunstgreep die ik eerst onbewust toepaste.9.

Gesloten universum

Purdy's romans spelen zich af in een gesloten universum: een beperkt aantal protagonisten vormt een circuit en bevindt zich op enkele vaste plaatsen. De gebeurtenissen spelen zich meestal af in een korte tijdsspanne. Soms is het de komst van een vreemdeling, een buitenstaander, die het universum in beweging brengt (Malcolm, Amos in Eustace Chisholm and the Works, Daventry in In a Shallow Grave). De nieuweling lijkt een mythische oorsprong te bezitten. Daventry wordt beschreven als een goddelijke boodschapper (‘I do not believe he was from this world’ en ‘he was not human but a messenger’), de eeuwig jonge Amos ziet er na zijn dood uit ‘as from some non-existent eternity’. Ook Roy Sturtevant, die niet gelooft in de dood of de tijd, heeft in de visie van zijn ‘slaven’ buitenwereldse dimensies.

De beperkte actieradius van de personages, die ook in de titels tot uiting komt, geldt het sterkst voor In a Shallow Grave en Narrow Rooms, beide gesitueerd in afgelegen dorpjes in respectievelijk de kuststreek van Virginia en de bergen van West-Virginia. Centraal staan drie, respectievelijk vier mannen die buiten elkaar vrijwel niemand zien of spreken. De wereld in Eustace Chisholm and The Works, het Chicago van de jaren dertig, de jaren van de Grote Depressie, is in potentie groter. Maar ook in deze meer kaleidoscopisch opgezette roman is in feite sprake van een besloten gemeenschap, een kring armoedzaaiers en outsiders van wie Eustace (Ace) Chisholm het middelpunt is. ‘Everybody shows up here with their problems. This is the clearing house for busted dreams.’

Purdy weet zijn vaak ingewikkelde en aan gebeurtenissen rijke plots in de hand te houden door het adequaat aanwenden van verschillende auctoriële kunstgrepen. Zijn werk kenmerkt zich door een scènische presentatie en een voorkeur voor lange dialogen. Het zijn waarschijnlijk de gruwelijke scènes die verklaren waarom nog niemand zich aan een toneelof filmbewerking van een van deze romans heeft gewaagd.10.

Eustace Chisholm opent als het ware met een aantal camerabewegingen. Eerst zien we de begrenzingen van de straat waarin Eustace woont en vervolgens kijken we door zijn ogen vanaf de vijfde verdieping omlaag de straat in. Na een blik in Ace's appartement duikt de camera naar straatniveau waar Amos net op het punt staat het gebouw binnen te gaan als Daniel Haws er aankomt.

Ace, de mislukte schrijver, heeft een bemiddelende en becommentariërende functie om de feiten op een rijtje te krijgen. Alle personages komen bij hem bijpraten en uithuilen, en als de kring uiteenvalt, blijft hij op de hoogte dank zij Haws' dagelijkse brieven en de paranormale gaven die de negerin Ludwana aan hem heeft ‘overgedaan’.11. Bovendien beschikt hij over Haws' dagboek en de brieven van Amos' moeder, Cousin Ida. Dr. Ulric in Narrow Rooms en Quintus in In a Shallow Grave hebben soortgelijke bindende functies voor de verhaallijnen.

Laatstgenoemde roman is een ik-verhaal (de ik is Garnet Montrose) waarin het vertellende ik over meer informatie beschikt dan het handelende ik dat soms meer dood dan levend is. De ik-verteller, die zich opvallend vaak rechtstreeks tot de lezer richt, becommentarieert of corrigeert het handelende ik. Een voorbeeld: als verteld wordt dat Quintus Garnet te drinken geeft als hij in een koortsachtige depressie is geraakt, lezen we: ‘If I could have seen him I would have knowed he was scared, petrified, sick almost as me, etc., but me eyes did not focus now at all.’ In Narrow Rooms zet de vertelinstantie op een cruciaal moment (als Sidney zich heeft overgegeven aan Roy) de actuele handeling brutaalweg stil om de lezer te verhalen wat er gebeurde voordat Sidney in de nor verdween.

Mannelijke passie

In de drie romans is er steeds minstens één relatie die zich kenmerkt door een grote, bijna on- of bovenaardse, passie. Andere relaties functioneren slechts in het licht van die ene, alles verzengende hartstocht: het zijn vluchtwegen, tussenstations of zelfs strafexercities voor het ontlopen of loochenen van de ware hartstocht. Die vindt haar bevestiging en vervolmaking niet eerder dan met een gewelddadige dood. Liefde bij Purdy betekent lijden en passie betekent ook hevig fysiek lijden.

