De Gids. Jaargang 151

Maarten Steenmeijer
Literaire kritiek in Spanje

Spanje heeft een praatcultuur als geen ander land. Waar men zich ook bevindt, welk uur van de dag het ook is, hoe groot of klein het gezelschap ook moge zijn, wie er ook deel van uitmaakt, of men elkaar nu wel of niet kent, hoe men zich ook voelt: altijd en overal wordt gepraat, gepraat en nog eens gepraat. Onophoudelijk, zonder enige schroom. Zo vanzelfsprekend als de lucht wordt in- en uitgeademd, zo vanzelfsprekend rollen de woorden uit de monden van iedereen die over het spraakvermogen beschikt.

Voor een Nederlander, opgegroeid in een cultuur waarin de spreekwoordelijke dominee regelmatig voorbijgaat, is het een verbijsterende ervaring om ondergedompeld te worden in dit spraakwater. Het is alsof je in een andere wereld terecht bent gekomen: nooit is men verlegen om een praatje, zelfs de eenvoudigste vraag of opmerking is al voldoende om een stroom van woorden te doen ontspringen. En het is niet alleen de niet aflatende natuurlijkheid waarmee Spanjaarden spreken die verwondert, ook de verzorgde manier waarop ze zich uitdrukken, ongeacht de scholing en opvoeding die men genoten heeft, doet je verbaasd staan. Lelijk Spaans is bijna nergens te horen.

Het grote gemak en de sierlijkheid waarmee Spanjaarden praten zijn benijdenswaardig: contacten lijken op deze manier veel soepeler te verlopen, pijnlijke stiltes vallen er niet, zelfs in de penibelste situaties schiet de taal de spreker te hulp. Maar deze overproduktie van woorden zaait ook twijfel. Want waar komen al die woorden uit voort? Waar gaan ze naar toe? Worden niet eindeloos dezelfde verhalen verteld? Maakt het voor de spreker enig verschil tegen wie hij spreekt? Gaan de verhalen niet het ene oor in en het andere oor uit? Is de spreker wel geïnteresseerd in wat een ander zegt, of heeft hij zijn gezelschap alleen maar nodig om zichzelf weer eens aan het woord te kunnen laten? Kortom, wordt er niet vooral veel gepraat en nauwelijks geluisterd? Ja, denk ik, de meerstemmigheid van een gesprek op zijn Spaans in gedachten. Nee, denk ik, de kwestie is eenvoudigweg dat ik geen Spaanse oren aan mijn hoofd heb.

Een soortgelijke twijfel bekruipt me als ik literaire kritieken in Spaanse periodieken lees: wordt er niet vooral geschreven door critici, en nauwelijks gelezen? Een boek lijkt niet in de eerste plaats te worden besproken om andermans woorden (die van de schrijver), maar om de eigen woorden (die van de criticus). Als dat een persoonlijk verhaal vol verrassende associaties en intelligente vergelijkingen oplevert, dan is daar vanzelfsprekend geen enkel bezwaar tegen. Maar juist het persoonlijke schittert door afwezigheid in veel kritieken, ontsierd als ze worden door een onderling verwisselbaar, bombastisch jargon. De kracht en de eenvoud van het gesproken Spaans zijn hier ver te zoeken. Je leest geen helder, informatief en persoonlijk leesverslag, maar krijgt een onappetijtelijk brouwsel voorgeschoteld. Voornaamste ingrediënten: omslachtig geformuleerde schijn-eruditie, quasi-poëtische uitweidingen die diepzinnigheid moeten suggereren maar uit lucht bestaan en kletserige, irrelevante intermezzo's. Een brouwsel dat veel van de spijsverteringsorganen van de lezer vergt. Wat hij onder ogen krijgt is zo niet onbegrijpelijk, dan toch in elk geval weinigzeggend. In

[p. 959]

het Spaans, dat een grotere retorische verdraagzaamheid dan het Nederlands heeft, ziet het er op het eerste gezicht indrukwekkend uit, tot het moment waarop je tot je laat doordringen wat er nu eigenlijk staat. Dat wordt pas goed duidelijk als je zo'n tekst vertaalt. Dan staat er bijvoorbeeld dit aan het begin van een recensie: ‘(...) El entenado versterkt ons in de zekerheid dat Saer van fictie het terrein van zijn esthetische overtuigingen heeft gemaakt: de grenzen slechten die de vertelling scheiden van de poëzie nadat de vertelling zijn afstand heeft bepaald tot wat op dubbelzinnige wijze wel roman wordt genoemd.’ Een zin zo krom als een hoepel.

