De Gids. Jaargang 152

[p. 591]

[Nummer 8/9]

G. van Benthem van den Bergh
Over Stijl

I

Dit nummer van De Gids gaat over stijl, in enkelvoud en in meervoud. Waar verwijst ‘stijl’ naar? Het is een vaag en wat glibberig begrip, dat wordt gebruikt om iets aan te duiden dat niet precies te beschrijven valt. Uitzonderingen zijn misschien meubels, gebruiksvoorwerpen en architectuur. Maar zelfs dat vereist L'Art de Reconnaître les Styles, de titel van een boek dat ik van mijn grootmoeder heb geërfd. Het gaat over wat nu antiek heet.

Het herkennen van een stijl is in de kunsten al moeilijker dan bij ambachtelijk werk, omdat daar de stijlen van individuele kunstenaars meestal de stijl van een tijdperk doorkruisen. In een nog recent verleden was dat minder sterk dan nu - gotiek, barok, rococo, romantiek, neoklassicisme, impressionisme, Jugendstil en art deco, expressionisme, nieuwe zakelijkheid, modernisme - er laat zich wat mee beschrijven en bij voorstellen. De stijl van een tijd is er nu niet meer of kan althans niet meer worden benoemd. Met de term ‘postmodernisme’ werd nog een poging gedaan, maar die moest wel mislukken, omdat hij alleen een na iets anders aangaf. Postmodernisme omvatte van alles en nog wat: van duisternis in de filosofie tot neoneokitsch in de architectuur.

Norbert Elias beschreef een aspect van het civilisatieproces als ‘afname van de contrasten, toename van de variaties’. Stijlen hangen samen met gedragscodes en de daarbijbehorende smaak. Deze waren vroeger sterk klassegebonden. Maar met het afnemen van de gedragsverschillen tussen hogere en lagere klassen en het toenemen van individuele keuzemogelijkheden moesten toonaangevende stijlen wel verdwijnen. Dat geldt ook voor de kunsten: hadden deze vroeger een specifiek publiek, ook klassegebonden, nu moeten zij zich wel richten op een kleine coterie of op het publiek in het algemeen en dat is zeer diffuus. De wederzijdse doordringing van culturen en de beschikbaarheid van een lange reeks historische stijlmodellen maakt eclecticisme onvermijdelijk. Zo vervliegt de stijl van een tijdperk en maakt plaats voor snel wisselende stijlen en stijltjes: voer voor de Haagse Post. Moeten we dit betreuren?

II

Heeft onze tijd dan helemaal geen eigen stijl meer? Of vormen stijlen in meervoud nog steeds waarneembare tekens van de tijdgeest? Afgrenzing wordt zeker moeilijker, maar er blijven toch min of meer algemene stijlomslagen te constateren. De vanzelfsprekende goedaardigheid van omgangsvormen en gedragsverwachtingen van de jaren vijftig werd tot naoorlogse burgerlijke gezapigheid gebombardeerd door de ‘beweging’ van de jaren zestig, die zich meer door stijl dan door ideeën onderscheidde. Juist die vrijgevochten en bewust slonzige stijl wekte bij de autoriteiten een ingewandengevoel van bedreiging op. De vanzelfsprekendheid van de eigen levensstijl en waarden werd aangetast. Law and Order dus. Het duurde een paar jaar voor ze van de schrik bekomen waren en merkten dat er eigenlijk niets aan de hand was. In politiek en bureau-

[p. 592]

cratie hoefde niets te veranderen. Toch siepelde op tal van levensgebieden de stijl van de jaren zestig door en riep op zijn beurt weer tegenbewegingen op.

Misschien was ook de economische conjunctuur van invloed. In een tijd van langdurige en vanzelfsprekende economische groei ontstaat ruimte voor het geven van prioriteit aan ‘make love’, maar tijdens een recessie slaat dat al gauw om in ‘make money’. Nu het weer beter gaat wordt veel geld gebruikt voor ostentatieve consumptie, in stijl. Alleen weet niemand precies welke stijl in stijl is, omdat er geen klasse meer bestaat wiens stijl model kan staan. Wat in is, is al bijna weer uit. Maar het grote voordeel is dat je je er niets meer van aan hoeft te trekken.

III

Een revolutie is een confrontatie van stijlen. De stijl van een oppositie blijkt voor autoriteiten dus vaak het meest bedreigend.

