De Gids. Jaargang 150

[p. 219]

Geoffrey Douglas Madge
Muziek in Nederland

Het Nederlandse muziekleven is ongetwijfeld een van de interessantste en meest gedifferentieerde van Europa. De ontvankelijkheid van Nederlanders voor een breed scala van cultuuruitingen heeft ertoe geleid dat tijdens de laatste honderd jaar meer artistieke invloeden van over de grenzen zijn gekomen dan dat deze zich uit Nederland naar buiten hebben uitgebreid. De Nederlanders zijn helaas geneigd tot scepcis ten aanzien van hun nationaal muzikaal erfgoed. Tussen vandaag en de vorige eeuw moeten nog vele lacunes worden opgevuld. Ik geloof dat hierdoor nog steeds geen grondslag is gelegd vanwaaruit een historische lijn naar de twintigste eeuw kan worden getrokken. Beginnen we bij de late negentiende eeuw, dan valt een aantal componisten op die nog steeds uitgegeven behoren te worden. Dat geldt bijvoorbeeld voor de liederen van Gerrit Jan van Eyken, Samuel de Lange jr. en Daniël de Lange, voor de pianowerken van Samuel de Lange sr., Clasine Joséphine van Brussel (die in de jaren veertig van de negentiende eeuw werken schreef die technisch die van Liszt verre te boven gaan - ik zou wel eens willen weten hoe ze die ooit zelf gespeeld zou hebben), Daniël de Lange, Jan Brandts Buys, Julius Röntgen, Diepenbrock en misschien nog ettelijke anderen. Hun werken doornemend kan men zien dat de meerderheid van deze componisten een sterke Duitse invloed toont. In de kortere werken echter, met name in de liederen en de pianocomposities, komt de eigen persoonlijkheid van deze componisten naar voren. De grotere werken zijn dikwijls minder overtuigend, aangezien hun muzikale ideeën niet altijd een ontwikkeling in de richting van meer symfonische omvang toestaan. Het zijn in wezen eerder samengevoegde kleinere werken.

Het is van belang te beseffen dat de Nederlandse muziek niet in 1930 of 1940 begint. De negentiende eeuw en de vroege twintigste eeuw moeten dringend grondiger gedocumenteerd worden. Componisten uit de late jaren 1860 zijn niet in enigerlei historisch gedocumenteerde uitgave gepubliceerd en aangezien deze componisten niet altijd zo nauwgezet waren als men wensen zou, is een zeer goede redactie een eerste vereiste om hun werk praktisch uitvoerbaar te maken. Hoewel het onzin zou zijn om naar een Brahms of een Schumann te zoeken, wordt nu langzamerhand een aantal interessante componisten ontdekt en ik ben ervan overtuigd dat er genoeg materiaal beschikbaar is voor een reeks uitgaven van hoog internationaal niveau. Dit is noodzakelijk om een degelijke basis te leggen en ertoe bij te dragen dat deze werken hier en elders de uitvoering krijgen die ze verdienen. Later zouden aan deze speciale uitgave de meest belangwekkende en buitengewone composities van de laatste vijftig jaar kunnen worden toegevoegd uit de enorme catalogus van Donemus, om zo een corpus van werken te vormen gegrond op een sterker historisch perspectief. We zijn Willem Noske veel dank verschuldigd voor het eindeloos geduld en doorzettingsvermogen waarmee hij de magnifieke ‘Neerlandica’-collectie bijeenbracht, een verzameling handschriften van Nederlandse muziek uit vroeger dagen.

[p. 220]

