Logo DBNL
De Gids. Jaargang 152 (1989)

De Gids. Jaargang 152

(1989)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[Nummer 6]

Wiel Kusters
Liedren als zuilen
II. Balderdijk

Als we door de ogen van Mei, maar minder verliefd en met een andere intentie, naar Balder kijken, dan verschijnt deze solipsistische goddelijke zanger ons als het romantische ideaalbeeld van de lyrische dichter: hij woont in zijn liederen en is zichzelf genoeg:

 
Zijn stem spon als een zilvren web der spin,
 
Zij zag het tintlen, hij versmolt er in1.

Balders gezang wordt niet alleen beschreven (‘liedren als zuilen’), maar ook rechtstreeks gepresenteerd. Zo bij voorbeeld:

 
Waar de wind is en eeuwig geruis
 
Van het water om Wodans huis,
 
Waar de zee licht is
 
En de duisternis
 
Verglinstert het sterrengruis.
 
[Enzovoort]

Of zo:

 
Schemering,
 
Mijmering,
 
Wie noemt den naam van wat mij ving.
 
Tinteling,
 
Rinkeling,
 
Hoorde ik toen de poort openging.2.

De vorm van deze liederen herinnert aan vroeg-negentiende-eeuwse gedichten, aan een ‘zangstukje’ als De rozen van Willem Bilderdijk of aan diens vers Voor lijdenden, om maar eens twee vrij willekeurige voorbeelden te noemen:

 
Geen zorgen
 
Voor 't morgen!
 
Beveel het aan God;
 
Wees heden
 
Tevreden,
 
En dank voor uw lot.3.

De uiterlijke overeenkomsten tussen wat Balder zingt en versvormen als die van Bilderdijk lijken erop te wijzen, dat Balder een ander type dichter vertegenwoordigt dan de schrijver van Mei, blijkens zijn eigen gedicht, zelf zou willen zijn. Schuilt er inderdaad niet iets Bilderdijkachtigs in deze goddelijke zanger, wiens naam Balder zich zo gemakkelijk met Bilderdijk laat associëren? Zeker, Balder is een uit de Germaanse mythologie bekende godheid, maar de door Mei vereerde zanger en de Germaanse god hebben als het erop aankomt weinig met elkaar gemeen, zelfs hun vrouw of geliefde niet: bij Gorter heet zij Idoena, in de mythe ontmoeten wij Nanna.4. Van de retorische Bilderdijk weten wij dat hij wel eens spottend als Bulderdijk werd aangeduid.5. Het werkwoord balderen betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche taal nagenoeg hetzelfde als bulderen en dit lexicon noemt bij de vindplaatsen onder andere zes passages uit Bilderdijks oeuvre, vergezeld van een veelbetekenend enz. Opmerkelijk is dat er zowel bij Bilderdijk als bij Helmers sprake is van het ‘baldrend Noord[en]’, het hol van storm en noodweer.6. Balder is een noordse god.

Er is meer dat de gedachten naar Bilderdijk stuurt. Daartoe behoort zeker ook Balders egotisme. ‘De zaak was, dat er voor Bilderdijk

in deze wereld één middelpunt bestond, en dat middelpunt was een ik, een wil, en dat ik was Bilderdijk.’ Dat schreef S. Gorter, de vader van de dichter, in 1869 in De Gids, naar aanleiding van een in dat zelfde jaar door J. van Vloten gepubliceerde bloemlezing uit Bilderdijks poëzie.7.

Tot de bekendste voorbeelden van Bilderdijks drang tot zelfvergroting behoort zijn ode aan Napoleon van 1806, waarin hij het dichterschap - meer in het bijzonder zijn eigen dichterschap - als volgt typeert:

 
[...] d'aardschen dampkring uitgeschoten,
 
Het aardrijk met den voet te stooten,
 
Zie daar, het geen den Dichter maakt!8.

Over de extatische vergroting van het ‘zelfgevoel’ schreef Bilderdijk in De kunst der poëzy (1809):

 
'k Bleef in my-zelv' bepaald, doorzocht mijn eigen ziel,
 
En vond de waarheid daar, die zich verscholen hiel.
 
'k Zag alles opgelost in 't eenig zelfgevoelen;
 
Dit, grondslag van mijn zijn, bewustheid en bedoelen;
 
 
 
[...]
 
 
 
Het was zich-zelv' gevoel, en breidde in Hemelgloed
 
Zich tot die polen uit, waar ijs en winter woedt;
 
Omvademde Oost en West, en peilde zee en starren.9.

In een inspirerend opstel over ‘De kosmische zelfvergroting van de dichter bij Bilderdijk, Perk en Marsman’ heeft Jacob Smit gememoreerd hoe verrukt Willem Kloos was over Bilderdijks Napoleon en hoe hij Jacques Perk die ode voorlas. Perks sonnet ‘Hemelvaart’ van 1880, oorspronkelijk ‘Zonnegloed’ geheten, bevat opvallende reminiscenties aan Bilderdijks gedicht. ‘Men krijgt de indruk,’ schrijft Smit, ‘dat het sonnet “Zonnegloed” voor Perk meer de literaire expressie is van een standpunt dat hij onder invloed van Kloos begrepen had dan een diep-persoonlijke uiting.’ Voor Kloos was dat anders. ‘Bewondering voor de zichzelfvergoddelijkende en de wereldverachtende Bilderdijk berust bij Kloos op een natuurlijke affiniteit die bij Perk ontbreekt.’10.

