De Gids. Jaargang 150

[p. 132]

Jean-Clarence Lambert
De paraplu van Calvijn

Van Nederland weten de Fransen maar weinig, afgezien dan van de grote meesters der schilderkunst. Het Franse woordenboek geeft onder Hollande, bij ons nog vaker gebruikt dan Pays-Bas, een opsomming van goederen en produkten: een kaassoort, luxe papier, zeer fijn linnen en een aardappelras. Kijken we naar de analogieën dan is de oogst wat rijker, maar even concreet: dijken, polders, grachten, molens, tulpen en aardewerk.

Toen ik in het begin van de jaren vijftig mijn eerste Hollanders, de schilder Corneille en de fotografe Henny Riemens, ontmoette, kreeg ik door wat ze over hun land vertelden niet bepaald zin er snel eens naar toe te gaan. Zij waren vertrokken omdat Corneille, evenals zijn kameraden in de Cobra-beweging, eronder leed dat zijn landgenoten hem niet begrepen en dit was na de gedeelde ellende van de bezetting des te onverdraaglijker voor hem geworden. Corneille woonde liever in Parijs waar hij een moeizaam bestaan had, maar in ieder geval met open armen door het artistieke en intellectuele milieu werd ontvangen. Karel Appel verging het net zo.

Niettemin heb ik samen met Corneille, inmiddels een zeer goede vriend en kunstbroeder geworden (ik ben er niet weinig trots op dat hij zijn eerste serie litho's heeft gemaakt voor een fraaie uitgave van mijn gedicht Elle c'est à dire l'aube), enkele malen een kort bezoek gebracht aan Amsterdam, die stad waarvan hij nog altijd hield, ‘een meisje met duizend spiegels’, en waar hij me graag rondleidde. Maar het was niet gemakkelijk om met rasechte Amsterdammers in contact te komen en een in dat opzicht karakteristiek voorval is me altijd bijgebleven. We liepen over een brug achter de Dam; het was geloof ik in de namiddag, op het uur van de dag dat de mensen bijzonder druk bezet en niet aanspreekbaar lijken te zijn. Desondanks kwam er een heer met een respectabel voorkomen en een vrolijke blik in zijn enigszins vochtige ogen bijna huppelend op ons af. ‘Mag ik gek doen of niet?’ riep hij ons opeens toe. Toch ietwat verbaasd antwoordde Corneille om hem aan te moedigen ‘natuurlijk’, terwijl hij me intussen vertelde wat er gaande was. Ik beduidde dat ik het met hem eens was, maar de heer wachtte hier niet op en verdween aan de overkant van de brug tussen de andere voorbijgangers die ons op slag nog onverschilliger en afweziger leken.

Door Corneille leerde ik ook de poëzie van Lucebert en Kouwenaar kennen: wat leek het Nederlands me een vreemde taal, zowel om te horen als om te lezen! Met al die keelklanken die voor een oor dat daarop niet is ingesteld, doen denken aan zoiets als een kikkerconcert. En met die spelling, vooral van de klinkers die soms helemaal los staan (u) en soms als het ware stotterend worden herhaald (muur, boom, boot). En al die woorden die beginnen met een o of met ge... Ik geef deze vluchtige indrukken van toen voor wat ze waard zijn, en dat is niet veel. Maar ze laten op zijn minst zien dat ik nog een buitenstaander was.

Toentertijd, in de jaren vijftig, was ik, en waren we allemaal veel meer in de ban van Scandinavië, Denemarken en Zweden, die een heel

[p. 133]

wat boeiender proefterrein voor zeden en cultuur bleken te zijn. In die periode heb ik de Scandinavische talen geleerd, zodat ik me door daaruit te vertalen vertrouwd kon maken met de in het Europese koor zo belangrijke dichtwerken als die van Schade, Ekelöf, Lundkvist en Martinson. Hoe valt het te verklaren dat ze me dadelijk al veel minder ‘vreemd’ leken dan die van de Vijftigers? Een kwestie van pigment misschien. En sneeuw is wellicht een beter voertuig voor poëzie dan regen.