Twee ontwikkelingen in gelijksoortige richtingen uit het laatste jaar dienen te worden vermeld. Ten eerste de Alsbach-serie, concerten samengesteld uit werken van bovengenoemde perioden en componisten. Ook hier is een goede documentatie vereist, zowel op de plaat als op andere wijze, om de serie de nodige publiciteit te bezorgen. Ten tweede is er het Berlageconcours, georganiseerd door het Gemeentemuseum in Den Haag, voor de meest talentvolle uitvoeringen van Nederlands werk tussen 1840 en 1940. Tijdens dit concours is slechts een fractie van de bestaande composities gebruikt en dientengevolge zijn veel componisten niet aan bod gekomen, wat in veel gevallen te wijten is aan het niet beschikbaar zijn van partituren. Componisten zoals bijvoorbeeld Ludovicus Mirandolle, Henriëtte Bosmans en Hendrik Andriessen dienen vertegenwoordigd te zijn. Een van de ontdekkingen van het concours was de schilder/componist Van Domselaer, een echte eenling in het muziekleven van de jaren dertig. Deze richtte zich, om inspiratie op te doen, meer op de Stijl-groep dan op zijn collega-musici. Van Domselaers werk beleefde in feite zijn eerste uitvoering bij dit ondernemende concours. Het frappeerde mij bij het bestuderen van de partituren van deze componisten dat er meerdere parallellen met de hedendaagse componisten te trekken zijn. Als een spiegelbeeld: vormen en stijlen zijn veranderd, maar de invloeden niet, en die invloeden zijn, evenals in de negentiende eeuw, niet altijd de beste. Dit zou een onderwerp kunnen vormen voor een omvangrijk proefschrift. Wat later weten enkele componisten boven de hen omringende beïnvloedingen te blijven staan. Al in het begin van de twintigste eeuw zijn Escher en Vermeulen erkend zeer invloedrijk en beiden zijn nu goed vertegenwoordigd, zowel op de plaat als bij Donemus. Of zij veel invloed zullen hebben op de jongere componistengeneraties, moet nog worden afgewacht.

Donemus, met zijn bijzondere presentatiebeleid van composities (waarvan sommige op twijfelachtige gronden) is zelf een opmerkelijk instituut. De laatste tijd zijn de beschikbare partituren aantrekkelijker geworden en kunnen ze zich meten met wat er internationaal verschijnt. Hier is een duidelijk begin gemaakt in de goede richting. De gekleurde omslagen en niet meer smoezelige, stinkende pagina's wijzen er misschien op dat men beter begrijpt dat overal ter wereld uitvoerende kunstenaars psychologisch sterk worden beïnvloed door de wijze waarop de uitgever zijn produkt aan de man brengt. Het vergt veel van uitvoerende musici om vertrouwen te hebben in amateuristisch gepresenteerde partituren van vroegere generaties, en het is te hopen dat de catalogus in de komende jaren een flinke verbetering zal ondergaan.

De positie van uitvoerende musici in Nederland is lange tijd grotendeels gedomineerd door de gebruikelijke abonnementenseries. Dientengevolge zijn ook de programma's vrijwel gelijk gebleven aan die van dertig jaar geleden. Er zijn uitzonderingen met af en toe een avontuurlijk programma, voornamelijk van een heel kleine groep uitvoerende musici, of wanneer een enkele maal een internationale grootheid een gedurfde combinatie introduceert, zoals de Tweede Sonate van Boulez met de Diabelli-variaties van Beethoven. Waar het in Nederland kennelijk aan ontbreekt is een goed georganiseerd progressief concertbeleid, hoewel er tegenwoordig ettelijke uitzonderingen zijn. Het begint steeds meer te veranderen en daardoor is er tegenwoordig een groeiend publiek voor eigentijds werk, met name door de verdienstelijke activiteiten van Gaudeamus. Hoewel enkele van de grote kranten in beginsel een gedurfder programmabeleid hebben gesteund, dringt het toch al te langzaam door tot het grote publiek dat het repertoire is gegroeid en dat bepaalde twintigste-eeuwse componisten inmiddels tot de klassieken moeten worden gerekend. Wat de voornaamste uitvoerende ensemblegroepen betreft: het Schönberg Ensemble heeft met grote consequentheid avontuurlijke programma's gebracht, met als basis de klassieken van de tweede Weense School. Het asko heeft

[p. 221]

heel wat avontuurlijke concerten gegeven, die in veel opzichten die van het Schönberg Ensemble aanvulden. Deze beide groepen getuigen van bijzondere geestdrift en geven met de vele erbij betrokken jonge mensen uitvoeringen met groot elan. Ik zou me een nieuw type programma kunnen voorstellen, bestaande uit composities die financieel vrijwel onhaalbaar zijn voor de meeste concert-organisaties, ten gevolge van de extreme complexiteit van sommige componisten. Die kunnen nauwelijks serieus worden geprogrammeerd. Een project van dit type is, voor zover mij bekend, nog niet opgezet, maar dat geldt eigenlijk ook voor de meeste andere landen, waar uitvoeringen van werk van bijvoorbeeld Wolpe, Sorabji en Ferneyhough voor orkesten of ensembles bijna niet haalbaar zijn. Op de meeste programma's is de hoeveelheid Nederlandse muziek bijzonder klein. Slechts enkele orkesten maken er werk van, terwijl voor de meerderheid het probleem eenvoudig niet bestaat. De platenserie van het Residentie Orkest verdient in dit opzicht aandacht.

