De Gids. Jaargang 153

[p. 47]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Levensdrift en doodsverlangen

Het lijkt wel of Elisabeth Eybers (1915) in haar eentje de Zuidafrikaanse literatuur in Nederland levend houdt. En hoe! Zij publiceerde na haar verzamelde gedichten (1978) nu al vier bundels, die blijk geven van grote vitaliteit. De laatste is voorlopig Noodluik. Deze vitaliteit lijkt in tegenspraak met haar leeftijd en met een toenemend aantal gedichten over de aftakeling van het lichaam, maar zij behoort tot het wezen van de persoonlijkheid van de dichteres. Elisabeth Eybers is altijd eigenzinnig, eenzelvig geweest: de gebeurtenissen, de geliefden, lichamelijke ongemakken - ze hebben haar niet tot definitieve aanpassing kunnen dwingen. Eybers heeft de vitaliteit van een kind weten te behouden; het vermogen ook om de omstandigheden en de dingen met jonge ogen te bezien. Misschien heeft haar poëtisch talent haar daarbij blijvend geholpen, al is het ook waar dat die ‘jongheid’ voor een goed deel haar poëtisch talent bepaalt. Het papier is geduldig. Altijd heeft zij zich kunnen terugtrekken om het langzaam in haar ontstane gedicht te noteren. Het vermogen om zich geestelijk terug te trekken, in zichzelf te keren en vervolgens uiting te geven aan haar zienswijze heeft haar vitaal gehouden. De taal van Eybers omvat liefdevol wat het leven gaf of nam. In haar taal blijft het behouden en wat meer is: het blijkt zinvol, want geen onverschillige chaos.

Vir elke knelling van nou en hier
vind jy 'n noodluik van papier.

Geen bokkesprong of papier is bereid
tot lankmoedige medepligtigheid.

Wat nouliks bestaan word toevertrou
aan papier wat dit omhels en behou.

Die onverkenbare chaos vertoon
op papier 'n hartvormige patroon.

Het vermogen tot liefde lijkt in tegenspraak met de eenzelvigheid, maar het is juist de aandacht voor het eigene die ervoor zorgt dat de persoonlijkheid zich mateloos op een ander kan richten: distinctiedrift en eenheidsdrift zijn de motoren van ons bestaan. Bij Eybers' poëzie vinden de lezers beide scherp verwoord. Distinctiedrift is, zo zegt een andere grote vrouw uit onze literatuur, Carry van Bruggen, levensdrift. Eybers weet dat ook: ‘'n druppeltjie haat / uit selfbehoud’; de laatste regel van de bundel luidt: ‘met 'n onuitgestorwe natuurdrift tot eie behoud.’

In ‘Herfsaand’ is het verschil tussen twee elkaar aantrekkende mensen ook zichtbaar in de wijze waarop de tijd hun lichamen heeft veranderd: ‘- jy toon kontoerherstel, jou kolon tot / 'n ingekorte kartelbuis geknot, // dele van my is meetbaar afgeslyt / en dele dy teen beterwete uit -.’ Iemand die met zoveel humor haar lichamelijke slijtage en uitdijing kan beschouwen, biedt daartegen een springlevend tegen-

[p. 48]

wicht. Zelfs als de grilligheden van het lichaam een gruwelijke grap met de dichteres uithalen, blijft haar humor intact. Zo beschrijft ze in ‘Hemi-facialis spasme’ hoe een hapering in een bloedvat haar tekent: ‘(hoe) ek nou mismoedig en ontmaskerd agterbly / met 'n sidderende lid laag oor die linkeroog / en die regtermondhoekkrul spottend omhoog: / Janus wat maar oor één gesig beskik.’

