De Gids. Jaargang 150

[p. 225]

Monika Triest
Vrouwen tussen wetenschap en beleid

Een reflectie na een inaugurale rede als hoogleraar ‘Werkgelegenheidsvraagstukken binnen het Emancipatiebeleid’ aan de Universiteit van Amsterdam, 25 april 1986 en na het Nederlands regeerakkoord van 8 juli 1986.

‘Iedereen zal dit begrijpen: hoe meer vrouwen bij de productie betrokken worden en hoe meer zij zelfstandig en economisch onafhankelijk worden, des te schrijnender en pijnlijker worden zij zich bewust van haar ongelijkheid in de maatschappij, haar rechteloosheid in de staat en haar afhankelijkheid in het gezin. De discrepantie tussen het feit dat de vrouw als een maatschappelijk nuttige arbeidskracht wordt beschouwd en haar rechteloze positie in de wetgeving van alle burgerlijke staten zal iedere onbevooroordeelde toeschouwer onmiddellijk opvallen. De tegenstelling tussen de rol van de vrouw in de productie en haar politieke en sociale rechteloosheid en haar ondergeschiktheid aan de man, die allang niet meer de kost voor haar verdient, heeft het zogeheten “vrouwenvraagstuk” veroorzaakt.’

Alexandra Kollontai, De positie van de vrouw in de ontwikkeling van de maatschappij. Veertien lezingen aan de Sverdlov Universiteit (1925). (1982, Wereldvenster Bussum, p. 109)

Toen Alexandra Kollontai in 1921 haar lezingen hield voor de Sverdlov Universiteit over de oorzaken van de onderdrukking van de vrouw, was ze zich ervan bewust dat ze daarmee het ‘vrouwenvraagstuk’ behandelde als een vraagstuk van wetenschap en van politiek. Zij was ervan overtuigd dat pas op basis van grondig historisch onderzoek inzicht kon worden verworven in de ondergeschikte positie van de vrouw, en dat sociale, economische en politieke factoren bepalend zijn voor de deelname van de vrouw aan het hele maatschappelijke leven. Economische zelfstandigheid was voor Kollontai de eerste voorwaarde tot emancipatie van de vrouw - een stelling die men vandaag in Nederland terugvindt zowel in de vrouwenbeweging als in het overheidsbeleid en het wetenschappelijk onderzoek.

In deze bijdrage zullen we achtereenvolgens emancipatie beschouwen in het kader van de huidige wetenschapscultuur, de politieke cultuur en actuele beleidsvraagstukken.

1. Emancipatie en wetenschapscultuur

Het emancipatie-onderzoek en vrouwenstudies in Nederland hebben de laatste jaren aanleiding gegeven tot vragen. Zijn de klassieke normen van objectiviteit ten volle geldig voor het emancipatie-onderzoek? Kunnen de traditioneel gehanteerde modellen van wetenschappelijke aard worden toegepast op vragen betreffende de maatschappelijke positie van de vrouw? Is onze wetenschapscultuur een ‘mannelijke’ cultuur? Bestaat er zoiets als een feministische wetenschap?

Om op deze laatste vraag te antwoorden moet men nagaan wat de motieven en doeleinden zijn van wetenschapsbeoefening. Men kan kennis trachten te verwerven omwille van de kennis. Men kan ook aan wetenschap doen om-

[p. 226]

wille van het praktisch nut ervan. Tenslotte - en dit geldt onder meer voor vrouwenstudies en emancipatie-onderzoek - kan men wetenschap bedrijven om bepaalde mens- en maatschappijbeelden te bevestigen of in twijfel te trekken. Feministische wetenschapsbeoefening is dan het beoefenen van de wetenschap vanuit een feministische optiek, een optiek die niet alleen de keuze van het onderzoeksobject bepaalt maar ook vragen van wetenschapskritiek stelt. Zo worden oude vragen naar objectiviteit-subjectiviteit van wetenschapsbeoefening opnieuw gesteld, wordt dichotomie-denken kritisch onderzocht, multi- en interdisciplinariteit nagestreefd waar mogelijk. Ook aan de organisatievorm van het onderzoek wordt aandacht besteed: zo krijgen democratische onderzoeksorganisatievormen voorkeur boven hiërarchische.

