De Gids. Jaargang 153

[p. 1020]

A. de Swaan
De afstand van Mulisch

De traditie wil dat er altijd een natuurkundige redacteur is van De Gids. Jarenlang was dat Sybren de Groot; de levende natuur werd behandeld door Arie de Froe. Toen zij de redactie hadden verlaten, was er een vacature voor de natuurwetenschap en zelfs Harry Mulisch dacht niet dat hij die portefeuille er wel bij kon doen. De redacteuren vroegen H. Casimir als informateur, hij zelf achtte zich op zijn leeftijd hors concours, en op zijn aanwijzingen benaderden zij - omzichtig en vrijblijvend - een vermaard geleerde die werkzaam was in een universiteitsstad in de provincie.

Nu moest de nieuweling worden gefleurd en bij uitzondering gebeurde dat niet aan een Gids-diner, maar zou hij op eigen terrein worden beproefd. Harry en ik moesten gaan kijken of hij inderdaad de nieuwe Lama was. We troffen de vermaarde natuurkundige in een buitenwijk op de achtste etage van een kantoorgebouw met uitzicht op een onafzienbare parkeerplaats. Hij ontving ons nogal beducht, van De Gids had hij geloof ik nog nooit gehoord, en van De Groot en Casimir viel het hem kennelijk een beetje tegen dat zij zich afgaven met de lekenpers. Het lukte Harry en mij niet om zijn wantrouwen weg te nemen, integendeel, hij werd steeds achterdochtiger. Als Pakistaanse atoomgeleerden in zijn kringen met evenveel reserve ontvangen waren, dan zou dat land nu nog steeds geen atoombom hebben.

Wat wij dan wel van hem wilden? Naarmate het gesprek duurde, steeds minder. Hij zou het nog eens met zijn vrouw bespreken, dacht hij. De behoefte aan bedenktijd steeg aan beide zijden. Amper stonden we buiten op de tochtige betonweide, of die bedenktijd was voorbij. Die man moet geen redacteur worden, zei Harry, en hij wist ook waarom: het lag aan zijn das.

Stiklachend vertrokken wij naar Amsterdam en daar bleek Harry's gelijk: Casimir was alsnog bereid om redacteur te worden en tot nog toe is hij hors concours gebleven.

Harry heeft de gewoonte altijd het meest onwaarschijnlijke motief aan te voeren voor zijn voorkeur of tegenzin. Gedichten zijn afgewezen omdat het adres van de afzender hem niet aanstond of het papier niet lekker rook, essays geweigerd omdat ze begonnen met ‘Aangezien’, of eindigden met ‘... zal de toekomst uitwijzen’. Mulisch suggereerde dat deze grillige details juist heel diepzinnig en veelbetekenend waren, de onweerlegbare aanwijzing dat het met zo iemand of zoiets in diepste wezen mis was, zo diep en zo verkeerd dat alleen nog in schijn onbeduidende kleinigheden dat verraden konden. En als een ander het dan eens minder diepzinnig, maar wel grondiger, naging, bleek dat hij meestal nog gelijk had ook. Maar een keer aanvaard, dan was de zaak beklonken en dan hoorde een stuk erin, of een redacteur erbij. Harry krijgt zijn gelijk uit inspiratie. Hij is dan ook voor geen verbetering vatbaar, maar zelf ook geen verbeteraar.

Zoals veel ijdele mensen doet Harry zich lui voor, het kan dan lijken of zijn prestaties hem geen enkele inspanning hebben gekost. Maar ik denk dat hij vooral alles vermeed wat hem kon vervelen. En daar hoorde al het voorspelbare werk bij. Hij liep altijd zonder tas, had

[p. 1021]

nooit papieren bij zich, deed zijn huiswerk niet. ‘Ik lees niet,’ sprak hij dan, ‘ik schrijf.’

Hij kon en kan zich dat permitteren, omdat hij telkens weer een reddende inval had, maar ook omdat hij bereid geweest is de prijs die op zijn pretentie staat te betalen. Hij heeft nooit een vaste baan aangenomen, nooit nevenfuncties uitgeoefend, is geen adviseur of jurylid geweest, en verschijnt ook niet opeens in advertenties voor het koopkrachtiger publiek. Dat hij een gevierd schrijver zou worden, daarvan was hij overtuigd, maar hij kon het niet weten. Hij liet zich er nooit van afbrengen. Hij heeft het risico genomen, dat was zijn investering. Die weddenschap met het leven heeft hij gewonnen. Harry is de enige ter wereld die altijd heeft gedacht dat dat geen gok was.

Toen we eens riant en zelfingenomen zaten te dineren, sprak Harry grootmoedig: die magere zenuwpees, dat jongetje dat dertig, veertig jaar geleden bezeten zat te pennen, daar leef ik nu van, die heeft mijn vroege werk geschreven en mijn naam gemaakt. We kwamen erop omdat hij een paar tafels verder een verre kennis had gesignaleerd die in de reclame zat. ‘Als die maar niet op me afkomt,’ zei Harry benard, ‘want dan stelt hij me voor mee te doen in een campagne voor pijptabak of zoiets en dan moet ik weer vijftigduizend gulden laten gaan. Want dat hij het niet doen zou stond blijkbaar al vast. En jammer was het wel. Maar het is de prijs die iemand betaalt die nooit doet wat hem niet aanstaat, wat hem niet staat.

Het grootste deel van zijn leven heeft Harry vooruitgelopen op de welstand die hij als schrijver eens zou bereiken. Hij heeft altijd een onmiskenbaar talent voor rijkdom gehad en dat bleek ook toen hij nog arm was. Het mocht nooit petieterig, pietepeuterig, knus, benepen of verpieterd zijn. Net als de rijken was hij niet gul in het geven, maar wel ruim in het uitgeven. Het moest altijd allure hebben. Dat is nog niet zo makkelijk vol te houden in dat overintieme wereldstadje Amsterdam, in het wat al te onderonze Nederland. Hij werd dan ook vaak en gretig uitgelachen, maar daarin klonk toch altijd de afgunst het luidste na. Het is ook niet gemakkelijk om bewondering te bekennen voor iemand die zo aanwezig is.

Voor deze ene keer dan.