De Gids. Jaargang 148

[p. 387]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Wiel Kusters
Van hand tot palm

Een debuterende dichter als B. Zwaal geeft de lezer wel erg weinig zicht op zijn nog onbekende wereld, wanneer hij de eerste helft van zijn bundel ‘vult’ met louter korte tot zeer korte gedichten. Fiere miniature, zoals die bundel heet, met een opvallend afwezige n aan het eind, opent met deze woorden:

hurkend op lijf
schortend
de hemel in

Ook nadat ik fiere miniature heb uitgelezen kan ik hier weinig mee beginnen. Het tekstje, dat helder en scherp van beknoptheid had willen zijn, is wazig van onbepaaldheid.

Met het tweede gedicht heb ik wat minder problemen. De geringheid en lichtheid van de ‘miniature’ wordt erin tot thema gemaakt. Men kan een voorwerp wegen in zijn hand. Maar wie alleen zijn hand uitsteekt, met niets erin, weegt niets: de hand kan zichzelf niet wegen, net zo min als een weegschaal zijn eigen gewicht kan meten. De hand die niet door zichzelf gewogen kan worden lijkt daardoor haast afwezig, niet bestaande: ‘onbeschrijflijk teer/en licht’. Voelt zo een dode zijn eigen hand, ‘licht als lijk’? Het gedicht leidt op vreemde wegen.

Hoe dan ook, van wegmaken, verkleinen of verminderen geeft ook het volgende gedichtje een beeld. Er komt een hand aangekropen, op zijn vingers (als een spin, ben ik geneigd te denken). Vervolgens ontdoet die hand zichzelf van haar vingers, zodat de palm overblijft. Er lijkt sprake van een schaduwspel: de vingers verdwijnen niet echt, ze worden weggebogen.

gekropen
veegt de hand de palm schoon
van de schaduw van de vingers en
lost hen op

Soms doen Zwaals gedichtjes even aan de late Van Ostaijen denken, een enkele keer ook heel even aan de Gorter van Verzen.

stil langs de bomen staat stil de wil
de weg is roerloos in het zand gevat
ik ben en de weg is
daar staat zij
zij ligt

Een kleine meditatie is dit, gericht op stilstand van de steeds maar voortstrevende en op een doel gerichte wil. Waar een wil is, is een weg: het gedicht demonstreert het door beide woorden achter elkaar op te roepen. Maar die weg, die beweging mogelijk maakt en voortgang, wordt hier als een stilliggend iets gezien, ‘roerloos in het zand gevat’, hij beweegt niet maar is. ‘Ik’ neemt een voorbeeld aan die weg en blijft ook zelf bewegingloos. ‘ik ben en de weg is’: het

[p. 388]

lijkt een variant op het klassieke regeltje ‘ik ga maar en ben’ van J.C. van Schagen.

Tegenover zich ziet ‘ik’ een vrouw; ook zij staat stil. Wil hij haar met de weg vergelijken - zoals hij dat ook met zichzelf heeft gedaan - dan kan hij misschien beter zeggen dat zij ligt. Mogelijk is daarmee dan ook het einde van het meditatieve moment gekomen: is het feit dat zij in het verloop van de laatste regels gaat liggen - een beweging die door de opeenvolging van de woorden ‘staat’ en ‘ligt’ wordt gesuggereerd - niet als een uitnodiging tot toenadering op te vatten?

Er dringt zich bij lezing van dit gedicht een associatie op met Lao Tse en diens begrip ‘Tao’ (‘Weg’). Of die associatie ook voor de dichter geldt, weet ik niet. Maar met betrekking tot dit gedicht van Paul van Ostaijen hoeven we niet te twijfelen (ik citeer alleen de laatste strofen):

Soms reeds is schoon mijn hand gesloten
alsof er geen verlangen

over mijn vingers

lag

Het is een verre weg
naar de passieloze berg

van het blote schouwen

Logos

Tao

Het verlangen, de passie, is verbonden met vingers die naar iets reiken. Is de hand gesloten, strekt zij haar vingers niet uit, dan is het ‘alsof er geen verlangen’ is. De overeenkomst met wat we bij Zwaal hebben gelezen is opmerkelijk: daar veegt de hand de palm ‘schoon/ van de schaduw van de vingers’. Zowel door Zwaal als door Van Ostaijen wordt de hand zonder vingers ‘schoon’ genoemd: bij de laatste betekent dit zeker ‘passieloos’. Als het verlangen naar de afwezigheid van verlangens in Zwaals gedicht over de hand en haar palm een rol speelt, zoals ik na de confrontatie met een gedicht van Van Ostaijen geneigd ben aan te nemen, dan ligt daarin misschien een sleutel tot dit werk. Ik kijk naar de laatste bladzij van fiere miniature en lees de op twee na laatste regels:

dan richten wij ons weer op
verzetten geen voet

Literatuur

B. Zwaal, fiere miniature, Amsterdam, Querido, 1984.

Paul van Ostaijen, Verzameld werk. Poëzie 2 [Ed. G. Borgers], Den Haag, Bert Bakker, 1974.