Gezien het feit dat er vanuit de wetenschap geen dogmatisch vastgelegde motieven zijn noch voor keuze van onderzoeksoptiek noch voor keuze van onderzoeksobject, kan er geen ernstig bezwaar worden gemaakt tegen een feministische wetenschapsbeoefening. Dat sommigen toch nog huiverig hiertegenover staan, kan verklaard worden door de ‘bedreiging’ die van de feministische wetenschapskritiek uitgaat en door het besef van mogelijke maatschappelijke gevolgen van feministische wetenschapsbeoefening. Voorlopig is het aantal feministische wetenschappers hoe dan ook te klein om een echte bedreiging te vormen, en valt het niet zo moeilijk de heersende wetenschapscultuur te ‘beschermen’ met de zogenaamde harde criteria van citation-indexes, selecte internationale wetenschappelijke colloquia, enzovoort. De feministische wetenschap die dan toch bedreven wordt, valt dan vanzelf-sprekend ‘subversief’ uit en wordt ‘op eigen risico’ bedreven.

Hoewel... men is aan de Nederlandse universiteiten toch reeds overgegaan tot het creëren van leerstoelen voor vrouwenstudies en emancipatie-onderzoek.

De verwetenschappelijking van het emancipatievraagstuk heeft als eerste positief resultaat dat concepten uit de emancipatiebeweging, zoals individualisering, verzelfstandiging, economische onafhankelijkheid en kwaliteit van de arbeid, vatbaar worden voor definitie, meting, toetsing en theorievorming. Ook het begrip ‘emancipatie’ zelf kan worden gedefinieerd. Naar het voorbeeld van Kant zou men kunnen zeggen dat emancipatie het proces is waarbij de mens, in casu de vrouw, zich vrijmaakt uit het onvermogen zichzelf te bepalen op het vlak van het intellect, de emoties en het handelen. Emancipatie is geen absoluut gegeven, maar een proces van ontvoogding binnen een bepaalde cultuur. Een cultuur kan dan ‘emanciperend’ genoemd worden wanneer ze gekenmerkt is door een streven naar maximale openheid en zelfbepaling voor alle mensen, en wanneer ze openstaat voor nieuwe informatie, nieuwe situaties en opgaven. Een cultuur is daarentegen ‘bevoogdend’ wanneer ze voor al haar leden of voor een deel ervan de toegang tot informatie, handelingsmogelijkheden en het uittesten van nieuwe situaties beperkt. Een emanciperende wetenschapscultuur is een cultuur die deze voorwaarden schept bij het beoefenen van wetenschap.

2. Emancipatie en politieke cultuur

Wanneer men de drie fasen van het emancipatie-onderzoek bekijkt, ziet men onmiddellijk dat emancipatie ook met politiek en met beleid te maken heeft. De eerste fase is het onderzoek naar de gelijke (respectievelijk ongelijke) behandeling van vrouwen en mannen, in de tweede fase bestudeert men de sociale veranderingsprocessen die wenselijk of noodzakelijk zijn om emancipatie van de vrouw te realiseren, en de derde fase is die van het toekomstgerichte onderzoek naar een geëmancipeerde samenleving.

Nederland was een van de eerste landen die de belangrijke beleidsconsequenties van emancipatie zag. Naar Nederlandse traditie werden er al vroeg emancipatienota's geschreven (con-

[p. 227]

ceptnota's, voortgangsnota's, herziene nota's), maar er werden ook structuren gecreëerd en budgetten voorzien. De eerste regeringsnota over emancipatiebeleid dateert van 1977, de eerste staatssecretaris voor emancipatiezaken werd datzelfde jaar aangesteld, en de eerste adviescommissie emancipatie voor de regering ontstond al in 1974.

Hoe ziet dat emancipatiebeleid eruit in 1986 - ongeveer tien jaar later? We zullen ons hier beperken tot belangrijke structurele wijzigingen. Het emancipatiebeleid is verhuisd van Cultuur naar Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en vervolgens, met de laatste kabinetsformatie in 1986, opgenomen als ‘facet-beleid’ in de regeringsverklaring. Dat wil zeggen dat het emancipatiebeleid een geïntegreerd onderdeel moet zijn van het algehele beleid, en dus geen apart staatssecretariaat meer nodig heeft. Kortom: hoe principes van de vrouwenbeweging legitimerend kunnen werken voor een kabinetsbeleid.