Hier had Smit naar Kloos' bekende sonnet dat begint met de regel ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’ kunnen verwijzen, dat in 1885 in De Nieuwe Gids verscheen. ‘De Godheid troont... diep in mijn trotsch gemoed,’ schreef Jacques Perk in de eerste versie van zijn ‘Hemelvaart’. En het ‘wriemlend menschen-wormgebroed’ waar de dichter Perk vanuit kosmische hoogte met verachting op neerkijkt, om het vervolgens mét de aarde weg te trappen, heeft trekken van overeenkomst met het ‘heir van donker-wilde machten’ dat in Kloos' sonnet ‘Joelt aan mij op en valt terug’.11.

Aan Kloos, Perk en Bilderdijk moet ik denken als ik aan het slot van het Tweede Boek van Mei deze woorden van Balder lees:

 
Wie dús zijn ziel is, is zichzelf een God.
 
Ik ben mijn ziel, ík ben de een'ge God.
 
Er is nu niets meer dat mijn blindheid heelt,
 
Mijn God, mijn ziel, naast haar bestaat geen beeld.
 
'k Word stil en niets bestaat meer dan mijn ziel12.

Na deze woorden beseft Mei dat Balder niet voor haar bestemd is.

 
[...] Mei zag een blauw waas
 
Boven zijn hoofd, zijn aanschijn blonk, als dwaas
 
Stond hij, de armen uit, en scheen te drinken.
 
 
 
Zij wist dat hij voor haar niet was en zinken
 
Begon ze langzaam, sneller, en zijn stem
 
Bleef in haar oren, dat was al van hem.13.

Zij zinkt, dat is het echec van Mei's hemelvaart. Haar val bevestigt Balder in zijn kosmische, extatische zelfverheffing. Dat hij Mei afwijst, is vergelijkbaar met wat we bij Bilderdijk en Perk kunnen lezen: Balder stoot in haar ‘het aardrijk met den voet’. In dat opzicht is er

een opmerkelijk contrast met het liefdesverlangen dat de dichter in Kloos' sonnet ‘Ik ben een God...’ tegenover zijn solipsistische gezindheid plaatst, een verlangen naar sterfelijkheid, naar de liefdedood, naar het ‘vergaan / Op úwe lippen’.

Het lijdt voor mij weinig twijfel dat Gorter bij de conceptie van zijn Balder-figuur Bilderdijk, Perk en Kloos door het hoofd hebben gespeeld en dat de naam Balder mede als een toespeling op de oudere dichter mag worden opgevat. In het Mei-nummer van De Gids citeerde Enno Endt onlangs uit een lezing die Gorter in mei 1885 als tweedejaars student voor het dispuut unica heeft gehouden.14. Endt haalde deze voordracht aan om er een door Gorter gevoelde noodzaak tot alleen-zijn mee te demonstreren en Gorters verwantschap, in dat opzicht, met de door hem geschapen Balder. Opmerkelijk is nu - Endt wijst er niet op - dat er in de bedoelde lezing een beeld voorkomt dat aan de Bilderdijkiaanse zelfvergroting doet denken: het is soms alsof ‘het geheele lichaam plotseling in grootte toeneemt. De mensch loopt dan [Gorter doelt op een vorm van door stilte en alleen-zijn veroorzaakte inspiratie] op de teenen, of, wil men het fraaier, schiet vleugelen aan’.15.

Balder lijkt een ander type dichter te vertegenwoordigen dan de schrijver van Mei, blijkens zijn eigen gedicht, zelf wilde zijn, schreef ik hierboven naar aanleiding van de liederen die Balder zingt. De vorm van Balders gezangen herinnerde mij aan poëzie van Bilderdijk. Even dacht ik: die reminiscentie geldt alleen maar de metrische en typografische vorm. Maar Balder heeft meer met Bilderdijk gemeen, zeker wanneer we op de kosmische aspiraties van de laatste letten, of zelfs maar op zijn martiale allure, de rol van dichter-held die hij zo graag speelde.16. Balder zingt:

 
Wie joeg de sombere ruiters voort,
 
Gedromde wolken, op zonnemoord,
 
Met hun hagelslag,
 
Als met sabelslag,
 
Gereden uit het noord?17.

En zo beschrijft hij zijn eigen hemelvaart, al moet ik er onmiddellijk bij zeggen dat het hier niet zo zeer een opvlucht uit ‘zelfgevoel’ betreft, als wel een verlangend zoeken naar genezing van zijn blindheid. De volgende strofe herinnert even aan het begin van Jacques Perks Iris:

 
En ben ik opgestegen
 
Naar bronnen van den regen,
 
De wolkendauw drupte op mijn ogen af,
 
En zoog ik wolkenhoning
 
In Iris' ronde woning,
 
Niets vond ik dat mijn blindheid drinken gaf.18.

Balder lijkt op Bilderdijk en herinnert aan Kloos, aan Perk, aan de jonge Gorter ten tijde van zijn unica-lezing. Wat zijn Bilderdijkachtige ‘zangstukken’ betreft, zou ik, alles overziende, nog het volgende willen zeggen: Gorter gebruikt iets van Bilderdijks oudere retorische vormen voor het schrijven van nieuwe poëzie. Want wie naar de taal van Balders liederen kijkt, met haar ‘impressionistische’ idioom, haar neologismen en syntactische gewaagdheden, die moet wel tot de conclusie komen dat hier nieuwe wijn in oude zakken is gegoten. Het lijkt wel of Gorter Bilderdijk, voor aspecten van wiens poëzie hij zeker, net als Kloos, bewondering zal hebben gehad, in puur-dichterlijke bravoure heeft willen overtreffen, zoals hij, naar mijn idee, ook Schaepmans Aya Sofia in beeldende inventiviteit en vrijmoedigheid naar de kroon heeft willen steken.19. Wie het wil zien, herkent de wachtwoorden in zijn tekst: ‘liedren als zuilen’ en de eigennaam Balder. Ook de vermetelheid van deze allusies behoort tot Gorters bravoure.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs