De Gids. Jaargang 153

[p. 1022]

Wiel Kusters
Cantat ergo est
Voor de schrijver van ‘De versierde mens’

Hij staat erbij alsof hij een boom zou willen zijn, Hans Christian Andersen, op een van de foto's die ik van hem heb gezien. De achtergrond is een soort toneeldecor, een geschilderd bos in de studio van de fotograaf. En hoewel Andersen hier zelf een plaatje is geworden, een stukje met licht beschreven papier uit de vorige eeuw, is zijn gestalte op die foto toch heel wat echter en natuurlijker dan die bomen van doek en verf ooit konden worden.

Over de tegenstelling tussen echt en onecht, tussen natuur en onnatuur, gaat een van Andersens bekendste sprookjes: De nachtegaal, met die onvergetelijke openingszin: ‘Je moet weten dat in China de keizer een Chinees is, en allen om hem heen zijn Chinezen.’

‘Waarom heeft dit onnozele zinnetje de uitwerking van een toverspreuk?’ vroeg Anton van Duinkerken zich af, toen hij in De mensen hebben hun gebreken, van 1935, zijn essay over Andersen schreef. En hij vervolgde: ‘De aesthetica weet er het antwoord niet op, maar het hart ervaart de gewaarwording, die men krijgt, wanneer de eerste noten van een bekoorlijk muziekstuk worden aangeslagen en al onze woorden, ja zelfs onze behoefte aan woorden tot zwijgen brengen. Natuurlijk is in China de keizer een Chinees! Het zou wel dwaas zijn, als het anders was. Maar is het minder dwaas, nu het niet anders is? Er valt over het wonder van het doodgewone niet te redeneren, doch het doodgewone is een wonder.’

Wat Van Duinkerken hier zegt over het alledaagse wonder, het wonder van de gewone dingen, waaraan we zo gemakkelijk voorbijzien, is mij uit het hart gegrepen. Van Duinkerkens visie is overigens nauw verwant aan de denkwijze van iemand als G.K. Chesterton, met wie hij ook wel eens vergeleken is, om meer dan één gegronde reden. Chesterton schreef in zijn boek Orthodoxie, dat van 1907 dateert, onder meer over ‘De zedenleer van sprookjesland’. ‘Sprookjesland,’ zegt Chesterton met een hem typerende paradox, ‘is niets anders dan het zonnige land van het gezond verstand.’ Zo begint hij zijn ironische polemiek met het rationalisme, met de wereld van de exacte wetenschappen die van oordeel zijn dat de natuur geregeerd wordt door wetten - de wet van de zwaartekracht bij voorbeeld - terwijl het woord ‘wet’, volgens Chesterton nog steeds, hier volstrekt niet van toepassing is. Natuurlijk, er zijn ‘zekere opeenvolgingen of ontwikkelingen (gevallen dat het een volgt uit het andere), die, in de ware zin van het woord redelijk zijn. Zij zijn, in de ware zin van het woord, noodzakelijk. Dat zijn onder andere mathematische en zuiver logische opeenvolgingen’. Bij voorbeeld: ‘als de Lelijke Zusters ouder zijn dan Assepoester, dan is het (in een onwrikbare en ontzagwekkende zin) noodzakelijk, dat Assepoester jonger is dan de Lelijke Zusters. Daar is geen ontkomen aan. [...] Als Jan de zoon van een molenaar is, dan is een molenaar de vader van Jan. De koude rede decreteert het vanaf haar ontzagwekkende troon; en wij in Sprookjesland onderwerpen ons. Als de drie broeders allemaal op een paard rijden, dan sluit dat in dat er drie dieren en achttien benen zijn: dat is waarachtig rationalisme, en Sprookjesland is

[p. 1023]

er vol van.’ Maar, zegt Chesterton, nu zijn er mensen, geleerde mensen met brillen op, die over de werkelijk gebeurde dingen spreken alsof die rationeel en onvermijdelijk zijn. ‘Zij praatten alsof het feit, dat bomen vruchten dragen, precies even noodzakelijk was als het feit, dat twee bomen en een boom drie bomen zijn. Maar dat is niet zo. Er is een enorm verschil volgens de maatstaf van Sprookjesland; dat is de maatstaf der verbeelding. Je kunt je niet verbeelden, dat twee en een geen drie is. Maar je kunt je gemakkelijk verbeelden, dat bomen geen vruchten voortbrengen; je kunt je verbeelden, dat er gouden kaarsjes aan groeien, of tijgers, die er met de staart aan hangen. Die mannen met brillen op spraken veel over een man, Newton genaamd, die getroffen werd door een vallende appel, en die een wet ontdekte. Maar zij waren er niet toe te brengen, het onderscheid te zien tussen een waarachtige wet, een wet der rede, en het blote feit, dat appels vallen. Als de appel Newton's neus raakte, dan raakte Newton's neus de appel. Dat is een waarachtige noodzakelijkheid: omdat we het gebeuren van het ene ons niet kunnen voorstellen zonder het gebeuren van het andere. Maar we kunnen ons heel goed voorstellen, dat de appel niet op zijn neus viel; wij kunnen ons verbeelden, dat hij onstuimig door de lucht vloog om de neus van iemand anders te treffen, waaraan hij een meer uitgesproken hekel had. Wij hebben in onze sprookjes altijd het scherpe onderscheid in het oog gehouden tussen de wetenschap van de redelijke samenhang der dingen, waarin er werkelijk wetten bestaan, en de wetenschap der natuurkundige feiten, waarin er geen wetten bestaan, doch enkel geheimzinnige herhalingen.’ De sprookjeswereld, zegt Chesterton, die in feite onze wereld is, kent tovenarij, geen natuurkundige wetten. Er is in die wereld veel minder ‘noodzakelijk’ dan de natuurwetenschap denkt. Er is veel waarvan we aannemen dat het gebeuren zal, steeds opnieuw, alsof het onvermijdelijk is. We rekenen er zelfs op dat het gebeurt, maar we hebben niet het recht te zeggen dat het altijd zál gebeuren. ‘Het bewijst niets ten gunste van een onveranderlijke wet [...], dat we stellig rekenen op de gewone loop van zaken. [...] Een boom laat vruchten groeien, omdat het een toverboom is. Water loopt naar beneden omdat het betoverd is. De zon schijnt, omdat ze betoverd is.’ Aldus Chesterton, wiens provocerend antirationalistische ideeën zeer nauw verwant zijn aan Anton van Duinkerkens opmerking over het ‘wonder van het doodgewone’.

Als ik nu terugkeer naar Andersens sprookje over de Chinese nachtegaal, dan zien we hoe deze sprookjesverteller zelfs het weinige dat er in de reële wereld, die in overdrachtelijke zin een sprookjeswereld is, van het rationalisme rest, - dat hij zelfs dat weinige niet als noodzakelijk of onvermijdelijk lijkt te beschouwen. ‘Je moet weten dat in China de keizer een Chinees is, en allen om hem heen zijn Chinezen.’ Het wordt ons als een niet vanzelfsprekend feit kond gedaan. We kijken ervan op. Het sprookje maakt de dagelijkse ‘sprookjeswereld’, zoals de anti-rationele Chesterton die om zich heen ontwaarde, nog geheimzinniger en sprookjesachtiger dan ze van zichzelf al is. Het is een sprookjeswereld in het kwadraat.

Misschien is er met Andersens openingszin nog iets anders aan de hand. In de late zeventiende en vooral ook in de achttiende eeuw kende West-Europa een ware Chinacultus, zelfs een Chinarage. Men spreekt van ‘Chinoiserie’ en duidt daarmee dan op de namaak-Chinese stijl die hier ontstond: oosterse vormen en motieven op kamerwanden, meubels, aardewerk, op textiel en in de tuinarchitectuur. Gedurende de negentiende eeuw is deze Chinese ‘smaak’ geleidelijk aan verdwenen, om plaats te maken voor het ‘Turkse’, het ‘Egyptische’, het ‘Griekse’. Maar er is veel voor te zeggen, Andersens sprookje over de Chinese nachtegaal, van 1843, en dan met name de openingszin daarvan, net nog aan die quasichinese mode te relateren. Die zin wordt daar niet minder mooi, geheimzinnig en sprookjesachtig van, maar krijgt er even een dimensie bij. En wel deze: je zou het haast vergeten, met zoveel ‘Chinese’ dingen om je heen, maar al-

[p. 1024]

leen in China is wat Chinees heet écht Chinees, zelfs de mensen.

Daarmee zijn we dan onmiddellijk terug bij wat we als het belangrijkste thema van De nachtegaal mogen beschouwen: het verschil tussen echt en onecht, tussen natuur en kunst, kunstmatigheid, namaak. Dat thema wordt, met andere woorden, door Andersen al in de eerste zin van zijn kostelijke vertelling aan de orde gesteld. Je moet het even zien.

Of ligt het misschien net nog een tikkeltje anders, en mogen wel die Westeuropese Chinamode vergeten? Want welbeschouwd vormt de eerste zin van Andersens sprookje meteen al een prachtig contrapunt voor wat we een drietal pagina's verder zien gebeuren: daar verslingert de keizer, die een echte Chinees is, zich aan een nachtegaal die geen nachtegaal is, maar een kunstvogel, een automaat. De echte nachtegaal, waarvan de keizer aanvankelijk het bestaan niet eens kende, maar die later zo heerlijk voor hem zong dat hij tranen in de ogen kreeg, die levende nachtegaal, heeft nu afgedaan. Zijn natuurlijke bestaan wordt aan het hof bedreigd; hij woont in een kooi en heeft de vrijheid om tweemaal per dag en eenmaal 's nachts een wandeling te maken. ‘Dan kreeg hij twaalf bedienden mee, met twaalf zijden bandjes om zijn poot werd hij goed vastgehouden. Zo'n tocht was geen genoegen.’ Als hij zijn kans schoon ziet, vliegt hij het raam uit, terug naar zijn groene bossen. De nachtegaal die voortaan voor de keizer zingt, en die de titel draagt van ‘hoogkeizerlijke nachttafelzanger’, is een namaakding dat op een levende vogel moet lijken. Een vogel, bezet met diamanten, robijnen en saffieren en een staart die glinstert van zilver en goud. Je moet weten dat in China de keizerlijke nachtegaal geen nachtegaal is.

We weten hoe het afloopt. De namaakvogel is onvermoeibaar, maar gaat kapot. ‘Op een avond, toen de kunstvogel op zijn mooist zong en de keizer er in bed naar luisterde, zei het “Zwoep!” binnen in de vogel: er sprong iets! “Snuurrrr!” Alle wieltjes draaiden rond en toen hield de muziek op.’ Een horlogemaker weet hem weer een beetje op gang te krijgen, maar helemaal te repareren valt hij niet en men durft hem nog maar één keer per jaar te laten zingen. En dan nog maar voor even. De keizer wordt ziek, de Dood zit op zijn borst, zegt Andersen, maar de mechanische vogel kan de Dood niet verjagen: er is niemand om hem op te winden en uit zichzelf zingt hij niet. Dan keert de levende nachtegaal terug. Zijn onsterfelijke zang bezorgt de Dood heimwee naar zijn tuin, het kerkhof. Hij zweeft weg en de keizer valt in een diepe slaap die hem verkwikt en verjongt. De tegenstelling waar het in Andersens sprookje om draait, is die tussen natuur en onnatuur, natuur en ‘kunst’. De natuur, het ‘wonder van het doodgewone’ is een groter wonder dan het mirakel van de techniek, waar wij ons sinds een aantal eeuwen veel eerder aan vergapen, dan aan ons natuurlijk bestaan en onze natuurlijke vermogens. Zo kunnen we het zien. Maar misschien past hier nog een nuancering.

Vóór ik daaraan toekom, stap ik heel even over naar de geschiedenis van de filosofie, en wel naar Descartes, de grote zeventiende-eeuwer, die in de stelling ‘Cogito ergo sum’ een onwrikbaar uitgangspunt vond voor zijn filosofie. Omdat Descartes ‘ziel’ met ‘denken’ identificeert, en de dieren in zijn opvatting niet denken, hebben deze ook geen deel aan de geestelijke wereld. Dieren zijn mechanische constructies, niet anders dan machines. Wanneer een dier een hond een schreeuw geeft als je op een van zijn poten gaat staan, is dat hetzelfde als het galmen van het orgel bij het indrukken van een toets. Descartes beperkte dit standpunt tot de dierenwereld, maar voor een latere, materialistische, filosoof als de achttiende-eeuwer Lamettrie, auteur van het in 1748 te Leiden verschenen L'homme machine, is ook de mens niet meer dan een gecompliceerde machine, een automaat.

Tegen dit materialistische denkbeeld, dat uitgaat van het primaat van de stof, is Andersens sprookje een romantisch protest. Zijn tegenspraak betreft zelfs allereerst Descartes.

[p. 1025]

Tegenover diens ‘bête machine’, machinedier, plaatst hij een ware automaat: tegenover de nachtegaal een puur mechanische, nagemaakte vogel. En dan zien wij het verschil pas goed. Hoe ‘geestelijk’ is die levende vogel, vergeleken met zijn kunstmatige evenbeeld! Hij is de ‘immortal Bird’ uit de beroemde ‘Ode to a Nightingale’ van John Keats, uit 1819, een gedicht dat Andersen zeker gekend zal hebben. Ik citeer één strofe:

Thou wast not born for death, immortal Bird!

No hungry generations tread thee down;

The voice I hear this passing night was heard

In ancient days by emperor and clown

Er bestonden, nog voor de keizer de nachtegaal had leren kennen, de schitterendste gedichten over de vogel, in vele landen ter wereld, schrijft Andersen. Keats behoort tot de makers daarvan, ben ik geneigd te zeggen. De emperor over wie hij spreekt, is bij Andersen de keizer van China.

De Chinese nachtegaal vertegenwoordigt niet de stof, maar de geest of het leven, de Grote Adem die door de stoffelijke vormen van de schepping heen trekt. Zijn gezang is daarvan de concretisering, als dat woord hier niet ontoepasselijk is. Daarom ook bereikt het de geest van de keizer, die ooit heeft gehuild om wat de nachtegaal zong. Zijn tranen zijn een sieraad voor de vogel; zij overtreffen de diamanten, robijnen en saffieren waarmee de automatische nachtegaal pronkte. ‘Dát zijn de juwelen die een zangershart goeddoen.’

Ik zag Andersen op een foto. Een man in een geklede jas, met hoge hoed, staande bij echte struiken, in de natuur, en bij onechte bomen in het atelier van een fotograaf. Het was bijna shockerend hem te zien, te zien dat hij echt geleefd heeft, dat al die sprookjes waar we van houden en die altijd bestaan lijken te hebben, toch wel een vader hebben. Hij schreef wat we ‘kunstsprookjes’ noemen, maar had veel geleerd van volkse ‘natuurlijke’ vertelsels. Zijn verhalen zijn niet zelden bijzonder knap van compositie en symboliek, maar het zijn geen dode constructies. Andersens adem zit erin. Zo'n sprookje bestaat niet uit papier en letters: het is een stem die spreekt. Zij komt van ver, uit de negentiende eeuw, maar de adem die haar drijft komt van verder nog. Dat moet hij zich bewust zijn geweest. Het is aan zijn thematiek te merken. Wij houden van zijn wonderlijke verhalen, omdat zij, om nog een keer met Chesterton te spreken, het oeroude instinct van de verwondering beroeren.