Haar mythologische kennis wordt ook geprikkeld door een gekneusde rib. De pijn bij het ademhalen doet haar denken aan Sebastiaan ‘pylbestook vas aan 'n boom’ of aan ‘Prometheus rotsvas wyl sy lewer 'n lekkerny word / vir die vraterige aasvoël wat soggens vroeg naas hom neerstort.’ De rebelse Prometheus moet wel haar held zijn, net als bij Carry van Bruggen. Zij wil het initiatief nemen, ongehoorzaam zijn, ook al is dit in tegenspraak met de buigzaamheid en dienstbaarheid van haar vrouwelijke ziel (zie ‘Deuntjie’), zo zeer in tegenspraak dat zij in haar eigen droom, in ‘Babilonies’ haar stem hoort, hees: ‘non, ne me quitte pas’, terwijl zij de aangesprokene zélf heeft verlaten, dat weet ze ondanks haar verwarring nog heel goed. In dit gedicht wordt zij gewekt door haar eigen stem, zoals de gedichten in haar rijpen om stem te worden, maar wat zij vreest zijn de slapeloze nachten die schijnen te horen bij de ouderdom: ‘wat staan my te wagte wanneer / volgens ongeskrewe statute / morpheus my verstoot/ uit sy satyn enklawe’ en vooral de wanhoop die dan plotseling naar boven komt.

Wanhoop kom soms boosaardig onverwag
al het Psalm 88 dit voorspel.
As die woekerende moeite en verdriet
van 'n godvergete heelal jou te binne skiet
in die grimmige landskap van 'n slaaplose nag
dan stik jy onder die groeiende lawavrag
van finale verlatenheid en swel en swel
die geldigheid van 'n vlak aangrensende hel.

Gelukkig is er nog steeds de vitaliteit die zich tegen ouderdom te weer stelt, in weergaloos beeldende creativiteit: ‘maar moenie vergeet: die verfrissende / hartverwarmende blindelings wisselende / swierige absurditeit / kom nou pas tot sy reg / sedert haar kindertyd.’

*

In 1975 verscheen van Christine D'haen (1923) Ick sluit van daegh een ring. Op de flap stond onder meer: ‘Het gedicht ontstaat uit een spanning tussen wat de dichter kan (wat er staat), het ideaal-beeld dat hem voor ogen staat en waar hij naar streeft (het super-ego van het gedicht), en het tegengesteld soort gedicht, de tegenpool, het gedicht dat men niet aan het schrijven is, en waardoor het geschrevene zichzelf overdrijft als affirmatie (in casu: het lichte, luchtige, speelse, geestige vers).’ Dit lijkt van het maniëristische, erudiete vers een verdediging waarin de overdrijving wordt toegegeven. De tegenpool kan ook in laatste instantie helder zijn: het gedicht dat in al zijn eenvoud een diep geheim zichtbaar maakt. Elisabeth Eybers schrijft zulke gedichten.

Is D'haen in dit opzicht een tegenpool van Eybers, in andere opzichten vertonen zij overeenkomsten. Zo leven en schrijven zij beiden in de spanning tussen eenheidsverlangen en levensdrift, waarvan de liefde de paradoxale synthese is. Immers, de liefde die voortkomt uit levensdrift en die het individu laat zoeken naar het ongelijksoortige, doet ons verlangen naar eenheid, zelfverlies en dus uiteindelijk de dood. In de mythologieën zijn liefde en dood dan ook onverbrekelijk verbonden.

De afdeling ‘Amors’ van D'haens nieuwe bundel Mirages begint met het gedicht ‘Genesis’.

In 't alle licht weerschitterend wit
dringt 't alle licht verslindend zwart
en stokt verblind: dit pantser kaatst
het lichtdoorschoten git terug.
Hoe streelt het vel zijn schaduw dan
van glans en weerstand een bestand
hoe bijt zijn giftand in het naakt
dat slokt en helten openspert
hij deinst en stookt

[p. 49]

 

ja gans beaamt de schreeuw geslaakt

 

van bliksemschichtend wit geraakt

 

inktzwart bespraakt.