Tot ik door een gunstige speling van het lot in 1970 in het kader van de ‘culturele betrekkingen’ naar het Maison Descartes werd gestuurd, het kleine Maison Descartes op het Museumplein waaraan ik misschien niet als enige wel eens met heimwee terugdenk. Intussen was Amsterdam op creatief gebied een van de toonaangevende steden van Europa geworden; overal in Nederland bruiste het, terwijl de inspiratie in Scandinavië tanende was. Lyrische wanorde: de barricades van mei '68 in Parijs hadden, afgezien van een hernieuwd enthousiasme, uiteindelijk weinig resultaat gehad, terwijl de acties van Provo en anderen diep doorwerkten; het was een opstand van de Homo Ludens, zoals Constant - die later een van mijn dierbaarste vrienden zou worden en een belangrijk tijdgenoot - het zo schitterend heeft geformuleerd.

Ik zou bijna vijf jaar achtereen in Nederland blijven en zo heb ik - eindelijk - in contact kunnen komen met de Nederlandse samenleving en cultuur. En ik heb moeten toegeven dat de onwetendheid van ons, Fransen, en de psychologische en geografische grenzen die ik pas na zoveel jaren heb kunnen overschrijden, simpelweg voortkomen uit het feit dat Amsterdam niet verder van Parijs af ligt dan Lyon (en omgekeerd zou doctor Faustroll zeggen), maar dat het tot een heel andere cultuurkring behoort. Ja zelfs tot een andere wereld!

En die wereld was goed beschermd. Ik kende het sesam open u niet totdat Sadi de Gorter zei: ‘Het calvinisme, Jean-Clarence, het calvinisme...’ Maar ja, van het calvinisme wist ik evenmin iets, want dat is uit onze cultuur verdreven gelijk Calvijn zelf uit het Franse koninkrijk... Ik ben me erin gaan verdiepen en heb van mijn naïeve ontdekkingen en mijn ervaringen in Nederland verslag gedaan in een ‘Petite Planète’ dat in 1975 bij de Editions du Seuil is verschenen. Kan ik tien jaar later op mijn meningen terugkomen? Ik ben bang dat ik dat alleen doe om ze nog scherper te formuleren en er systeem in aan te brengen. Wanneer je zoals ik Nederland en zijn bewoners, van kapitein in ruste Hortensius, zeeman uit Marken, tot de grote architect Aldo van Eyck en de econoom Sicco Mansholt, eenmaal hebt leren waarderen, heb je het gevoel veel makkelijker met de feiten te kunnen omgaan. Hoe weerbarstig ze ook zijn, toch kun je spelen dat je ermee weet te spelen, zoals de oude Marx placht te zeggen.

Het calvinisme dus. Wat een treurigheid: een klimaat vol grauwheid, wolken, mist en motregen; weinig hoop op weersverbetering. Het heeft geregend, het gaat regenen. En evengoed als je, wat je ook doet - de liefde bedrijven of handel drijven - nooit het oordeel van die alomtegenwoordige maar achter de wolken verscholen, onzichtbare God, deus absconditus, moet vergeten, net zo goed moet je nooit je paraplu vergeten. Tussen de paraplu (die veel meer dan de klomp of de tulp de ware totem van Nederland is) en Calvijn bestaat een soort onvermijdelijke relatie, die niet alleen te maken heeft met het uiterlijk van de Hervormer, al wordt hij meestal stijf en in het zwart gehuld afgebeeld. Het calvinisme is bij uitstek een monotheïsme voor regenlanden.