Het is alsof critici het beneden hun waardigheid achten om in eenvoudige bewoordingen over literatuur te schrijven. Ik word gesterkt in deze gedachte door de even omslachtige als onduidelijke manier waarop critici over hun eigen vak schrijven, zoals onlangs in het tijdschrift Leer gebeurde. Een criticus van El País schrijft bijvoorbeeld het volgende: ‘Als culturele institutie draagt de kritiek bij aan de vorming van de collectieve subjectiviteiten en aan de schepping of het verkeer van culturele, symbolische referenten, en speelt zij dus een rol bij de transformatie van de sensibiliteiten.’ Hier staat volgens mij niets anders dan dat de literaire kritiek bijdraagt aan de meningsvorming over literatuur. (Ik heb ‘subjetividades’, ‘referentes’ en ‘sensibilidades’ expres zo letterlijk mogelijk vertaald, ook al komen deze woorden niet voor in Van Dale: in de door de auteur bedoelde betekenissen staan ze evenmin in Spaanse woordenboeken.)

Na het lezen van een kritiek ben je vaak geen steek wijzer geworden, wat gezien de grote moeite die je je moet getroosten om te proberen te begrijpen wat er staat buitengewoon irritant is. Het is niet alleen bijna per definitie onmogelijk te achterhalen wat de criticus van het besproken boek vindt, het is in veel gevallen zelfs onmogelijk te weten te komen waar een boek over gaat.

Ik geloof niet dat deze irritatie uitsluitend een kwestie van culturele verschillen is. Ook de Spaanstalige lezers lijken zich nauwelijks aangesproken te voelen door de critici. Een teken aan de wand is bijvoorbeeld dat literaire kritieken in Spanje vrijwel nooit een weerwoord oproepen. Ingezonden brieven van lezers die op besprekingen reageren treft men zelden aan. Veelzeggend is ook dat goede kritieken vaak uit de pen vloeien van bekende schrijvers. Frappant is dat juist de schrijvers van hermetische romans (Juan Benet, Juan Goytisolo) glasheldere kritieken schrijven. Elk spoortje van retorisch snobisme ontbreekt bij hen. Blijkbaar is de liefde voor het grote, maar holle woord minder diep geworteld in de Spaanse ziel dan je soms denkt. Hierop wijst ook het feit dat de besprekingen in bijvoorbeeld El País de laatste tijd opvallend veel helderder zijn geworden. Een uitvloeisel van de europeïseringspolitiek die zich op alle mogelijke gebieden manifesteert in Spanje?

Het lezen van literaire kritieken in Spaanse periodieken is dus bepaald geen onverdeeld genoegen. Dat is des te jammerder, omdat de ruimte voor literatuur de laatste tien jaar enorm is gegroeid. Elke belangrijke krant heeft zijn wekelijkse boekenbijlage, in de krant zelf of in de zondagse tijdschriftenbijlage staan regelmatig korte verhalen, terwijl ook in het ‘gewone’ gedeelte van de krant de aandacht voor literatuur groot is. Literatuur is nieuws. Zozeer zelfs, dat als de bejaarde dichter Rafael Alberti gewond raakt bij een verkeersongeluk, de lezer niet alleen over het ongeval op de voorpagina wordt geïnformeerd, maar bovendien in de dagen of weken daarna over zijn herstel, met foto's en al. Het is de omgekeerde wereld: over het wel en wee van de dichter worden we uitgebreid geïnformeerd, maar over zijn werk kom je weinig te weten in de krant.

De twee belangrijkste bijlagen zijn die van El País (op zondag, een dag later verkrijgbaar in de Nederlandse kiosken) en die van Diario 16 (op zaterdag, voor zover mij bekend niet in Nederland te koop). Toen Diario 16 korte tijd na El País werd opgericht, leek Spanje's beste krant een geduchte concurrent te hebben ge-

[p. 960]

kregen. Het pakte echter anders uit. Diario 16 bevat weliswaar journalistiek van niveau, maar wordt ontsierd door de achterklap en triviale nieuwtjes over sterren, politici en koningshuis die een prominente plaats innemen, onder andere door de talrijke foto's (waarvan vele in kleur!). Ook El País bevredigt de in Spanje zéér wijd verbreide behoefte aan human interest (elke dag treft men op de achterpagina de rubriek ‘Mensen’ aan, die ons een blik gunt in de keuken van publieke figuren), maar op veel minder opzichtige wijze. De boekenbijlage van Diario 16 steekt die van El País echter wel degelijk naar de kroon. Volgens sommigen is de strijd zelfs in het voordeel van Diario 16 beslist. Dat is begrijpelijk: de bijlage is - gemeten naar Spaanse maatstaven - zakelijk, gevarieerd en fraai vormgegeven. Hier staat tegenover dat El País beschikt over Spanje's beste dagbladcriticus: Rafael Conte. Bij elk boek dat hij bespreekt ziet hij kans om onvermoeibaar bij nul te beginnen: in het kort plaatst hij het boek binnen de literatuur van het land van herkomst en binnen het oeuvre van de auteur, om daarna op even heldere als persoonlijke wijze het boek zelf te bespreken. Op deze manier geeft hij elke keer ook de niet ingewijde lezer de kans zijn smaak te vormen en te spiegelen.

Een ontwikkelde weekbladpers kent Spanje niet. De oprichting van Cambio 16 ruim vijftien jaar geleden leek hierin verandering te brengen. Het tijdschrift was tijdens de overgang van dictatuur naar democratie een levendig, interessant, belangrijk weekblad, ook op cultureel gebied. Maar wat de Spaanse Newsweek had moeten worden (korte, heldere, informatieve stukken), is een tijdschrift geworden met in het algemeen inderdaad korte, maar te bloemrijk geschreven, babbelzuchtige en dus weinig informatieve artikelen, verlucht door een overdaad aan illustraties. Wie op de hoogte wil blijven van wat in en wat uit is, kan in Cambio 16 terecht, wie serieuze stukken over recent verschenen literatuur wil lezen zal zijn heil elders moeten zoeken.

Het aantal literaire tijdschriften is de laatste jaren aanmerkelijk toegenomen. In de belangrijkste hiervan wordt veel aandacht besteed aan nieuwe titels. Het opvallendst gebeurt dit in het driemaandelijkse Leer: elk nummer begint met vijftig korte (één kolom), niet ondertekende besprekingen. Deze signalementen maken soms de indruk gebaseerd te zijn op haastige, onvolledige lectuur, maar voor wie op de hoogte wil blijven van wat er recent is verschenen en geen zin heeft wekelijks de boekenbijlage van El País te raadplegen, zijn ze een aantrekkelijk alternatief. Evenals vele andere kranten en tijdschriften heeft Leer een eigen boekentoptien. Ook publiceert het tijdschrift de voorkeurslijstjes van diverse dagbladcritici. (Príncipe de Vergara, 17-3.^o izq., 28001 Madrid)