De Nederlandse radio, hoewel in het bezit van een muziekzender 4, heeft weinig verbetering gebracht in het propageren van onbekende muziek. Vele van de actiefste programmamakers hebben óf de radio verlaten, óf de radio heeft de voor het uitzenden van hedendaagse muziek beschikbare tijd ingekort. Daardoor hebben de afdelingen muziek in het algemeen enigszins ingeboet aan het idealisme dat in de jaren zestig en zeventig wel degelijk bestond, en ook doordat de populaire omroepen proberen muziek te ‘verkopen’ om leden te ‘kopen’, en een muziek-voor-miljoenen-beleid voeren dat bij de massa in de smaak moet vallen. Zo'n beleid is volstrekt oninteressant, aangezien de mensen op wie het zich richt doorgaans uit zichzelf geen nieuwsgierige muziekliefhebbers zijn. Het is een ijdele gedachte dat je op die manier meer luisteraars wint voor serieuze muziek, en hun smaak en waardering kunt ontwikkelen. Maar toch, ondanks het feit dat het om acht uur 's morgens begint, er is tenminste één kanaal gereserveerd voor serieuze muziek. Met meer planning van interessante projecten (als tegenwicht voor de populaire omroepen) zou het zelfs fantastisch goed kunnen worden. Zoals bijvoorbeeld de bbc in vroeger tijden, toen programmamakers eigentijdse muziek met een minder vooringenomen blik tegemoettraden. En niet te vergeten de wdr in Duitsland, die een aanzienlijk aantal boeiende hedendaagse muzikale projecten brengt (hoewel niet zonder intern verzet). Met de overvloed aan uitmuntende platen en opnamen geloof ik niet dat het zo kostbaar kan zijn iets dergelijks te realiseren.

In het recente verleden heeft de situatie rondom de Nederlandse orkesten veel tijd en aandacht gekregen. Het wemelt van de pro's en contra's, besluiten die een alternatief bieden blijven uit. Alternatieven worden hoe dan ook meestal ingegeven door de stille hoop bij de overheid dat hervorming minder geld zal kosten. Meestal is het tegenovergestelde het geval, zou ik denken. Alle hervormingen, bezien in het licht van de bezuiniging, blijken uiteindelijk kostbaarder en leveren inhoudelijk minder op. In andere sectoren wordt er zoveel verspild. Laat er een levendige atmosfeer rondom de orkesten ontstaan en een beter programmabeleid worden gevoerd; niet alleen met de al bekende reuzen, maar ook met de reuzen van de toekomst. De vpro-televisie heeft zich onlangs ingezet voor de Nederlandse muziek van de laatste jaren, werkelijk een fantastisch initiatief om deze muziek buiten het doorgaans beperkte kringetje van liefhebbers te brengen. Gezien het aantal interessante werken dat in die jaren geschreven is, roept de programmakeus bepaalde vragen op: slechts een kleine kring van componisten blijkt vertegenwoordigd te zijn. Ik vraag me af hoe de keus tot stand komt en wie haar maakt; toch is het een weg die kan leiden tot een grotere belangstelling bij het publiek, die we nauwelijks meer hebben meegemaakt sinds de geweldige serie Vietnam-concerten in de jaren zestig. Concerten met een werkelijk enorm geladen spanning, die sindsdien zonder weerga gebleven is. Met de onze-

[p. 222]

kerheid van de overheidssubsidies is het concertleven misschien gezapig geworden, op zich weer een afspiegeling van de politiek die de subsidies verleent.

De opwinding van nieuwe wegen van de muziek in de jaren zestig heeft een nieuwsgierigheid gewekt die is omgeslagen in stabiliteit, waarbij subsidie alleen aan ‘gevestigde’ instituten wordt verleend. Het is meer een pas op de plaats dan een uitzien naar de toekomst.

vertaling Mea Flothuis