In Eustace Chisholm and The Works staan alle betrekkingen in de schaduw van de hartstocht tussen de schone jongeling Amos Rattcliff en de vroegoude Daniel Haws, zijn slaapwandelende huisbaas. Als Daniel beseft dat hij Amos liefheeft, beleeft hij zijn situatie in de termen van de enige context waarin hij zich thuis voelt, die van ondergeschikte in het leger: ‘Even now, alone with him in the empty rooms, he felt that they were in the Army together, and that he was Amos's sergeant.’ Niet bij machte zijn gevoelens tegenover hem te openbaren, laat hij Amos vertrekken naar Reuben Masterson, die met veel geld diens lijf en liefde koopt, en ziet hij slechts één uitweg: zich opnieuw als vrijwilliger aanmelden voor het leger. ‘He wondered why he hadn't thought of it before. His excitement became so intense he had an erection.’ Meteen de eerste nacht in het legerkamp loopt Daniel naakt de tent van Captain Stadger binnen. Stadger wordt Daniels rechter en beul,12. Eustace, aan wie Daniel in dagelijkse brieven zijn sadomasochistische relatie met Stadger uit de doeken doet, wordt zijn biechtvader. Stadger probeert Daniels geheim uit hem te slaan. Als hij beslag legt op de brief waarin Amos Daniel schrijft: ‘you were the only one I ever have loved’, bekent Daniel tegenover hem zijn hartstocht voor Amos. Stadgers bevel de brief te beantwoorden met die bekentenis, wordt door Daniel niet opgevolgd. De martelingen, waaraan hij zich gewillig onderwerpt, kunnen ook niet bewerkstelligen dat hij zijn liefde loochent en - in ruil voor vrijheid - aan Stadger de voorkeur geeft boven Amos.

 

Garnet Montrose (In a Shallow Grave) is een Vietnamveteraan die op wonderbaarlijke wijze een explosie overleefde, ‘spared by some

unexplained breaking of natural laws’. Sindsdien leeft hij in een ‘ondiep graf’, dichter bij de doden dan bij de levenden. Zijn lichaam is als het ware binnenstebuiten gekeerd, hij heeft ‘de kleur van moerbeiensap’ en zijn uiterlijk roept angst en walging op. Echter niet bij de negerjongen Quintus en de uit het niets opduikende Daventry die Montrose inhuurt om zijn brieven te bezorgen bij de door hem aanbeden weduwe Georgina Rance. In een verlaten tot ruïne vervallen balzaal bevestigen Garnet en Daventry hun wederzijdse liefde in een danse macabre: ‘I think we were dancers in the grave, or had crossed the great river and left the ferryman and the three-headed Dog far behind.’

 

In Narrow Rooms is sprake van een complex netwerk van relaties tussen vier mannen. Purdy creëerde een variant op Goethes Wahlverwandtschaften en maakte liefde, macht en geweld tot bepalende factoren voor de mogelijke verbintenissen. Roy Sturtevant, beter bekend als ‘the renderer’ (uitbener) of ‘the scissors-grinder’ (messenslijper of nachtzwaluw), is vanaf zijn veertiende hevig verliefd op Sidney De Lakes die hem echter af lijkt te wijzen en hem op de eindexamendag zelfs tegen de grond slaat. Roy's liefde wordt een obsessie en neemt de vorm aan van haat. Andere relaties worden ingezet om Sidney te kwetsen èn voor zich te winnen. Roy schakelt zijn ‘slaaf’ Brian McFee in om zich op Sidney te wreken. Sidney verbreekt zijn relatie met Brian als hij hoort dat Roy Brians ‘meester’ is: ‘There is no worse person in the whole wide world than the scissors-grinder.’ Brian blijft, ondanks een nieuwe vriendschap met Gareth Vaisey, in de macht van Roy. Een poging Sidney te vermoorden mislukt, en het is Sidney die Brian (per ongeluk) doodschiet: ‘“Don't shoot, Sidney, I love you...” Brian called to him. It was the surprise of those words which made the gun go off twice in his shaking hands, Sidney had told his lawyer.’ Brian dood, Sidney in het gevang, Gareth na een botsing met een trein invalide en Roy teruggetrokken levend op zijn boerderij: alles lijkt rustig in het bergdorpje. Tot het moment - het beginpunt van de roman - dat Sidney terugkeert uit de gevangenis. Hij probeert Roy te ontwijken en wordt de verzorger en minnaar van Gareth. Als Gareths moeder hen betrapt terwijl ze elkaar pijpen en ze Sidney de laan uitstuurt, kan hij niet anders dan zijn lot - en dat van Gareth - in handen leggen van Roy Sturtevant. Deze maakt de jongens tot medespelers en medeplichtingen in wat een zorgvuldig geënsceneerde zelfdestructie lijkt, waarin ook de dode Brian McFee betrokken wordt. Op de rand van de dood komt het eindelijk tot een eenwording van Roy en Sidney, tot woede van Gareth die zich definitief buitengesloten weet.

