De Gids. Jaargang 146

Hans Ester
Franz Werfel, cultuurcriticus vanuit religieuze ervaring

De waardering van het werk van de in 1890 uit joodse ouders in Praag geboren Duitstalige auteur Franz Werfel loopt sterk uiteen. Ook nu nog, achtendertig jaar na zijn overlijden, bezit Franz Werfel een grote schare lezers. Maar de beoordeling van zijn werk van de kant van wetenschap en literaire kritiek is veel minder positief. Voor velen binnen de germanistiek geldt hij als auteur met triviale trekken. Daarom wordt in Europa ook maar sporadisch onderzoek naar zijn werk gedaan. De redenen voor de naar verhouding vrij geringe interesse van de literatuurwetenschap voor het werk van Werfel kunnen als volgt worden samengevat. Een eerste reden is van praktische aard. De nalatenschap van deze auteur bevindt zich op een luttel handschrift na vrijwel geheel in Amerikaanse bibliotheken, onder andere in Los Angeles, Philadelphia en New Haven. Lore B. Foltin somt de archieven allemaal op in haar Realienbuch over Werfel (Sammlung Metzler nr. 115). Deze omstandigheid heeft onder meer tot gevolg gehad dat de bestudering van Werfels werk vooral in handen lag van Amerikaanse, goeddeels uit het vooroorlogse Duitsland naar de Verenigde Staten geëmigreerde germanisten. Overziet men de lijst van publikaties over Werfel, dan valt de buitenproportionele vertegenwoordiging uit Amerika sterk op. Tevens doemen steeds de namen op van degenen, die Werfel persoonlijk hebben gekend. Ook dit laatste - het feit dat de echo van zijn werk gedeeltelijk door de uitstraling van zijn persoon was bepaald - maakte het werk van deze auteur kwetsbaar, zodra de dragers van die vriend-schappelijk-emotionele binding wegvielen.

De tweede, reeds aangeduide reden heeft meer een immanent karakter. Zelfs de meest fervente verdedigers van zijn werk zullen toch toegeven dat dit omvangrijke oeuvre zwakke

[p. 717]

trekken vertoont, dat het soms de sporen laat zien van de grote gejaagdheid waarmee het geschreven is, dat de gedrevenheid van zijn schepper ook wel tot esthetische slordigheid heeft geleid en hem de kunstzinnige voltooiing van de literaire vormen deed versmaden.

De derde reden is mijns inziens wezenlijker dan de twee eerstgenoemde. In heel zijn werk, van het lyrisch begin tot en met de roman Stern der Ungeborenen (1946) heeft Werfel zich altijd gepresenteerd als een religieus geïnspireerd dichter en denker. Hij zag zichzelf als een door het jodendom en het christendom bezield analyticus van zijn tijd, een tijd, waar hij diametraal tegenover stond. Deze religieuze bevlogendheid heeft de doorwerking van Werfels geschriften aan bepaalde grenzen gebonden. Wie buiten deze denksfeer staat, zal dit werk als steen des aanstoots beschouwen, wie wél ontvankelijk is voor de hierin zo hartstochtelijk beleden religieuze waarden, zal in toenemende mate onder de indruk komen van deze consequente houding en de daarmee onlosmakelijk verbonden humaniteit.

De Franz Werfel die door de literatuurgeschiedenis wordt erkend, is vooral de vertegenwoordiger van het Duitse expressionisme, de auteur van dichtbundels als Der Weltfreund (1911) en Wir Sind (1913), waarvan de eerste buitengewoon succesvol was. Naast deze eigen lyrische produktie garanderen nog andere factoren hem een blijvende plaats in de literatuurgeschiedenis. Als redacteur van het Kurt Wolff-Verlag in Leipzig onderhield hij intensieve contacten met schrijvende tijdgenoten, bij voorbeeld Georg Trakl. Ook vanuit zijn Praagse jeugd had Werfel contacten met Franz Kafka, Willy Haas, Ernst Polak, Otto Pick, Max Brod, Egon Erwin Kisch en vele anderen. Wie kende Werfel eigenlijk niet? In de biografie van welhaast iedere schrijver uit deze tijd duikt zijn naam op, vaak in controversiële zin. Ook Kafka, voor wie Werfel tot aan zijn laatste levensfase in het sanatorium in Kierling een zorgzame vriend is gebleven, aarzelde tussen bewondering en verachting.

