De Gids. Jaargang 151

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Een denkende cirkelzaag en de schim van Willem Kloos

Joost Zwagerman probeert een nieuwe poëtica aan de man te brengen, maar hij is nog zoekende. Hij is gepakt en gezakt, laat oude bagage vallen, gooit nog wat uit de ramen en hij zit in de trein. Waar naar toe? Dat is niet duidelijk. Hij wil het ook niet weten. De postmoderne reiziger hoeft nergens heen, als hij maar wegrijdt. Hij weet of denkt te weten wat hij achterlaat, eigenwijs, egocentrisch.

In de eerste afdeling van de bundel waarvan de titel, Langs de doofpot, op een misverstand berust, polemiseert hij met de dichters van het wit, met Kouwenaar (‘Als ding houd ik mijn mond / en nagel alle grond gelijk’), met Faverey (‘noch sla ik mij wederkerend voor de kop’). Het lijkt op een klassiek zoon-vadercomplex: ‘een daad is niet langer volzang vijftig de bevestiging’ (Campert); ‘Zo veel woordgebroed is opgehitst, / in slaap gesust en weer wakker gemept’ (Lucebert). Er zijn ongetwijfeld meer citaten verwerkt, die me zijn ontgaan. Het geven, bewerken van citaten, is altijd gemakkelijker dan het opsporen ervan. In elk geval neemt hij ook afscheid van Hamelink en Nooteboom (‘Jij zegt er is een vormeloos eskader / dat langs het matte, ongeschreven grasland scheert, / er zijn ook overal de wormen, overal is aas.’)

Wat wil hij? Het is misschien af te lezen aan een gedicht dat als een soort Credo geldt, zoals de Vijftigers schreven, maar het is een negatief credo, wat al blijkt uit de titel:

Geweest, een zwerm spreeuwen,
een logge homp beweeglijkheid, zomaar over mij heen.
Het was alsof ik deelgenoot alsof ik graan had in mijn hoofd.

[p. 213]

 

Het ruiste, ik voedde mij met heel mijn schedel heel mijn kop erbij

 

en vond het hebben van vleugels een futiliteit.

 

Om erom te lachen.

 

 

 

Lachen blijven! - vooruitgang is de enige vereiste,

 

dacht ik toen ik was gevlogen. Jawel, ik ging vooruit,

 

voorbij.

 

 

 

- Okee, in feite dacht ik dat ik dacht weer louter lineair,

 

een vliegensvlugge loodlijn naar omlaag, omhoog,

 

omlaag opnieuw - een speer van furieuze

 

spreeuwen

 

tot aan mijn tenen, dacht ik. En maar hakken.

 

 

 

Ik wist het was gedaan met me. En dat ik ben te blijven.

 

Zij de vleugels, de bevlieging, ik de cirkelzaag: ambachtelijk,

 

 

 

bewerkelijk, bestendig. Militant mathematisch.

De spreeuwen zijn metafoor voor de Vijftigers. Ook op Kouwenaar wordt weer gealludeerd (‘graan’). De dichter liet zich meeslepen, laat zich weer meeslepen door de taal die hij oproept, niet altijd in de hand kan houden: ‘logge homp beweeglijkheid’ is geen fraai of treffend beeld en staat bovendien in hinderlijke oppositie met ‘de speer van furieuze spreeuwen’ uit de derde strofe. Het ‘gevlogen’ zijn uit de tweede strofe is een te gemakkelijk grapje. Het denken over poëzie speelt in de hele bundel een (te) belangrijke rol: ‘dacht ik dat ik dacht weer louter lineair’. Cartesiaans. En waar staat de dichter? Wat is zijn activiteit? Die van de cirkelzaag: militant mathematisch. De cirkelzaag schept vooral ruimte voor zichzelf. Hij vreet zich met grote snelheid door het bestaande poëtisch materiaal, hij draait rond zijn eigen as en eist alle aandacht op, maar hij staat stil, vreet zich door alles wat aangeleverd wordt: ‘wat er altijd is is andermans beweging’ (p. 13).

Zwagerman is op zoek naar een thematiek en het is te hopen dat hij die vindt - hij heeft immers wel talent - zodat hij niet meer hoeft rond te draaien in andermans taal en eindelijk loskomt van zijn vader Lucebert; zoals het ook te hopen is dat het motto van Kees Ouwens - ‘Ik was mijn meest uitgesproken vorm / maar dit baatte niet’ - ijdel is gebruikt. Je kunt je vader-complex niet oplossen door een nieuwe vaderfiguur te zoeken. ‘... Dan denk ik // was ik maar een grillig meisje met een bril / dat lekker lelijk schuimbekt bij het rangschikken. / Haar jezus christus ongeluk. Verdeeldheid / is voor haar van hier naar daar, weetikveelwaar / - aan haar is niet het rangschikken van tijd, van dagen, / zij blijft en heeft haar niet te zingen wereld vol van kut.’ (p. 21)

Het is te hopen dat hij een eigen thematiek vindt. Dan hoeft hij niet meer van die malle stukken te schrijven in De Volkskrant over ‘Het juk van het grote niets’ om ook te staan in ‘de traditie van de breuk’ zoals hij bij Octavio Paz had gelezen. Dit stuk berust op hetzelfde misverstand waarvan de titel van zijn bundel een gevolg is, namelijk dat de poëzie van Kouwenaar, Faverey, Tentije niet imponerend of spannend zou zijn en wel ‘saai, topzwaar, behoudend, overacademisch, bloedeloos, onuitnodigend en klein.’ Zwagerman durft vervolgens de eerste twee nauwelijks aan te vallen en richt liever op Wiel Kusters, Peter Nijmeijer en Peter Zonderland. De laatste twee hebben sinds 1984 niet meer een bundel gepubliceerd en het werk van Wiel Kusters heeft Zwagerman kennelijk niet bijgehouden.

Ook in zijn artikel is Zwagerman op zoek, nu naar ‘flamboyante’ poëzie: ‘Het is poëzie waar ik met smart op zit te wachten: krachtdadig en vol lawaai, ronkend en licht vandalistisch waarbij veel verontwaardigde stampei.’ Deze poëzie staat niet in Langs de doofpot. Daarvoor is de dichter te veel met zijn eigen positiebepaling bezig. Zijn metafoor is het reizen en verhuizen. Hierin neemt hij een postmodern standpunt in: ‘... Het lachen wappert door de coupés, / armzalige gemeenschap van goederen. // Mij wordt ook gevraagd waar / ik uitstap, “waar ik dan wezen moet”. / De afstand van mij van hier naar / waar men mij

[p. 214]

brengt, neerlegt, dat / laat ik me maar aanleunen, antwoord ik, / ik hoef dus eigenlijk nergens heen, antwoord ik.’ Indifferentie is niet zo'n geschikte eigenschap voor de dichter die een nieuwe poëtica zoekt. Je moet ook geen poëtica zoeken - je kunt je hoogstens laten vinden. Misschien moet hij ‘Aas’ van Cees Nooteboom beter lezen: ‘Poëzie kan nooit over mij gaan, / noch ik over poëzie’ en ‘Eskaders gedichten zijn op zoek naar hun dichters. / Ze dwalen zonder commando door het grote / district van de woorden / en verwachten het aas van hun volmaakte, / gesloten, gedichte, gemaakte / en onaantastbare // vorm.’ Maar Zwagerman heeft het over wormen.

Bij Rogi Wieg zal Joost Zwagerman de ‘flamboyante’ poëzie niet vinden, al delen zij onder andere hun afwijzing van Tom van Deel en hun roep om nieuwe poëzie. Wordt Rogi Wieg de heraut van een nieuwe poëzie, zoals Lodeizen - met wie Zwagerman hem vergelijkt - dat werd van de Vijftigers? Ik denk het niet. Eerder zou ik hem de schim van Willem Kloos willen noemen, een fin-de-siècle-dichter, vroeg oud en dodelijk vermoeid. ‘Onverschil en aan het einde / een zekere schoonheid in onze gruwelijkheid’ noemt Wieg het zelf op p. 26 van De zee heeft geen manieren. Rogi Wieg schrijft romantische sonnetten, nogal ouderwets, ernstig, somber, zonder de ironie van Nico Scheepmaker of Driek van Wissen, zonder hun taalbeheersing ook. Zelfs de jury van de Van der Hoogtprijs die hij ontving voor zijn eerste officiële bundel Toverdraad van dagverdrijf (Wieg: ‘Uitgegeven door Van Oorschot voelde ik mij werkelijk dichter.’), sprak over ‘slordigheden in de taal’! Men vindt er lelijke neologismen, onjuiste bezittelijke voornaamwoorden, naast elkaar geplaatste zinsdelen die ongewild het karakter van vergelijkingen krijgen en foutieve metaforen. In de nieuwe bundel heeft de uitgever beter opgelet, maar men vindt er weer vreemde beelden en neologismen. Kloos zou geen genoegen nemen met regels als: ‘de toon van alle golven die je raakt / als metafysica doet je kledij verbloemen. // En inderdaad, er is ook meer dan kleine wangen / en een slagvaardig wezen binnen huid en haar. / Ik ken wel wat reusachtigheid die deze naaktheid in kan vangen’ (p. 9) of ‘Het komt me zo verwarrend voor dat hier ik en daar een vrouw / haar daden kan verrichten’ (p. 10) of ‘omdat ik maar een aantal woorden heb om grote vrouw / en nog in mijn bezit te kunnen zeggen.’ (p. 11) Onbegrijpelijke zinswendingen: ‘mooie ogen, ik heb ze daarom maar verbogen // in duizend naamvallen.’ (p. 12) ‘Slechts verlegen // van de tijd is wat ik leerde’ (p. 15). Quasi-poëzie: ‘een schelp waarin wind de pijn / van een verstoft zeedier heeft gelegd.’ (p. 13) Van alles wat: ‘De dagen wemelen om mij heen / als regels in het komen en gaan / van pathos’ (p. 16).

De tweede afdeling ‘Thema's’, waarin net als in de eerste ‘Liefdesgedichten’ liefdesgedichten staan, begint zo:

In de avonduren slaat de pathos
onrustig, want een geheimzinnige
sterrennacht voltrekt zich boven
ons hoofd.
De leeslamp heb je aangelaten,
taaltekens met de eenvoud van sterren.

Heel veel is onmogelijk,
omdat er iets ontbreekt aan het geheel,
een verdraaiing om over te huilen;
dat ik meer zou zien dan alleen die stomme
eindeloosheid van bezaaiingen.
Maar zelfs mijn hart is een orgaan,
gespannen of vredig, en dan al verstomd
in zijn natuur.

Moet dit de nieuwe poëzie zijn? Zo vaag, zo gewild poëtisch, zo vermoeid, zo larmoyant. Alsof Lucebert niet had geschreven in Het orakel van Monte Carlo: ‘en verder alles is - aesthetisch - / voos.’

Joost Zwagerman, Langs de doofpot, De Arbeiderspers, Amsterdam 1987.

Rogi Wieg, De zee heeft geen manieren, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1987.