Lichamelijke verlossing

De martelscènes en de meester-slaaf-verhoudingen in Purdy's werk hebben (opnieuw) weinig te maken met sadomasochistische relaties zoals die in de ‘homowereld’ bestaan.13. ‘Meester’ en ‘slaaf’ zijn beiden martelaar. Captain Stadger en Roy Sturtevant bestraffen hun slaven èn ze kastijden hun eigen lichaam. Niet alleen als vorm van zelfkastijding snijden ze in hun eigen vlees, maar ook om hun geestelijke littekens permanent zichtbaar te maken. De zelfmutilaties vervullen meerdere functies. Een ongewenste discrepantie tussen lichaam en geest wordt ‘bestraft’. Als er niets meer rest heeft een mens altijd nog zijn eigen lichaam om over te beschikken; een zelfbeschikking die het recht geeft op zelfdestructie. De verminkingen spelen tenslotte een rituele rol in een Blutbruderschaft. Daventry (In a Shallow Grave) snijdt zichzelf in de borst, vermengt zijn bloed met wijn en biedt het mengsel te drinken aan aan Garnet en Quintus. Stadger bewerkt eerst zijn eigen lichaam met een mes voordat hij Daniel Haws te lijf gaat en zijn bebloede borst tegen die van zijn ‘slachtoffer’ drukt. Roy Sturtevant laat zich door Sidney De Lakes vastspijkeren aan een schuurdeur en zijn bloed vermengt zich met dat van zijn tot beul geworden slaaf als die door een kogel getroffen wordt terwijl ze in elkaars armen liggen. Hun eenwor-

ding is niet van deze wereld: ‘The two men held one another in a perverfid embrace such as angels might be capable of but which men are said to have lost. They kissed one another oblivious to any other time or place, thirstily, their longing for one another it was clear could never be appeased.’ Of zoals de ooggetuige Gareth Vaisey verklaart: ‘It was like they was angels. They looked into another's eyes like they found the promised land.’14.

De liefde tussen mannen in Purdy's proza is onvoorwaardelijk. Ze kan haar voltooiing alleen vinden in de verlossing van het lichaam, in de uiteindelijke vernietiging van het individu. De associaties die Purdy daarmee oproept zijn die van een verlossing zowel in christelijke als in boeddhistische zin. Door vernietiging van het individu kan pas de eenwording van lichaam en ziel, de innerlijke rust worden bereikt. De lijdensgeschiedenis van Daniel Haws, Garet Montrose en Roy Sturtevant kunnen we lezen als een passiespel. Purdy: ‘Passie is misschien het samensmelten, het één worden met de ander, dat de ander aanwezig is in mij. Mijn werk is een poging tot éénwording, tot communicatie.’15.

Het liegen van de waarheid

In vrijwel alle boeken van Purdy proberen mensen vat te krijgen op de werkelijkheid door haar te vangen in woorden. Ze houden dagboeken bij, lopen met notitieboekjes rond of ze hebben - tot mislukken gedoemde - literaire ambities. Eustace Chisholm, die lessen Oud-grieks neemt bij Amos, en Garnet Montrose hebben een speciale voorliefde voor archaïsch, plechtig en bijbels taalgebruik. Garnet laat zich door Quintus boeken voorlezen waarvan de inhoud door beiden onbegrepen blijft. De vermenging van oude en bijbelse taal met de streektaal van Virginia, vermenging van dode en levende taal, heeft voor hem een rituele betekenis om de werkelijkheid te bezweren.

Eustace Chisholm schrijft een eindeloos gedicht. Hij doet dat met houtskool, dat zo uit te vegen is, op oude kranten, de meest kwetsbare papiersoort. Hij schrijft over het voor de massa bedoelde, inmiddels vergeelde en vergeten wereldnieuws heen een uniek, persoonlijk verhaal. Na de tragische dood van Amos en Daniel legt Eustace Chisholm zijn rol als dichter en ziener neer. Als zijn literaire levenswerk in vlammen opgaat, concludeert hij: ‘I'm not a writer [...] never was, and never will be.’ Het is hem niet gelukt de waarheid blijvend onder woorden te brengen.

Purdy ziet het schrijven als een gevecht: ‘Waarom al die schrijvers in mijn werk? Om de worsteling, het proces dat aan het schrijven voorafgaat te laten zien.’16. Persoonlijke betrokkenheid bemoeilijkt het schrijfproces: ‘Narrow Rooms, de roman die heel moeilijk te schrijven was omdat de vier personages zo dicht bij mijn eigen leven stonden en ik tóch de waarheid wilde vertellen [...].’ Schrijven is voor Purdy een vorm van vat krijgen op de waarheid. De ‘werkelijkheid’ moet daarvoor bewerkt worden en Purdy wendt daarvoor, zoals gezegd, alle auctoriële middelen aan die hij nodig acht: ‘Je wordt blijkbaar verondersteld te liegen in de literatuur. Ik structureer natuurlijk wel, ik lieg de waarheid dus. Ik wil de waarheid vertellen zonder toe te geven aan een vlotte realistische verteltrant.’17.

Het resultaat van dit ‘liegen’ zijn romans die ondanks hun Amerikaanse geworteldheid universele thema's aansnijden. De onmogelijkheid om in deze wereld de volmaakte eenwording te bereiken en het lijden dat nodig is om die in de dood te vinden, beschrijft Purdy met gruwelijke schoonheid. Purdy kan mooi liegen, en de waarheid die hij liegt komt daardoor des te harder aan.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs