De Gids. Jaargang 151

[p. 408]

Bertus Aafjes
Denkend aan de dichter Roland Holst

Mijn eerste kennismaking met de dichter A. Roland Holst was de kennismaking met zijn werk. Deze vond plaats in het begin van de jaren dertig. Ik was toen seminarist en leefde ver van de wereld, of juister gezegd, in een wereld die, door vele taboes en verboden, een andere wereld was dan de wereld, waarin mijn leeftijdgenoten verkeerden. Een wereld die geheel onder controle stond van geestelijke censoren en adviseurs. Ieder boek, dat geen studieboek was, moest de censuur passeren voor men goedkeuring kreeg om het te lezen.

Heel dat onafzienbare gebied van de wereld van het geschreven woord, waartoe iedereen vrije toegang heeft die dit wil, was voor mij als seminarist eenvoudig een verboden gebied, waartoe men slechts toegang kreeg, nadat een boek de klerikale douane gepasseerd was en deze het van het stempel van zijn goedkeuring had voorzien. Nihil obstat, heette dit. Niets staat de lezer meer in de weg. (Nu mag men hieruit niet lichtvaardig de gevolgtrekking maken dat het letterkundig onderricht op het seminarie beneden peil was. De latijnse school wijdde meer aandacht aan het onderwijs in de schone letteren, aan het voordragen van verzen en het beoefenen van de welsprekendheid als vak dan welke vorm van vergelijkbaar onderwijs van die dagen.)

Die censuur gold in de eerste plaats het proza dat wij wel of niet mochten lezen. De poëzie werd slechts in zoverre gecensureerd dat deze ons geselecteerd en in de vorm van een bloemlezing onder ogen kwam. De bloemlezing die wij verplicht moesten aanschaffen heette Zuid en Noord, en was van de hand van een jezuïet, pater Evarist Bouwens S.J. De bloemlezing eindigde met de dichter A. Roland Holst. De jezuïet gaf van iedere schrijver, die hij opnam, een morele kwalificatie. Meestal was dit een morele dis-kwalificatie. Roland Holst kwam er genadig vanaf. ‘Hij is,’ schreef Bouwens, ‘een voortreffelijke jonge dichter, maar die teveel overhelt naar droefgeestigheid en vertwijfeling.’ Daarna drukte hij, als laatste vers van de bloemlezing, het vers ‘Het stille huisje’ af, waarin de jonge dichter, denkend aan geen enkel nuttig ding, naar een kamer zoekt en een huisje vindt, waar ‘alleen een geitje blaatte en een koekoek riep’.

Wij moesten dit vers scanderen en de versvoeten zijn dan ook in mijn bloemlezing, die ik nog steeds bezit, zorgvuldig met potlood boven de woorden van het gedicht aangebracht.

Later, toen ik de dichter kende, zei ik hem eens dat ik dit vers als een der lieflijkste in onze taal beschouwde. Hij glimlachte en zei dat het zeer geliefd was op damespensionaten. Ik kon er aan toevoegen: ‘En op priesterseminaries.’

Daarop legde hij mij omstandig uit hoe dit vers ontstaan was. Hij had zijn tante Henriëtte Roland Holst bezocht en deze had hem gezegd dat de versvoeten in zijn verzen niet altijd naar behoren verliepen. Hij had dit voor kennisgeving aangenomen, maar later, wandelend aan de voet der duinen een arcadisch landhuisje ziende, had hij gedacht aan de opmerking van tante Jet en, ten bewijze dat hij wel degelijk wist wat dactylen en spondeeën waren, had hij een vers voor haar gemaakt. Het was het vers ‘Het stille huisje’ geworden.

[p. 409]

Het is natuurlijk een niet alledaags feit dat men dichters, van wie men als jong seminarist gedichten kent en bewondert, later in levenden lijve ontmoet en, zelf een dichter geworden, met hen bevriend geraakt. Langs deze ongewone weg leerde ik nagenoeg alle dichters van mijn tijd kennen. Dichters als Roland Holst, Bloem en Nijhoff. Zij werden vrienden voor het leven. Van niet een dezer vrienden herinner ik mij, waar en hoe ik hem voor het eerst ontmoette. Dit moge vreemd klinken en ik vind het ook zelf vreemd. Ik kan er maar een verklaring voor vinden. Dat de vriendschap van dien aard was, dat ik het gevoel bezat dat deze er altijd reeds geweest was en dat zij, tijdeloos geworden, losgeraakt was van uur en feit.

De vriendschap met Roland Holst was een wederkerige vriendschap voor het leven. Het was niet alleen een vriendschap tussen Roland Holst en mij. Het was een vriendschap tussen Roland Holst en mijn gezin, een vriendschap zijnerzijds voor al de leden van ons gezin, een vriendschap onzerzijds van al de gezinsleden voor hem. Hij beschouwde zich dan ook zonder meer als een lid van het gezin.

Dit was zo opmerkelijk, omdat de dichter zelf er nooit over gepeinsd had een gezin te stichten en een gezinsleven te leiden. Hij beschouwde het huwelijk niet alleen als een beknotting van zijn vrijheid, een huwelijk was geheel in strijd met de opgave die hij zich in dit leven gesteld had: een profeet te zijn, te allen tijde beschikbaar voor een dichterschap, dat een expressie was van zijn diepste gevoelens en overtuigingen en dat een boodschap overbracht aan de levenden, waarin, duidelijk verpakt, een morele levensbeschouwing schuilging van het hoogste gehalte. Feit was dat een vrouw als duurzame levenspartner voor hem even storend geweest zou zijn als Xantippe voor Socrates. ‘De vreugde van het huisgezin en van de kinderen, die mee aan tafel eten,’ deze vreugde waarvan Werumeus Buning dicht dat hij betreurt haar niet te hebben bezeten, was Roland Holst volkomen vreemd. Vanuit de gezichtshoek van het huwelijk bezien was hij een celibatair, een asceet en een monnik. Paradoxaal als het misschien klinken moge had hij desalniettemin bij vlagen de behoefte aan een gezinsleven. Een gezinsleven waarvoor hij geen enkele verantwoording behoefde te dragen.

Ik weet niet meer hoe het begon, maar naarmate hij ouder werd verlangde hij steeds meer naar het kasteel Hoensbroek. Regelmatig kwam hij logeren op wat hij, in zijn gedicht ‘Afscheid van Hoensbroek’, ‘de norse burcht’ noemde. Bijna onopgemerkt nam hij dan de draad weer op waar hij deze, bij vorige bezoeken, had laten liggen. Het leek dan alsof hij nooit was weggeweest.

Hij was volkomen vrij te doen en te laten wat hij wilde. In feite stond wat hij wilde en deed reeds van te voren vast. Hij had een even nauwkeurig levensschema als een monnik, die zich zonder enige merkbare inspanning aan de kloosterregels houdt en die zijn metten en lauden even vanzelf zingt als hij ademhaalt.

Brieven schreef hij ontspannen voor en na theetijd. Verzen na de borrel. In mijn exemplaar van Een winter aan zee schreef hij gekscherend:

Dorstige dichter Bertus Aafjes
Zo al niet laveloos dan laaf je's
Aan deze rijmen boordevol
Van zeewater en alcohol.

Zijn levensritme en gewoonten waren die van een asceet. Op jeugdige leeftijd was hij ernstig ziek geweest. Zijn vader had hem een geriefelijk huisje gegeven en om geld behoefde hij zich niet te bekommeren. Niets was gemakkelijker dan als rijkeluiszoon de flierefluiter uit te hangen. Niets was hem ook vreemder. Hij stond bij het eerste morgengrauwen op, zwom in zee, al sneeuwde en vroor het, droeg als enige beschutting bij slecht weer een regenjas - dit alles om zich te stalen tegen het ongure klimaat. Hij moet na zijn ziekte dit besluit tot zelfbedwang genomen hebben. Ascese die, reeds lang geworteld, gewoonte geworden

[p. 410]

was, kenmerkte zijn doen en laten. Eigenmachtig had hij een ijzeren greep op het eigen leven gekregen, die nauwelijks meer opviel.

Deze ‘Wille zur Macht’ om zichzelf en het eigen leven te beheren is even duidelijk zichtbaar in zijn poëzie. Het is daar de uitgesproken wil macht te hebben over de taal en deze te brandschatten tot het gedicht. De verzen uit Een winter aan zee zijn ware poëtische wilsacten; ik geloof niet dat er in onze taal veel gedichten bestaan die een ingewikkelder constructie bezitten en waarin zo duidelijk zichtbaar wordt hoe het gedicht wordt bevochten en gewonnen op de weerbarstige taal.

Nu de redactie van De Gids mij verzocht heeft enkele herinneringen aan de dichter op papier te zetten, nu hij op 23 mei j.l. honderd jaar geleden geboren is, moet ik uit die herinneringen een willekeurige greep doen. Zij zijn niet meer dan luchtige illustraties bij de geschiedenis van een vriendschap.

Wij woonden na de oorlog in de Plantage Fransenlaan, een laan die loodrecht op de ingang van Artis staat. Het was een statig huis, waarin wij woonden, aan de voorkant torsten kariatiden, twee geweldige negerslaven, het balkon van de bovenverdieping. In dit huis ontvingen wij op gezette tijden de dichters Bloem, Nijhoff en Roland Holst.

Na het maal en voor de borrel gingen wij meestal gezamenlijk een wandeling door de dierentuin maken. Zelf dwaalde ik dagelijks door Artis en maakte mij vertrouwd met de dieren, om hen te kunnen uitbeelden in de dichtbundel De lyrische Schoolmeester. Door mijn kennis voelde ik mij dan ook tijdens deze wandelingen als een explicateur bij een oude film.

Nijhoff was bijzonder geïnteresseerd in het vogelhuis, waar tropenvogels, in allerlei kleur en schakering, met hun veren pronkten. Eens, toen wij voor de kooi met veelkleurige parkieten stonden, die dicht bijeen een boomtak bevolkten - het leek of de tak in wonderbare bloei stond - vroeg ik hem of hij deze japonaiserie in een vers zou kunnen vastleggen met dezelfde vanzelfsprekendheid als waarmee hij dit gedaan had toen hij naar Bommel ging om de brug te zien.

Bloem bekeek de dieren met een welwillende oosterse glimlach en legde een even geamuseerde verbazing aan de dag voor het nijlpaard als voor een regenworm die over het natte wandelpad kroop.

Roland Holst werd steeds weer geboeid door de tijgers, hij keek gefascineerd toe hoe de mannetjestijger het vrouwtje besprong, hoe hij de achterpoten onder het wijfje vandaan sloeg, en dit bij herhaling en met brute élégance.

Ik was bevriend geraakt met de oppasser van de neushoorn en van hem was ik te weten gekomen dat de neushoorn Jany heette, omdat hij gevangen was op een gebergte, diep in de binnenlanden van Afrika, het Jany-gebergte. Toen ik Jany Roland Holst de eerste keer naar de neushoorn leidde en hem vol verwachting vertelde dat deze Jany heette, was hij diep onder de indruk.

Hij stak zijn stok voorzichtig door het traliewerk en raakte daarmee behoedzaam de kop van het dier. De dichter en het dier stonden lichtgebogen tegenover elkaar, het was een bijna dramatische ontmoeting als van twee wezens uit een voorwereld, die elkaar in kennelijke zielsverwantschap ontmoetten.

Het kasteel Hoensbroek mocht hij dan in het gedicht ‘Afscheid van Hoensbroek’ ‘een norse burcht’ genoemd hebben, binnen de metersdikke muren heerste er, als Roland Holst kwam, altijd een feestelijke sfeer.

Hij voelde zich volkomen thuis op het kasteel. Hij kon er zich afzonderen en verzen of brieven schrijven, zonder zich in een ander vertrek terug te trekken, want hij verstond de kunst om zich - in de huiselijke kring - onzichtbaar te maken. Hij dichtte ‘au cercle de famille’, bij hem konden het dichten en de huiselijke kout afwisselend in elkaar overgaan zonder dat de overgang van het een naar het ander hem stoorde. Hij liet zich nooit op zijn dichterschap voorstaan en vestigde nooit de aandacht op zichzelf als dichter. Hij be-

[p. 411]

schouwde zijn dichterschap als een strikt persoonlijke zaak, die hem alleen aanging:

Ik blijf erbij, mijn hele leven:
Er deugt geen woord of 't is vanuit
Alleen zijn met mijzelf geschreven.

Toen een dame, met hem kennismakend, in kennelijke staat van verrukking uitriep: ‘Is u nu de dichter Roland Holst?’ antwoordde hij kort en bondig: ‘Sòms, mevrouw.’

Op ieder die hij ontmoette maakte hij de onmiskenbare indruk een dichter te zijn. Zelf deed hij niets om die indruk te versterken. Voor wie hij ontmoette was hij eenvoudig de dichter in wezen en verschijning.