Werfel heeft door zijn natuur en zijn levenswandel tot anekdotevorming aanleiding gegeven. Omdat hij zijn standpunten op hartstochtelijke wijze verdedigde, is hij ook met grote hartstocht bestreden. Bij voorbeeld door Karl Kraus, die zijn polemische aanvallen op de ‘Kindheitsvirtuosen’ Werfel tientallen jaren lang volhield.

Een andere reden voor een zekere biografisch-anekdotische interesse voor Werfel ligt in zijn relatie en latere huwelijk met de legendarische en alom bejubelde Alma Mahler, de weduwe van de componist. In haar ijdele autobiografie Mein Leben (1960) staat Franz Werfel in het middelpunt. De relatie met hem stelt alle andere liefdeservaringen in de schaduw. Daarbij verzwijgt Alma Werfel niet, tot welke emotionele uitbarstingen haar Franz in staat was. Stampvoetend van woede en daarnaast de tederheid zelve, zo beweegt zich Werfel door Alma's dagboekachtige herinneringen.

Het epische en dramatische werk van Franz Werfel heeft binnen de literaire geschiedschrijving veel minder waardering gekregen dan zijn lyrische werk. Hoewel zijn grote romans, zoals het anti-Wagner werk Verdi, Roman der Oper (1924), maar ook Der Abituriententag (1928), Barbara oder die Frömmigkeit (1929), Die Geschwister von Neapel (1931), Die vierzig Tage des Musa Dagh (1933), Der veruntreute Himmel (1939) en Das Lied von Bernadette (1941) over de hele wereld nog veel gelezen worden, zal de literatuurgeschiedenis hier van tweede garnituur spreken. De wat kitscherige verfilmingen zijn hier vermoedelijk mede debet aan. Het is geen toeval, dat twee van zijn grote romans, te weten Die vierzig Tage des Musa Dagh en Der veruntreute Himmel in de Frankfurter Allgemeine Zeitung (31 juli 1980, respectievelijk 2 april 1982) besproken werden in de rubriek ‘Romane von Gestern - Heute gelesen’. Al blijft Werfel kritiek daarin niet bespaard, toch zijn het ook pogingen om hem als

[p. 718]

verteller voor het forum der professionele lezers te rehabiliteren.

Naast zijn in engere zin literaire werk heeft Werfel een grote publicistische activiteit aan de dag gelegd in de vorm van open brieven over in zijn tijd controversiële kwesties, openbare debatten, verder in de vorm van recensies, beschouwingen, necrologieën, voorwoorden en voordrachten. Alles bij elkaar vormt dit proza een indrukwekkende verzameling teksten, waarin hij een solitaire kruistocht onderneemt tegen de door hem gesignaleerde zonden van zijn tijd. De geëngageerde Werfel leefde van de polemiek. Hij nam stelling waar hij dat nodig achtte. Tot het laatste moment reisde hij in het Duitse Rijk stad en land af om de Duitsers van hun catastrofale weg af te brengen en opnieuw aan het denken te zetten. Nog in 1932 hield hij vele lezingen in diverse steden in Duitsland en bracht daar een gedeelte ten gehore uit zijn toen nog onvoltooide werk Die vierzig Tage des Musa Dagh, een door documenten geïnspireerd hoofdstuk, waarin de Duitse pleitbezorger der Armeniërs, dominee Johannes Lepsius, in het vervolgingsjaar 1915 de Turkse leider Enver Pasha tot inkeer wil brengen. De parallel met de nazi's lag voor de hand. Hitler zou die trouwens zelf ook noemen. Franz Werfel voelde het als zijn heilige plicht om zijn stem te verheffen, wanneer de waarheid dat vereiste. Zo raakte hij in een groot aantal polemieken met tijdgenoten verzeild en zette zich op papier schrap tegen destijds actuele denkrichtingen.

Gedeeltelijk loopt Werfels levensweg parallel met die van vele schrijvende tijdgenoten tijdens en kort na de Eerste Wereldoorlog. Het expressionistische pathos van de nieuwe broederschap, het bewustzijn getuige te zijn van de dageraad van een nieuwe mensheid, overstemt alle andere emoties. De titels van zijn bundels zijn in later tijd vaak als signatuur van hun tijd opgevat. Een gedicht als ‘An den Leser’ uit Der Weltfreund met de slotregels ‘So gehöre ich Dir und allen!/Wolle mir, bitte, nicht widerstehn!/Oh, könnte es einmal geschehn, /Daß wir uns, Bruder, in die Arme fallen!’ maakt aanschouwelijk wat de titel van de bundel aan programma bevat. Voor de dichter loopt van zijn ontvankelijkheid voor het poëtische woord, voor de magische, bezwerende kracht van het gedicht een directe lijn naar de religieuze ervaring.

Ook met zijn Oostenrijkse tijdgenoten als Joseph Roth, Robert Musil en Stefan Zweig valt een parallel te constateren. De Eerste Wereldoorlog, de dan volgende nadagen van het oude, Habsburgse Oostenrijk hebben ook Werfel niet onberoerd gelaten en zijn denken in beweging gezet. In het uur van haar ondergang voelde Werfel de eerbiedwaardigheid van de stervende Donaumonarchie. In de tijd van het interbellum verdedigde hij - overtuigender dan wie ook - de waarden van het oude Oostenrijk tegen het dreigend barbarendom van het nationaal-socialisme.

Het kardinale verschil tussen Franz Werfel en de meesten van zijn waakzame tijdgenoten ligt in de religieuze gedachten, waaruit hij schreef en in de missionaire bedoelingen, die hij met zijn literaire werk nastreefde. Als schrijver is Werfel altijd tevens opvoeder geweest.

Zijn werk wordt gedragen door een messiaans verlangen om zich bij zijn tijdgenoten gehoor te verschaffen en hen van de juistheid van zijn inzichten te doordringen. Geldt dit al voor de lyriek, de toneelstukken, de novellen en de romans, die alle dragers van een religieus-morele boodschap zijn, in nog veel directer vorm is deze zendingsdrang van toepassing op zijn beschouwingen en voordrachten van filosofische aard. Voor de lezer van nu is het moeilijk om zich een beeld te vormen van de indruk, die Werfels activiteiten op zijn eigen tijdgenoten hebben gemaakt. Allen die hem kenden, getuigen van zijn grote retorische talent. Het moet een indrukwekkende ervaring zijn geweest om Werfel te zien acteren, terwijl hij als spreker in het strijdperk der ideeen trad.

Uit de liberale geestesgesteldheid van zijn

[p. 719]

ouderlijk huis heeft Franz Werfel zich al op jonge leeftijd losgemaakt. Het religieuze wordt voor hem een onmisbaar levenselement. Het religieuze is meer als gevoel dan als iets anders aanwezig. Het is het tegendeel van dogmatisch. Om het enigszins te kunnen begrijpen, zou men op catgorieën als het ‘numineuze’ in de zin van Rudolf Otto, die zelf door Friedrich Schleiermachers ‘Anschauung des Universums’ was geïnspireerd, moeten teruggrijpen.

Tot diep in Werfels leven is zijn religieus gevoel zonder een vaste, in belijdeniscategorieën gefixeerde achtergrond gebleven. Gedurende zijn hele leven heeft Werfel zich een bepaalde mate van vrijheid voorbehouden. Maar dit algemene karakter stond zijn strijdbaarheid in de arena van ideeën en wereldbeschouwingen niet in de weg. In de eerste plaats verzette Werfel zich tegen het activisme van zijn tijd, een verschijnsel waarmee hij overigens zelf in een communistische bevlieging had geflirt. Op zijn schreden teruggekeerd, ging hij met de vertegenwoordigers van het activisme in debat. In Die christliche Sendung (geschreven 1916, verschenen in 1917) gaat hij een polemiek aan met Kurt Hiller. Dit geschrift, dat destijds heel wat stof deed opwaaien, vormt een principiële stellingname tegenover het politiek activisme tijdens en aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Om zijn overtuiging te illustreren gaat Werfel uit van twee diametraal tegengestelde verlossingsgedachten. Enerzijds is er het geloof in de technische verlossing der wereld, een verlossing, die buiten de afzonderlijke mens om plaatsvindt. Dat is de verlossing door middel van organisatie, economie en politiek. Hier ziet de schrijver een Babylonische toren van begrippen, die de schijn in plaats van de werkelijkheid stellen. Voor Werfel openbaart zich hier de vlucht voor God. De enig mogelijke verlossing is voor hem een verlossing die nooit over het individu heenwalst, maar die vanuit het individu zelf komt. Hij ziet de essentie van de christelijke leer in de opvatting dat de plaats van handeling, van de strijd om verlossing het menselijk ego is. De beweging naar de verlossing toe, is een beweging van beneden naar boven en niet omgekeerd van het collectief naar het individu. Deze veel geciteerde uitspraak van Werfel accentueert derhalve de betekenis van de menselijke individualiteit, de verheffing vanuit de mens zelf, wanneer het om diens verlossing gaat. Op dit accent is Werfels positieve waardering van het christendom (in nauwe verbondenheid met de joodse leer) gegrondvest. Door middel van begripsparen wordt de antithese activisme-christendom geïllustreerd. Tegenover de daad der activisten staat de christelijke leer, tegenover de sociale verhoudingen het menselijk bewustzijn, tegenover de activistische partij bevindt zich de christelijke gemeente en tegenover het activistisch manifest het christelijk voorbeeld. In deze open brief ziet hij tenslotte de tegenstelling tussen Hiller en zichzelf als antithese Pruisen-Praag.

Werfel neigt ertoe in kort bestek een veel omvattende cultuurhistorische beschouwing ten beste te geven. Daarbij neemt hij wel eens te veel hooi op zijn vork, zodat de overtuigingskracht onder de overdaad van geanalyseerde tijdperken en de zware last van een geleerd begrippenapparaat te lijden heeft. Dat neemt niet weg dat zijn ideeën een scherpzinnige analyse van een tijdperk vormen en dat - afgezien van de persoonlijke overtuiging van de lezer - ook de wortels van zijn denken aandacht verdienen.

Een van de wezenlijkste ervaringen van Franz Werfel is de ervaring van het medeschuldig zijn aan het lijden van de wereld. Het diepste verlangen van de schrijver is om deze schuld door medelijden te verzoenen.

Zijn belangrijkste voordrachten en geschriften met betrekking tot de fundamentele vraag: ‘wat/wie is de mens?’ werden in 1946 onder de titel Zwischen oben und unten gepubliceerd. In de hier verzamelde deeltitels ‘Realismus und Innerlichkeit’ (1931), ‘Können wir ohne Gottesglauben leben?’ (1932), ‘Von der reinsten Glückseligkeit des Menschen’ (1937) en

[p. 720]

‘Theologumena’ (voor het grootste deel uit de jaren 1942-1945) heeft Werfel zijn gedachten over de mens als creatuur Gods, over de kennistheoretische consequenties daarvan, over de verhouding tussen jodendom en christendom en niet in de laatste plaats over de in een goddelijke orde gefundeerde relatie van mens tot mens geformuleerd. Om wille van de duidelijkheid beperk ik me in het hiernavolgende tot de hierboven genoemde publikaties.

Deze geschriften zijn van belijdende aard. In het eerstgenoemde ‘Realismus und Innerlichkeit’ en eveneens in ‘Von der reinsten Glückseligkeit des Menschen’ stelt Werfel volgens zijn beproefde antithetische methode het verwerpelijke, op praktisch nut gerichte denken tegenover de muzische ‘Innerlichkeit’. Tegenover het naar zijn mening uiterst eenzijdige realisme (dat in feite een ontkenning van de realiteit is) plaatst Werfel de werkelijkheid van de scheppende geest, die aan de verschillende aspecten van de menselijke samenleving een geheel andere, kunstzinnige en fantasierijke vorm geeft. Realisme is in dit verband vrijwel identiek met materialisme. De innerlijke leegte, de reductie van de menselijke totaliteit ziet de schrijver als drijvende kracht achter het kapitalisme en het communisme. Het Derde Rijk, dat voor hem een mengelmoes van onverteerde ideologieën was, betitelt hij hier als ‘mystiek gegarneerde zwakzinnigheid’.

