De Gids. Jaargang 152

[p. 47]

Kroniek & kritiek

Europees leven
G. van Benthem van den Bergh
Gorbatsjov's Golven

Het besluit van Gorbatsjov om de Sovjetkrijgsmacht in twee jaar met een half miljoen manschappen te verminderen en op zijn laatst in 1991 zes tankdivisies uit de ddr, Tsjecho-Slovakije en Hongarije terug te trekken en te ontbinden, kan een transformatie van het denken over Europese veiligheid inluiden. De Sovjet-dreiging is niet meer wat zij was, als de directeur van de cia verklaart dat die maatregelen het vermogen van de Sovjetunie voor een verrassingsaanval tegen West-Europa aanzienlijk verminderen.

Toch is het besluit van Gorbatsjov eerder een bevestiging van de veiligheid en stabiliteit van de militair-politieke verhoudingen in Europa dan het begin van een ontwikkeling naar een veiliger situatie. Conventionele superioriteit was al zinloos geworden sinds de rivalen weten dat iedere militaire confrontatie in Europa kan uitgroeien tot een kernoorlog. In die situatie van gemeenschappelijke afschrikking nemen de rivalen geen risico, prikkelen zij de tegenstander niet tot een reactie die kan leiden tot een niet meer te beheersen crisis. Europa was al uitermate veilig. Maar over conventionele superioriteit en onevenwichtigheden of asymmetrieën in de militaire balans wordt alom nog gesproken alsof er geen kernwapens bestonden en de betekenis van militaire macht nog dezelfde was als vroeger. Daarom wordt nog steeds gesteld dat de strategie van het offensief van de Sovjetunie en zijn conventioneel overwicht een verrassingsaanval op West-Europa mogelijk zou maken. Men ziet daarbij over het hoofd dat een enigszins zinvolle verrassingsaanval - evenals strategische verdediging (sdi) - honderd procent zekerheid van slagen moet bieden, dat wil hier zeggen alle kernwapens in West-Europa in één klap zou moeten kunnen uitschakelen. Anders blijft het escalatiegevaar immers bestaan. En bovendien: zou de Sovjetunie er ooit volstrekt zeker van kunnen zijn dat de Verenigde Staten niet elders gestationeerde kernwapens zou inzetten? Een verrassingsaanval is niet meer dan een spookbeeld, geen mogelijkheid waar rekening mee gehouden zou moeten worden.

Het prijsgeven van de strategie van het offensief en de eigen conventionele superioriteit is daarom een bezuiniging, die de Sovjetunie in politiek-strategisch opzicht niets kost en de navo niets oplevert, althans nauwelijks veiliger maakt. Een evenwichtiger conventionele balans heeft wel psychologische - en indien op een lager niveau gebracht - ook economisch belangrijke gevolgen. Wederzijds vertrouwen kan toenemen en men kan zich, verlost van een spookbeeld en op den duur van veel opgestapeld vermogen, veiliger gaan voelen.

Gorbatsjov's besluit kan leiden tot de expliciete wederzijdse erkenning van een toestand die in feite al bestond, zelfs in tijden van politieke spanningen. Maar men kan daarbij beter niet vergeten dat de betekenis van conventionele militaire superioriteit is verdwenen dank

[p. 48]

zij de door kernwapens ontstane gemeenschappelijke afschrikking, de door het gedeelde gevaar van wederzijdse zelfmoord teweeggebrachte dwang om niet alleen oorlog, maar zelfs ernstige crises te voorkomen.

Vanuit het nog steeds sterk Eurocentrische denken is het misschien paradoxaal dat de nieuwe buitenlandse politiek van de Sovjetunie veel ingrijpender gevolgen heeft voor de Derde Wereld - met name voor regionale conflicten in Zuidwest- en Zuidoost-Azië; Zuidelijk Afrika; Centraal-Amerika en het Midden-Oosten - dan voor Europa.

De verbeterde verhouding tussen de Sovjetunie en de Verenigde Staten berust op twee gedeelde inzichten: dat een confrontatiepolitiek door de risico's van onbedoelde escalatie in feite onmogelijk is geworden (dat moest vooral Reagan ervaren); en dat de rivalen zich alleen door meer samenwerking als grote mogendheden kunnen handhaven (dat geldt wat meer voor de Sovjetunie, maar zeker niet uitsluitend). Uit het laatste inzicht volgt ook dat wapenwedlopen voortaan vermeden moeten worden, want veel meer kosten dan profijt met zich mee kunnen brengen.

Dit zijn realistische ideëen over de ontwikkeling van de internationale machtsverhoudingen, niet een plotselinge uitbarsting van idealisme in de vorm van ‘nieuw denken’. Wat kan dan op langere termijn de betekenis van de verbeterde verhouding voor Europa zijn? Vooralsnog ziet het er naar uit dat de verzachting van de Oost-West betrekkingen samengaat met verscherping van economische concurrentie en met politieke onenigheid binnen het Westen en binnen het Oosten (nog versterkt door Perestrojka). Dat betekent - en we zien dat al een tijdje - een teruglopende vanzelfsprekendheid van de Atlantische en de Sovjet-politieke kaders en veiligheidsgemeenschappen. Zo vinden veel Amerikanen dat West-Europa het voortaan maar zelf moet opknappen - of op zijn minst meer voor de eigen defensie moet gaan betalen dan Amerika -, terwijl veel Europeanen menen dat de eigen eenheid pas ‘echt’ kan worden als Amerika zich terugtrekt. Ruzies over de onderlinge handelsbetrekkingen worden in het zicht van 1992 ook heviger. In Oost-Europa is al vele jaren een emancipatieproces aan de gang, met ups en veel downs. Maar dat verloopt niet binnen eigen institutionele kaders, waarmee historische conflicten zijn verzoend, zoals in West-Europa. Tussen de Oosteuropese landen (beter Centraal-Europa en de Balkan) bestaan nog heel wat onvereffende rekeningen. De verhoudingen zijn er nog imperiaal: het Warschau Pact is meer een arm van het Sovjet-imperium dan een bondgenootschap. Zolang dat niet verandert blijft Oost-Europa de kiem van revolutionaire situaties en van onderlinge conflicten in zich dragen - en daarmee een bron van onveiligheid voor heel Europa. Om een veiligheidsgemeenschap te blijven zal het Sovjet-imperium in Europa veel ‘informeler’ moeten worden, veel meer op vrijwillige deelneming gaan berusten. Dat is ontzettend moeilijk. Misschien is Gorbatsjov's ‘Europese huis’ een manier om die harde waarheid te ontlopen. Als alternatief voor de huidige kaders slaat die term nergens op, omdat zo'n huis de blijvende hegemonie van de Sovjetunie in Europa impliceert - en daarmee zelfs een uitnodiging kan worden tot de vorming van een Westeuropese kernmacht.

Het is geen zwartkijkerij die mij tot dit perspectief brengt. Gorbatsjov's initiatieven verdienen het uitermate positief te worden beoordeeld. Maar zonder een helderder zicht op de huidige realiteit en op mogelijke toekomstige ontwikkelingen kunnen ze gemakkelijk tot toenemende verwarring en verdeeldheid leiden. Het Westen zit bovendien nog vast aan prenucleaire opvattingen over afschrikking en de betekenis van militaire macht en weet zich daarom nauwelijks raad met de ingrijpende ommezwaai van de buitenlandse politiek van de Sovjetunie.

Niettemin, er bestaat nu de mogelijkheid om een op samenwerking gebaseerd veiligheidsregime tussen Oost en West in Europa tot stand te brengen. Als de rivaliteit tussen de grote mogendheden niet meer verbonden zou

[p. 49]

zijn met het streven naar militaire superioriteit, zou dat een ontzagwekkende verandering van de aard van de internationale betrekkingen betekenen. Nu staan we nog maar aan het begin van een overgangssituatie, waarin tal van mogelijkheden tot terugval zijn besloten. Gevaarlijk is het in ieder geval om lichtvaardig de bestaande politiek-militaire kaders in Europa te willen prijsgeven, die immers voorwaarde zijn voor het blijven bestaan van gemeenschappelijke afschrikking - en van politieke stabiliteit. Als dat gebeurt, dan zouden Gorbatsjov's initiatieven onbedoeld tot desintegratie en vergroting van oorlogskansen kunnen leiden.