Quimera is het meest verkochte literaire tijdschrift van Spanje. Het heeft sinds kort zelfs een dependance in Mexico, terwijl er plannen zijn voor een kantoor in Buenos Aires. Het succes van Quimera is begrijpelijk en verdiend, want de inhoud is van niveau, de samenstelling gevarieerd en de lay-out prachtig. Onder de medewerkers bevinden zich talrijke gerenommeerde schrijvers uit binnen- en buitenland. Het leeuwedeel van de bijdragen bestaat uit essays, maar boekbesprekingen en nieuwtjes nemen ook een belangrijke plaats in. Korte verhalen en gedichten plaatst het tijdschrift ook, zij het onregelmatig. Bijna elk nummer is voor ongeveer de helft gewijd aan een speciaal thema. Wat de boekbesprekingen betreft lijkt Quimera niet te streven naar volledigheid. Er staan wel signalementen van recent verschenen boeken in dit ongeveer om de twee maanden verschijnende tijdschrift, maar veel minder dan in Leer. Wel gaat Quimera dieper in op een select aantal titels. Zoals in alle Spaanse kranten en tijdschriften, zijn de besprekingen sterk wisselend van kwaliteit. (C/. Maignon, 3^o, 08024 Barcelona)

El Urogallo lijkt op Quimera (gevarieerde formule, mooi vormgegeven) en is dus een aantrekkelijk tijdschrift, maar heeft minder allure. De schrijvers van naam die tot de vaste medewerkers behoren zijn niet de meest op-

[p. 961]

windende. (Carretas 12, 5.^o 5, 28012 Madrid)

Insula is de éminence grise onder de Spaanse literaire tijdschriften. Het werd in 1946 opgericht, zeven jaar na de burgeroorlog. Het culturele klimaat in Spanje was toen bar en boos. Insula zag desalniettemin kans om tijdens het franquisme tussen de klippen van de censuur door een volwaardig kritisch klankbord te zijn voor de contemporaine literatuur uit binnen- en buitenland. Het is dan ook van onschatbare waarde geweest voor het Spaanse literaire klimaat tijdens de naoorlogse periode. Dit impliceert niet dat Insula's rol na de dood van Franco (1975) is uitgespeeld. Integendeel. In plaats van op oude roem te teren, volgt het tijdschrift nog steeds de nieuwe (primaire en secundaire) literatuur op de voet. Dat Insula zich veel meer dan de andere tijdschriften richt op de Spaanstalige literaturen moet misschien als een erfenis uit de franquistische periode worden beschouwd. De praktisch ongewijzigde, sobere vorm waarin Insula maandelijks verschijnt weerspiegelt de onmodieuze wijze waarop het tijdschrift zijn werk doet. (Carretera de Irún, Km. 12,200 (Variante de Fuencarral), 28049 Madrid)

In de tot nu toe genoemde kranten en tijdschriften wordt ook veel aandacht besteed aan Spaans-Amerikaanse literatuur. Dat is niet verwonderlijk, want er wordt de laatste twintig jaar erg veel Spaans-Amerikaanse literatuur in Spanje uitgegeven. Vaak verschijnt een titel er tegelijkertijd als in het land van herkomst, soms zelfs eerder. Wie op de hoogte wil blijven van de belangrijkste recente literatuur uit Spaans-Amerika, kan zich dus met een gerust hart beperken tot Spaanse periodieken: veel mist hij niet. Aan kranten en tijdschriften uit een van de Spaanssprekende landen van Amerika kleven bovendien een aantal nadelen. Ze zijn niet alleen veel moeilijker verkrijgbaar, maar ook richten ze zich in de eerste plaats op de vaderlandse literatuur. Dit betekent dat wie een Colombiaanse krant of tijdschrift leest, op de hoogte blijft van de hedendaagse Colombiaanse literatuur, maar weinig over bijvoorbeeld de Chileense literatuur te weten zal komen. Beter terecht kan men in twee in de Verenigde Staten uitgegeven tijdschriften, die geheel gewijd zijn aan Latijns-Amerikaanse literatuur: Latin American Literary Review (Department of Hispanic Languages and Literatures, University of Pittsburgh, Pittsburgh, pa 15260) en Review (Center for Inter-American Relations, 680 Park Ave., New York, ny 10021). In elk nummer staan lange, grondige besprekingen van (in het Engels) vertaalde en oorspronkelijke, (nog) niet vertaalde titels.