In de voordracht met de retorische vraag ‘Können wir ohne Gottesglauben leben?’ trekt Werfel van leer tegen het naturalistisch nihilisme (vertegenwoordigd door onder anderen Ernst Haeckel), dat hij als de wortel van alle kwaad kenmerkt. Dit is de wereldbeschouwing van de grote stad, waar de mens in religieus opzicht ontworteld is en de metafysische leegte met nihilistische ideologieën opvult. Aan de ‘Urbanität’ ontspruiten geen positieve vruchten. Hier wordt het bij de naturalisten en expressionisten zo duidelijk ambivalente beeld van de ‘Großstadt’, de metropool, vervangen door een uitsluitend negatieve voorstelling.

In zijn tijd ziet Werfel hoe de leegte der vaderen door de ontevreden zonen wordt opgevuld met wereldbeschouwingen als communisme en nationalisme. Het nationalisme is voor hem van de twee kwaden het grootste. Het verschaft de drager van het nationale gevoel, de aangename extase deel van een groter geheel uit te maken en daaraan de zin van het leven te ontlenen. Het is volgens de auteur een heidendom pur sang, een gevoelsmatige reactie, een surrogaat voor de religie, die in de mens teloor is gegaan. Daar stelt hij de authenciteit van de religieuze ervaring tegenover. Hij is van mening dat de aandacht van de mens boven alles op de innerlijke waarneming van het goddelijke moet worden gericht. Ter illustratie het volgende citaat uit ‘Können wir ohne Gottesglauben leben?’: ‘Slechts wanneer wij van de boven de tijd uit stijgende gevolgen van het kortstondig ogenblik overtuigd zijn, valt het leven naar ons gevoel onder het oordeel. Zo ontstaat het schuldgevoel, ons heiligste gevoel, zonder het welke er geen verfijning en vooruitgang kan bestaan. Door de verrekijker van het schuldgevoel krijgen wij een vermoeden van het onbereikbare boven ons en mogen wij verlangen om aan dat onbereikbare deel te hebben. Wij gaan de fase van de eerbied binnen. De eerbied herschept al het aardse en bovenal de relatie tot de mens naast ons. Alleen de eerbied kan de sociale en nationale belangengemeenschap herscheppen tot een waarachtige en algemene broederschap, zoals ook hij alleen de seksualiteit in liefde laat overgaan.’

Uit het voorgaande is gebleken dat Werfel door middel van enkele herhaaldelijk terugkerende begrippen de denksystemen van zijn tijd te lijf gaat, hun uitgangspunten toetst aan fundamentele religieuze waarden en tevens de consequenties van de aan de kaak gestelde denkrichtingen doordenkt om er vervolgens een christelijk geïnspireerde religieuze bezinning tegenover te stellen. Daarmee dwong het eigen denken Werfel tot verdere vragen, vooral vragen met betrekking tot de verhouding

[p. 721]

van jodendom en christendom. Wie de aforismen of kleine verhandelingen uit de reeks ‘Theologumena’ leest, ziet ook de broosheid en voorlopigheid van bepaalde uitspraken in het licht van de toenmalige tijdsomstandigheden. De klassieke vraag of Werfel zich nu wel of niet heeft laten dopen is door de ‘Theologumena’ volkomen overbodig geworden. Hij bleef zich ten diepste met het joodse volk verbonden voelen.

De belangrijkste bijdrage van Franz Werfel tot het denken van zijn tijd ligt mijns inziens in de onder inzet van het hele scala van retorische middelen gevoerde strijd tegen inhumane overtuigingen, die hij consequent als produkten van het nihilisme bevecht. De winst aan overredingskracht is, achteraf bezien, niet altijd als logisch en overtuigend te waarderen. De tijd sinds 1945 heeft zeker niet in het voordeel van het pathos van deze auteur gewerkt. Tegenover pathos en retoriek is een duurzame allergie ontstaan. Maar ik wil er meteen aan toevoegen, dat de kern van zijn geestelijke diagnose van het interbellum waardevolle aspecten bevat. Juist de religieus geënte denker Werfel zal veel lezers in deze tijd opnieuw iets te zeggen hebben.

Literatuur

Franz Werfel, Zwischen oben und unten. Prosa. Tagebücher. Aphorismen. Literarische Nachträge.

in: Franz Werfel, Gesammelte Werke (ongenummerd). Langen Müller, München-Wenen, 1975.