In China vormde het einde van de culturele revolutie geen werkelijke breuk met de totalitaire stijl van het dagelijks leven. Daarom konden de ervaringen van de culturele revolutie niet worden verwerkt, maar alleen doodgezwegen en verdrongen. Alle schuld werd ritueel geprojecteerd op de Bende van Vier. De Chinezen waren weinig minder bang en terughoudend tegenover elkaar dan tevoren. Zij hadden nog steeds het idee dat ze niemand konden vertrouwen en zij behandelden elkaar daarom onverschillig, als vreemden. Dat was een belangrijke voorwaarde voor rust en orde in het Hemelse Rijk.

Wat de politieke leiders daarom waarschijnlijk het meest razend heeft gemaakt was de ongedwongen en onbevreesde stijl van de nieuwe oppositie van de post-culturele revolutiegeneratie. Zij negeerden controlesystemen van camera's en verklikkers; zij waren vriendelijk voor iedereen; vertrouwden elkaar en waren onbevreesd - en die omgangsvormen en houding verspreidden zich als een olievlek. Dat was het ergste voor de politieke leiders. Dat was hun vertrouwde China niet meer, hoe moest het verder als de bevolking niet meer bang was? Zomaar voor een tank gaan staan? Een vrijheidsbeeld oprichten voor onze neus? Die uitdagend on-Chinese stijl moest door gewelddadige intimidatie en vernedering worden uitgeroeid en de rust van de angst hersteld.

IV

Twaalf jaar coalitie van het nieuwe zakendoen heeft de stijl van Nederland ingrijpend veranderd. Als die niet beledigend zou zijn, zou kunnen worden gesproken van een ‘Belgisering’ van Nederland, zij het zonder de vriendelijke en prettige stijl van ons buurland. De overheid vernielde de belastingmoraal; stimuleerde zwart en grijs werken; bevorderde het verleggen van de grenzen van corruptie en wekte een ieder voor zich mentaliteit op. Dat alles heeft meer gemeen met de verhoudingen in het reëel bestaande socialisme dan we ons zelf willen toegeven. Symptomen daarvan zijn onverschilligheid tegenover publieke aangelegenheden; afnemende kwaliteit van dienstverlening; kleine criminaliteit en afnemende werkmotivatie. De verzorgingsstaat is maar een deel van de verklaring daarvan. Er hoort wel een opleving van initiatief en ondernemingslust bij, die nuttig is. De echte tegenstroom is een fanatiek sektewezen, dat in vele vormen naar herstel van zuiverheid en overzichtelijkheid streeft. Zijn we decadent aan het worden?

V

Stijl is niet alleen met een tijdperk - of een ontwikkelingsfase van een samenleving - verbonden. Stijl hangt ook samen met de behoefte zich als groep of als individu van anderen te onderscheiden. De dandy was louter stijl. Stijl is een luxe. Wie moet ploeteren om het bestaan kan zich geen stijl aanmeten. Daarom is er nu meer stijl in het dagelijks leven te zien dan vroeger.

[p. 593]

Hij heeft een eigen stijl: dat is een compliment. Je moet iets heel goed kunnen om een stijl te ontwikkelen. Dat geldt voor schrijvers en schilders evenzeer als voor tennissers en voetballers. Stijl wordt meestal in gunstige of lovende zin gebruikt. Iemand die het Koningin Elizabeth-concours in Brussel had bezocht zei enthousiast: ‘Weet je wat daar zo leuk is, het heeft zoveel stijl. Dat bestaat in Nederland niet meer.’ Stijl voor de een, truttigheid voor de ander.

Stijlen prolifereren. Zo heb je in de jazz New Orleans, Chicago, Dixieland, swing, bebop, cool jazz, West Coast, free jazz en fusion. Die ontwikkeling nam nog een halve eeuw in beslag. De popmuziek doet het vlugger. Zo las ik in een verslag over een festival de volgende labels: top-veertig-pop, rock, reggae, roots, hard rock, tex-mex, designer pop, punk, soul, world music, acid-house en funk. Het aantal combinaties en syntheses lijkt onbegrensd. Concurrentie zorgt ervoor dat dit snel gaat, zodat er steeds nieuwe stijlen in de populaire muziek ontstaan. Dat is toch vooruitgang? Of niet?

VI

Je kan zeggen: ‘Hij leefde in stijl.’ Maar kan je ook zeggen: ‘Hij stierf in stijl?’