Kijk naar de calvinistische opvatting over het ongelukkige lot van de mens verjaagd uit het paradijs dat, zoals we ons - al is het vaag - nog herinneren een oord van weelde, rust en zinnelijkheid was: wat is een passender beeld en hoe zou je die paria van de schepping beter kunnen straffen dan door hem te veroordelen tot een leven in dit anti-paradijs, dit drassig laagland waar niets van waarde groeit (de antiweelde), dat aanhoudend wordt geteisterd door beukende golven en striemende winden (de

[p. 134]

anti-rust) en waar het lichaam altijd bedekt moet blijven (de anti-zinnelijkheid). De Natuur is slecht, verzekert de paraplu uit Genève. Zouden de bewoners van de Middellandse-Zeekust, Touraine, de Griekse archipel, Toscane of de Cariben hem kunnen geloven? Het Kwaad is overal en de mens staat daar machteloos tegenover: door de natuur is het in Nederland altijd mogelijk dat je met huid en haar wordt verzwolgen door een zondvloed naar bijbels model, als het al niet door toedoen van slechte mensen zoals de Hertog van Alva of Hitler met zijn stuka's is.

Wat u ook doet, als u maar doet! zei Calvijn. Ledigheid en bespiegeling zijn niet toelaatbaar: daarin ligt de kern van de bewonderenswaardige bestemming der Nederlanders. Anderzijds zijn ze er wel toe gekomen het calvinistische onheil te compenseren door de voornaamste deugden uit de spirituele wereld toe te passen op de materiële wereld; de moderne arbeid is naar mijn idee dan ook in Nederland ontstaan. Immers pas na de Reformatie heeft de westerling zich serieus op de arbeid toegelegd, en de Hollanders behoorden tot de eersten die het voorbeeld gaven. Arbeid als middel om deze betreurenswaardige wereld te verbeteren en te ordenen; maar ook als middel om rijkdommen voort te brengen die de Hollanders hebben vergaard zonder al te veel te trachten die ten eigen bate aan te wenden. Toch hebben ze zich hiermee een zekere allure verworven, want of ze het nu wel of niet zijn, de Hollanders lijken rijk. Wat Calvijn daarvan zou vinden weet ik niet.

Ik weet evenmin wat hij dacht van het water, regen, zee, Rijn, grachten, waarmee de Hollanders meer dan enig ander volk in Europa in nauwe verbondenheid leven. Water is in het Nederlands een onzijdig woord, regen is mannelijk en zee kan beide zijn. Voor ons, niet-gecalviniseerden, is water zonder meer vrouwelijk. Water is zij! Voor de Chinezen ook, want het is yin. Zou het kunnen dat de Hollanders vanwege en sinds Calvijn gevaarlijk vaak voorrang hebben gegeven aan de mannelijke waarden? Ik denk hierbij aan de Moedermaagd, van wie Calvijn de voor de bewoners van zuidelijke landen zo belangrijke verering heeft afgeschaft; de calvinisten hebben haar uit het bedehuis verjaagd net als alle vrouwelijke heiligen die onze verlangens aanwakkerden omdat ze hun droombeelden tot het uiterste najoegen (de mannelijke heiligen overigens ook). Zodoende was ook hier compensatie nodig: de Hollandse steden zijn de vrouwelijkste steden van alle steden in Europa, zo bekoorlijk met hun lieflijke grachten: als een moeder zo tolerant en gastvrij... En het vrouwelijke en moederlijke zijn opnieuw te voorschijn gekomen in de nationale symbolen: in de melkkoe waarvoor een standbeeld is opgericht in Leeuwarden en die, opdat niemand eraan twijfelt Us Mem wordt genoemd; en in de verschuiving naar een symbolisch matriarchaat met, als opvolgsters van een reeks krijgshaftige koningen, een dynastie van gemoedelijke koninginnen: Emma, Wilhelmina, Juliana en Beatrix...

Als een van degenen die bijzonder gevoelig zijn voor de onevenwichtigheden in onze samenleving, veroorzaakt door de overheersende rol van de mannelijke waarden, en die een verandering in ons collectieve lot wensen, een verandering die - om André Breton te parafraseren - het vrouwelijke systeem op de wereld verheerlijkt ten koste van het mannelijk soort intellect, zie ik hierin duidelijk vooruitgang. Er is beslist sprake van een nieuwe Reformatie waarin Nederland, opnieuw, het voorbeeld heeft gegeven.

vertaling Tess Visser