Alles wat bestaat, bestaat bij de gratie van zijn tegendeel. Vóórdat het licht bestond, was er de chaos van het niets, waaruit alles is ontstaan. Met het licht kwam ook zijn tegendeel: het donker. Zo bestaat het kwaad door de kennis van het goede en is de mens tot inzicht gekomen door het eten van de appel, verbonden met de liefde en de dood. De slang, Lucifer, de gevallen lichtdrager, die in opstand kwam tegen het goddelijk gezag, als Prometheus, zette de mens in het bijbels-mythologische verhaal aan tot het eten van de appel. In het Genesis-gedicht van Bertus Aafjes ‘In den beginne’ (1949) raakt Eva na het bijten in de appel vol van de goddelijke kennis: ‘zij herkende in het een het ander.’ Ook Adam ziet de eenheid van alle dingen: ‘Al wat is is 't Woord.’, maar al gauw verliest hij zich in vergelijkingen en roept wanhopig tot zijn geliefde: ‘Ik werp met rozeknoppen naar uw borsten; / Ik grijp uw kronkelende haar met handen, / Lianen van mijn hartstocht die ik kus, / De lieve duistre adders aan uw hoofd, / Wier beet mij door het oog dringt, 't vlees ontsteekt / Tot giftige lust, die hunkert naar de dood.’

Christine D'haen bezingt Prometheus in één van de 12 ‘Griphen’ (raadsels), in een paradoxaal verlangen naar dromen van vóór de zondeval.

Prometheus breek uw kluister
Draag het geroofde vuur
Vooruitziend weer naar Zeus ter
Zuivering van ons duister:
Gun dromen uw creatuur.

In ‘Cosmogonie’ laat D'haen de eenheid van alle mythologieën zien: ‘Dat wat er was was niet dat was wat was / Niets, het Ene, Zijn niet noch Niet-Zijn / Noen, Tiamat, Apsoe (Zoutwater en Zoet) / Ginnungagap, Tohuwabohu, geplet / Onder Zoervān, Aioon, Akanārak (ondeelbare Tijd) / (...).’

Gelukkig voor de lezer geeft de bundel uitgebreide ‘Aantekeningen’, waarin betekenissen en bronnen kunnen worden opgezocht.

De verbinding van liefde en dood, seksualiteit en geweld wordt in de bundel uitvoerig mythologisch geïllustreerd. Gruwelijk kort in ‘Polemologie’:

Haar tong werd uitgerukt zijn vlees verbrand
Haar hoofd onthalsd zijn lever weggevreten
Haar huid omschorst zijn huid werd afgestroopt
Zijn geslacht afgemaaid 't hare aangerand
Door beesten. Die haar lichaam heeft bezeten
Heeft zich verblind en zij zich opgeknoopt.

waarbij de aantekeningen vermelden: ‘Philomela, Herakles, Medusa, Prometheus, Daphne, Marsyas, Cronus, Leda, Pasiphae, Oedipus en Iocaste.

Pasiphae, Danae, Leda, Io, Artemis en Semele komen uitvoeriger aan de orde in ‘Erotologie’, een aaneenschakeling van dodelijk geweld van liefde.

Mirages: de bundel geeft spiegelingen met een enorme exuberantie van oude verhalen, oerverhalen. Ons leven, waarom we er zijn, hoe we zijn, dat we verlangen naar het opgaan in de ander of eigenlijk in de dood, dat alles wordt in deze poëzie gespiegeld in een paroxisme van klank en tegenklank. Ik denk aan het slot van Aafjes' gedicht. Adam spreekt over zijn kinderen.) ‘Zij zullen trachten in het zweet des aanschijns / 't Onzegbaar zuivere nog eens te noemen, / En niets dan 't schaduwrijk der beelden vinden.’

Literatuur

Elisabeth Eybers, Noodluik, Querido, Amsterdam 1989.

Christine D'haen, Mirages, Querido, Amsterdam 1989.