De Gids. Jaargang 150

[p. 629]

Wiel Kusters
Over ‘De sluis’ van J.C. Bloem

Bladerend in de historisch-kritische editie van J.C. Bloems gedichten, zag ik dat het vers ‘Utrecht: Bemuurde Weerd’, uit de bundel Afscheid (1957), van zijn dichter aanvankelijk als titel ‘De sluis II’ had meegekregen - een bevestiging van wat H.U. Jessurun d'Oliveira nu ruim twintig jaar geleden in Merlyn reeds aannemelijk had gemaakt: er bestaat een inhoudelijk verband tussen ‘Utrecht: Bemuurde Weerd’ en het veel oudere gedicht ‘De sluis’ uit Media vita (1931). In ‘Utrecht: Bemuurde Weerd’ ziet iemand de plek terug waar Utrechtse singels uitkomen op de bovenloop van de Vecht. ‘Hij vergelijkt wat hij nu waarneemt met wat hij zich ervan herinnert, en stelt vast dat er niets veranderd is, behalve in hem zelf. Water, sluis en huizen zijn dezelfde gebleven, maar in de binnenwereld is er iets verschoven: het besef van zijn sterfelijkheid is levend geworden sinds “toen”.’ (D'Oliveira)^1.

Het water stroomt nog door dezelfde sluis
Als toen, en maakt het eendere geruis.

De huizen, aan de waterkant daarneven,
Zijn feitlijk ook onaangerand gebleven.

Alleen nabijer is, voor wie ze ontvlood,
De zekerheid van de imminente dood.

Ook in ‘De sluis’, waarnaar ‘Utrecht: Bemuurde Weerd’ verwijst, is sprake van een herinnering. In dit gedicht keren de gedachten terug naar het ‘ademloos moment’ van een plotseling doodsverlangen, opgekomen met een ‘ongeweten, innerlijk geweld’.

De stilte en koelte waren weergekeerd,
Het nachtlijk feest lag als een glas versmeten.
- Ik heb dit late donker nooit vergeten,
Want deze dingen blijven ongedeerd.

Een ongeweten, innerlijk geweld
Had naar een zwart kanaal mij heengedreven.
- Het was het uur, dat de wiekslag van 't leven
Weer trilt in die de slaap heeft neergeveld.

Daar hoorde ik het vervoerende geruis:
Wateren, die van vóór de tijden bronden,
Bezweringen van lang-gestorven monden:
Het zachte stromen door de nauwe sluis.

Ik stond, alleen gebleven, ongekend,
In doodlijke verrukking opgetogen,
Naar onweerstaanbre diepten neergezogen,
Gebannen in het ademloos moment.

Toen werden 't water grijzer en de straat,
En ging hun nachtelijk geheim verloren,
En boven donkre huizen werd geboren
Een kille en groezelige dageraad.

Een ook maar enigszins gedetailleerde interpretatie van dit gedicht heeft D'Oliveira, die zich concentreerde op de wisselwerking tussen beide verzen, in zijn Merlyn-artikel niet kunnen

1. D'Oliveira vergiste zich toen hij in Merlyn de Vecht in het Utrechtse kanalenstelsel liet stromen. A.L. Sötemann maakte mij op de werkelijke situatie attent.

[p. 630]

geven. Ik heb het, los van zijn latere ‘aanhangsel’, nog eens om zijn eigen merites herlezen.^2.

Op het formele vlak valt in ‘De sluis’ al gauw de grote ‘dichtheid’ van de eindrijmen op. Het omarmend rijm, dat de klankstructuur van het hele gedicht kenmerkt, interfereert in de eerste strofe met assonerende ee-klanken. Deze assonantie wordt in de twee binnenste regels van de tweede strofe voortgezet en in de buitenste regels met korte e-klanken gevarieerd. Zelf assoneren deze e-klanken in de vierde strofe met ongekend en moment. De lange oo-klanken die we in dezelfde strofe tegenkomen, corresponderen met de korte o's enkele regels hoger (bronden, monden) en assoneren met verloren en geboren in de vijfde en laatste strofe. Welbeschouwd zijn de enige niet aan andere rijmparen gelieerde klanken te vinden in de derde en de vijfde strofe. Geruis en sluis enerzijds, straat en dageraad anderzijds zijn lange fonische weg uitsluitend op elkaar betrokken. Bij mij werkt het nu zo. Wanneer ik dit opmerk, raken deze relatief geïsoleerde rijmwoorden met hun betekenis op elkaar betrokken. Het nauwe semantische verband dat er bestaat tussen geruis en sluis brengt een zelfde relatie tot stand tussen straat en dageraad: de dageraad ‘boven donkre huizen’ wordt als het ware voortgebracht door de straat. En met de dageraad ontstaat er leven en beweging, ‘geruis’ in de straat, alsof er ‘wateren’ beginnen te stromen. Het is een betekenisassociatie die zich onmiddellijk, als een inktvlek zou ik bijna zeggen, over de verdere klanken van het gedicht uitbreidt: plotseling wordt er een verwantschap hoorbaar tussen de straat en het zwart kanaal, ja zelfs de slaap hoort erbij. De assonanties gaan betekenis dragen.

Van de verhitte en luidruchtige atmosfeer van een ten einde gelopen feest is de ‘ik’ in dit gedicht naar een zwart kanaal gelopen, daartoe gedreven door een innerlijke kracht die hij niet kent of begrijpt. Het is nanacht, het tijdstip waarop degenen die de nacht slapend hebben doorgebracht, bijna gaan ontwaken: ‘de wiekslag van 't leven’ trilt alweer in hen, zij komen nu spoedig in beweging. Met de ‘ik’ is het anders gesteld: voor hem zou nu het uur van de slaap moeten aanbreken, een - pathetisch gezegd - onderdompeling in vergetelheid. Het is in dichterlijke zin niet zo vreemd dat bij wie van de dag misschien een nacht gaat maken, gedachten aan de dood opkomen. Staande aan het dode (hierop wees D'Oliveira) water van een zwart kanaal, beleeft hij zoiets als een epifanie van de dood. In het zachte stromen van water hoort hij bezweringen van sinds lang gestorven monden: schimmen uit de Hades lijken het wel. (Ik moest even denken aan het namurmelen van schimmen in de afvoer bij Hans Faverey in diens mooie gedicht ‘Meneer Lepinski’.) Het is een zeer eenzaam moment van ‘doodlijke verrukking’, een moment van fascinatie, waarin op de dood vooruitgelopen wordt (‘ademloos’ staat er letterlijk) en waarin een zuigend doodsverlangen wordt ervaren, een irrationeel en paradoxaal verlangen dat met verrukking (‘opgetogen’) en machteloosheid (‘neergezogen’) samenhangt. Maar plotseling is de begoocheling voorbij: het wordt licht, het water dat zwart was wordt grijzer en iets dergelijks geldt ook voor de straat: hun nachtelijk geheim, staat er, is verloren gegaan. Hún geheim? Er is toch geen sprake geweest van een geheim dat in de straat werd ervaren? Nee, maar het was in de vorige regels wel geïmpliceerd: straat en kanaal assoneren niet alleen, de straat en het kanaal hebben veel méér met elkaar te maken.^3.

Zoals de doden met hun ‘lang-gestorven monden’ zachtjes ruisend het dode kanaal binnenstroomden, op weg naar de sluis waardoorheen zij zullen verdwijnen, zo komen de uit hun slaap wakker geworden stadsbewoners hun huizen uit. (Weer die ui-klank, als in sluis en geruis.) In de dageraad brengen zij de dode straat opnieuw tot leven. Maar daar is voor de ‘ik’ weinig vervoerends, verrukkelijks of onweerstaanbaars aan, om het met op de derde strofe gebaseerde adjectieven te zeggen. Integendeel: er is sprake van een ‘kille en groezelige’ dageraad. De levenden worden de straten inge-

2. Over ‘Utrecht: Bemuurde Weerd’ overigens nog dit. D'Oliveira heeft in zijn essay een kwestie gemaakt van het woord ‘ze’ in regel 5. Wijst ‘ze’ terug of vooruit? Als het betrekking heeft op ‘de zekerheid van de imminente dood’ - zoals althans ik het onmiddellijk opvat - dan doet het voornaamwoord, aldus D'Oliveira, ‘als enkelvoud echter niet geheel korrekt, zelfs dialektachtig aan’. Er is over dit ‘ze’ een korte discussie gevolgd in Merlyn met F. Balk-Smit Duyzentkunst. Beide auteurs zagen daarbij over het hoofd dat ‘ze’ om metrische redenen de voorkeur verdiende boven ‘haar’, omdat het te elideren valt: ‘voor wie z'ontvlood’, een elisie die in regel 5 door de lezer net zo goed gerealiseerd moet worden als deze in regel 6: ‘d'imminente dood’. Het is, wat dit laatste betreft, mijns inziens dus niet zo dat het woord ‘imminente’ er in metrisch opzicht uitspringt, zoals D'Oliveira meent, al ligt er natuurlijk een wat sterker accent op de derde dan op de eerste lettergreep van dit woord. (Over de elisies bij Bloem kan men lezen in paragraaf 4 van de verantwoording die A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet hebben toegevoegd aan de zesde, geheel herziene druk van de Verzamelde gedichten, 1979.)

3. Het ‘zwart kanaal’ correspondeert in de Utrechtse situatie met een kanaalachtig stukje, gelegen tussen de singels en de sluis.

[p. 631]

sluisd, als doden, als reeds lang gestorvenen. Zij worden in het gedicht niet eens genoemd, die levenden, zo weinig verschillen zij van de werkelijke doden, van schimmen. Hun aanwezigheid in het gedicht berust op een dichterlijke suggestie: de parallellie, fonisch en semantisch, tussen kanaal en straat.

Dit is bij Bloem het ontwaken van de stad: de doden van nu en altijd herwinnen een schijn van leven voor zij door de sluis tussen hier en de Hades verdwijnen.

Literatuur

J.C. Bloem, Gedichten. Historisch-kritische uitgave, verzorgd door A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet. Twee delen. Uitgegeven onder auspiciën van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Amsterdam enz., 1979.

H.U. Jessurun d'Oliveira, ‘Wanneer was toen?’, Merlyn 3 (1965). Door mij geciteerd uit: Vondsten en bevindingen. Essays over nederlandse poëzie, Amsterdam, 1967. Hierin op p. 30 ook D'Oliveira's conclusie uit de discussie met F. Balk-Smit Duyzentkunst.