Dat de emancipatie-idee deel is gaan uitmaken van de politieke cultuur van Nederland blijkt uit het feit dat er een aparte paragraaf aan gewijd is in het regeerakkoord, een eerste maal in 1977, en nu opnieuw, op 8 juli 1986. Zoals in het wetenschapsdomein heeft ook op het politieke terrein emancipatie steeds meer invulling gekregen. Zo verwijst het regeerakkoord van 1986 naar de uitgebreide Beleidsnota Emancipatie van 1985. Deze Beleidsnota reikt verder dan de juridische maatregelen van antidiscriminatie, die trouwens als een apart hoofdstuk gezien worden en moeten worden gerealiseerd via een Wet Gelijke Behandeling. In tien jaar emancipatiebeleid is het immers voor de Nederlandse overheid duidelijk geworden dat de positie van de vrouw niet enkel via wetgeving kan worden verbeterd, maar dat er politieke maatregelen nodig zijn. De vraag daarbij is in hoeverre de overheid mag stimuleren en interveniëren, met name in de particuliere sector. Vandaar dat het regeerakkoord wel een aantal prioriteiten vastlegt, vooral op het arbeidsterrein, maar een aantal vragen openlaat en tegenstrijdigheden verhult. Zo doet de vraag zich voor ‘hoe’ onbetaalde arbeid te herverdelen, als men tevens de verzorging van kinderen in de privé-sfeer wil houden en aan de uiteindelijke verantwoordelijkheid van de ouders blijft toewijzen. Verder is er de vraag naar de herverdeling van de betaalde arbeid, als men de daartoe nodig geachte arbeidstijdverkorting zo weinig mogelijk wil reguleren. Er is ook de vraag hoe men tegen het jaar 1990 voor achttienjarigen economische zelfstandigheid van de vrouw kan realiseren, als men tegelijkertijd de arbeidstijd drastisch beperkt en de minimumlonen en minimumuitkeringen verlaagt. Kortom: hoe sommige doelstellingen binnen de vrouwenbeweging moeilijk te realiseren zijn binnen een bezuinigingsbeleid.

Wat de moeilijkste opgave voor de Nederlandse overheid is, blijkt ook uit het recente regeerakkoord. Het emancipatiebeleid moet kunnen samengaan met actuele uitgangspunten van haar beleid: deregulering, liberalisering, privatisering, decentralisatie, differentiëring en flexibilisering.

Een politieke cultuur is voortdurend in beweging. Nieuwe ideeën en nieuwe concepten worden gehanteerd, maar de concrete resultaten zijn steeds afhankelijk van de politieke machtsverhoudingen. Het emancipatiebeleid zal hierop geen uitzondering vormen.

Het laatstgenoemde sleutelbegrip, flexibilisering, verdient in deze bijdrage aparte aandacht, omdat het principe voorlopig vooral voor vrouwen effecten sorteert en vaak gekoppeld wordt aan door de vrouwenbeweging geintroduceerde principes van individualisering en individuele autonomie.

3. Een arbeidsvraagstuk binnen het emancipatiebeleid: flexibilisering

Het Nederlandse emancipatiebeleid is hoofdzakelijk een arbeidsmarktbeleid. Dit blijkt uit de vermelde Beleidsnota Emancipatie van 1985 en uit het regeerakkoord van 1986. Het begrip ‘flexibilisering’ is afkomstig van werkgeversor-

[p. 228]

ganisaties die daarmee beogen technologische en andere vernieuwingen op bedrijfsniveaus te combineren met economische efficiëntie en grotere keuzevrijheid voor het individu. Onder ‘flexibilisering’ wordt dan verstaan de mate waarin de werkgever voortdurend de mogelijkheid heeft arbeidskrachten en/of produktiemiddelen aan te passen in functie van bedrijfseconomische doeleinden. De Nederlandse regering legitimeert een groot deel van haar arbeidsmarktbeleid eveneens met dit flexibiliseringsconcept, zonder er evenwel een precieze inhoud aan te geven.

Die twee gegevens - emancipatiebeleid als arbeidsmarktbeleid en arbeidsmarktbeleid als flexibiliseringsbeleid - doen een aantal vragen rijzen. Is flexibilisering een instrument van emancipatie of is het ermee in strijd? Is flexibilisering op het arbeidsterrein verenigbaar of tegenstrijdig met een beleid van gelijke behandeling en economische zelfstandigheid voor alle vrouwen en mannen?

Vanwege hun maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie moeten deze vragen aan een uitgebreid wetenschappelijk onderzoek worden onderworpen. Voorlopig wijzen de evaluaties van toegepaste flexibilisering op de arbeidsmarkt en in de arbeidsverhoudingen op nadelige effecten voor vrouwen: op- en afroepcontracten, thuisarbeid en minimummaximumcontracten treffen voornamelijk vrouwen.

In deze discussie onder wetenschappers en beleidsauctoren neemt Nederland een belangrijke plaats in. Hier doet zich immers tegelijk het fenomeen voor dat de arbeidsparticipatie bij vrouwen vrij laag is in vergelijking met die van andere Europese landen en dat de sterkste aangroei van vrouwen in de beroepsbevolking precies te vinden is in flexibele en deeltijdbanen. Wellicht daarom is de weerstand tegen de huidige flexibiliseringstrends van overheid en werkgevers niet heel groot, noch bij de vrouwenbeweging noch bij de syndicale beweging. In Nederland oordeelt men immers doorgaans dat het reeds een vooruitgang is voor vrouwen als ze promoveren van huisvrouw naar thuiswerkster of deeltijdwerkster.

De politieke cultuur in Nederland wordt uiteraard door haar specifieke geschiedenis bepaald. Ten aanzien van vrouwen worden precaire arbeidsmarktstelsels en gebrek aan kinderopvang (nog) niet als alarmerend ervaren. Aan de ene kant neemt de Nederlandse overheid vrij veel initiatieven wat betreft maatregelen van positieve actie. Op die manier hoopt ze de arbeidspositie van vrouwen in de overheidssector te verbeteren, en tevens een modelbeleid te voeren voor de particuliere sector. Aan de andere kant wil de Nederlandse overheid zo weinig mogelijk interveniërend of sanctionerend optreden en pleit ze voor flexibilisering. Dit lijkt wel een tegenstrijdig beleid.

Toch is Nederland niet het enige land waar deze tegenstrijdigheden zich voordoen. Het blijft immers een moeilijk probleem hoe men een emancipatiebeleid kan opleggen of afdwingen in het geheel van een beleid van bezuiniging en deregulering. Een nieuwe versie van een oud probleem: de (on)verenigbaarheid van individuele vrijheid en collectieve maatregelen.

Voor het emancipatie-onderzoek ligt hier een grote uitdaging. We moeten onderzoeken welke de effecten zijn van de huidige flexibiliseringstrends op korte én op lange termijn en bovendien moeten theorieën worden ontwikkeld die inzicht geven in de (on)verenigbaarheid van de feministische principes van individualisering en autonomie met de actuele trends op de arbeidsmarkt, c.q. in de arbeidsverhoudingen. Daarvoor zal vooral multidisciplinair onderzoek noodzakelijk zijn, wat tevens een adequate financiering en wetenschappelijke staf veronderstelt. De creatie van leerstoelen aan Nederlandse universiteiten is een noodzakelijke maar niet voldoende voorwaarde.

De oprichting van de leerstoel ‘Werkgelegenheidsvraagstukken binnen het Emancipatiebeleid’ aan de Universiteit van Amsterdam wordt algemeen beschouwd als een belangrijke stap in de ontwikkeling zowel van het wetenschaps-

[p. 229]

beleid als van het overheidsbeleid in Nederland. Het emancipatie-onderzoek kan een fundamentele bijdrage leveren tot het wetenschappelijk onderzoek. Het kan ook nieuwe inzichten leveren voor dringende politieke vraagstukken van vandaag. Emancipatie-onderzoek blijft immers niet beperkt tot het vrouwenvraagstuk, maar kan ook inzicht verschaffen in en oplossingen voorstellen voor andere belangrijke maatschappelijke vraagstukken van heden en toekomst.