Als hij voor Daphne poseerde in haar beeldhouwatelier in een der kelders van het kasteel, dan las hij en geraakte geheel in wat hij las verdiept. Om plots deze vergetelheid te doorbreken en te vragen hoe het met zijn kop stond.

Hij noemde haar ‘de poema’ om de blonde lok die over haar voorhoofd viel.

Met Diana had hij een zeer bijzondere band. Hoewel zij nog een kind was, nam hij haar even serieus als een volwassene en sprak op onnavolgbare manier met haar over volwassen dingen in een voor een kind verstaanbare taal.

Diana speelde orgel en mocht van de deken van Hoensbroek 's avonds de sleutel van de kerk halen om op het koor bij het orgel te geraken. Het was een behoorlijke afstand van het kasteel naar de dorpskerk en de weg daarheen was deels verlaten en eenzaam, zodat iemand van ons haar daarbij altijd begeleidde. Als oom Jany er was deed hij dit. Hij begeleidde haar naar de deken, die in een somber huis bij de kerk woonde. Eens, toen er op herhaald bellen niet snel geopend werd, zei hij op geheimzinnige toon:

Het is niet pluis
in dit huis:
de deken
is bezweken.

Hij doorspekte zijn gesprekken met dit soort kinderlijke rijmpjes. Als Diana op het koor de registers opentrok en op haar manier Bach vertolkte, zat hij stil, in het flauwe licht, op de laatste kerkbank. Na afloop van haar ‘concert’ zei hij haar eens, doelende op de muziek van Mozart: ‘Diana, toen Mozart zijn muziek componeerde, zat hij op de knie van God.’

Eens bracht hij een bellenblaaspijpje voor haar mee. Hij genoot nog meer van haar bellen blazen dan zijzelf.

Hij tekende haar portret in Met losse teugel in het gedicht ‘Bellen blazen’, een even argeloos als trefzeker kinderportret.

Verzaligd zat zij, plichtvergeten,
bellen te blazen. 't Was nog vroeg
en stil, zij had nog niet ontbeten,
ik wèl, en had al schoon genoeg
van dure plichten die ons wachten
na het ontbijt: de bellen, een
voor een, zweefden omhoog, zij lachte
ze na tot bel na bel verdween,
want alle wonderen verdwijnen
- voor nieuwe wonderen aan de haal -
in lichte stilte -
zij blaast de mijne
het stille licht in, allemaal.

Zoals hij nooit over zijn eigen dichterschap sprak, zo sprak hij ook nooit over zijn eigen moeilijkheden. Nooit beklaagde hij zich over eigen lot en lotgevallen.

Soms echter werd er iets zichtbaar als hij zich onbespied waande. Later vertelden mijn dochters mij dat hij soms midden in de nacht opstond en als gekooid door zijn kamer, die aan de hunne grensde, heen en weer liep, onverstaanbare woorden mompelend, die hen ontstelden.

Bij zijn laatste bezoek aan het kasteel Hoensbroek bracht ik hem, mijn arm rond zijn schouder, naar zijn slaapkamer en bed. Zwaar en gebogen leunde hij in zijn stijlvolle kamerjas op mij en zijn gezicht had de tragische uitdrukking van een vorst uit een drama van

[p. 412]

Shakespeare, die in een visioen duistere en onheilspellende dingen ziet. Stond hij plotseling oog in oog met de absurditeit van het leven? Hij heeft er mij nooit over gesproken. Hij wilde niet slapen zonder kaarslicht. Ik bleef bij hem tot hij sliep en blies dan de kaars uit.

Hij had een kennelijke weerzin zich te beklagen of zich te kleineren door zich bloot te geven aan kleinzielige uitlatingen, die afbreuk zouden doen aan het beeld dat eenieder zich van hem gevormd had.

Ik ben dan ook gelukkig niet in de gelegenheid te zijn een herinnering aan hem te boekstaven, die een mogelijk tragische zijde van zijn persoonlijkheid zou belichten om de eenvoudige reden dat hij mij daarvan nooit enig taal of teken gegeven heeft. Hetgeen mijn trots op hem alleen maar vergroot. Om hieraan gestalte te geven met een versregel uit mijn eigen verzenbundel Het Koningsgraf:

‘Want een koning levert zich niet uit.’