De Gids. Jaargang 146

Jaap van der Bent
Het autobiografisch experiment van Gilbert Sorrentino

Sorrentino werd in 1929 in de Newyorkse wijk Brooklyn geboren. In de jaren vijftig had hij een eigen tijdschrift, Neon, waarin hij schrijvers als LeRoi Jones en Robert Creeley publiceerde. Later was hij als redacteur bij een grote uitgeverij verantwoordelijk voor de publikatie van de geruchtmakende roman Last Exit to Brooklyn van zijn vriend Hubert Selby. Bovendien maakte hij naam als dichter; sinds 1960 verschenen er zeven bundels van hem, die gekenmerkt worden door dezelfde eigenschap die hem ook een geheel eigen plaats geeft tussen de post-modernistische prozaschrijvers en hun opvolgers: een unieke en zeer geslaagde combinatie van experimenteerdrift en autobiografie. Deze combinatie lag al ten grondslag aan The Sky Changes, zijn eerste roman, maar is meer uitgesproken in Steelwork (1970), dat speelt in het Brooklyn waar Sorrentino opgroeide, en dat de veranderingen die daar tussen 1935 en 1951 plaatsvonden tracht weer te geven. Het boek bestaat uit zesennegentig gedateerde fragmenten waarin, naast Sorrentino zelf, tientallen tijdgenoten van de schrijver hun opwachting maken. De fragmenten zijn gegroepeerd rond thema's als liefde en dood, maar op een fragment uit 1935 laat Sorrentino bijvoorbeeld fragmenten uit 1938, 1947 en 1944 volgen. De veranderingen in de wijk en in de levens van haar bewoners krijgen hierdoor iets onherroepelijks en vaak iets schokkends. Personages verouderen binnen het bestek van enkele bladzijden en blijken dan plotseling te zijn veranderd van onbezorgde drinkers in hopeloze alcoholici, van levenslustige kinderen in gedesillusioneerde volwassenen. Het boek besluit met een fragment dat zich afspeelt in 1939 en waarin de tienjarige Gibby (Sorrentino) met lede ogen aanziet hoe een park plaats moet maken voor een snelweg. Hiermee wordt de neergang van wijk en bewoners aangekondigd, die in de voorafgaande bladzijden afdoende is aangetoond.

De grootste verdienste van Steelwork is Sorrentino's opvallende vermogen om zijn personages te karakteriseren door middel van hun taalgebruik. Maar terwijl het autobiografische aspect in The Sky Changes, zijn eerste roman, overtuigt en ontroert, ontkomt men bij het lezen van Steelwork niet aan de indruk dat Sorrentino herhaaldelijk blijft steken in het weergeven van al te persoonlijke herinneringen. Misschien heeft de schrijver zelf er ook zo over gedacht. In elk geval lijkt zijn in 1975 en 1976 geschreven roman Crystal Vision in veel opzichten een herschreven versie van Steelwork, waarin Sorrentino met succes heeft geprobeerd het autobiografische element minder gewicht te geven.

Crystal Vision is vrijwel geheel in dialoogvorm geschreven. Een aantal van de twintig hoofdpersonen en gesprekspartners, allen bewoners van Brooklyn, zijn afkomstig uit Steelwork, maar Gibby is daar niet meer bij. Wel

[p. 496]

wordt een belangrijke rol vervuld door The Magician, een personage dat een afsplitsing lijkt van Sorrentino zelf en dat de andere romanfiguren in hun eigen toekomst kan laten kijken, zoals de auteur dat ook zou kunnen. Tot die figuren behoren Professor Kooba, onafgebroken werkend aan een boek over zijn jeugd in Europa, Doc Friday, een aan lagerwal geraakte dokter, en The Arab, een immigrant uit Libanon. Samen met de andere protagonisten slijten ze hun dagen in het lokale cafetaria en in hun stamkroeg. Daar praten ze over gebeurtenissen in de wijk, over de films die ze hebben gezien en over de jeugdliefdes die ze eens hadden. Vooral The Arab, die een vreemde mengeling van Frans en Amerikaans spreekt, zorgt hierbij dikwijls voor een vrolijke noot. Zo heeft hij het over een ‘Peeping Tim’ in plaats van een ‘Peeping Tom’, Freud noemt hij ‘Frood’, en ‘stultifying’ en ‘suffocating’ versmelt hij tot ‘stultificating’.

Toch is Crystal Vision meer dan een virtuoos woordenspel. Het boek gaat ook over de corruptie van Amerika en zijn bewoners. Dat blijkt duidelijk uit het laatste hoofdstuk, waarin Doc Friday, denkend aan de jonge en onschuldige meisjes die hij eens kende, een tuin met rode en witte bloemen voor zich ziet, met blauwe bergen in de verte. Net als in The Sky Changes gebruikt Sorrentino hier de kleuren van de vlag om zijn pessimistische visie op het hedendaagse Amerika te illustreren. Want zowel de meisjes als Amerika hebben allang hun onschuld verloren, en het naoorlogse Brooklyn heeft bij nader inzien veel weg van het voorgeborchte uit Dantes Inferno, waaraan Sorrentino het motto voorin Crystal Vision ontleent.

Sorrentino herinnert er de lezer van Crystal Vision herhaaldelijk aan dat zijn boek fictie is en geen waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid. In dat opzicht onderscheidt hij zich niet van de meeste andere Amerikaanse schrijvers van experimenteel proza. In Imaginative Qualities of Actual Things (1971) verschijnt hij zelfs als auteur in zijn eigen boek, een kunstgreep die ook is toegepast door schrijvers als John Barth, Kurt Vonnegut en Steve Katz.

Imaginative Qualities of Actual Things is een keerpunt in Sorrentino's werk. Terwijl men bij het lezen van The Sky Changes en Steelwork fictie en werkelijkheid nog met elkaar kon verwarren, is dat nu totaal onmogelijk geworden. Voortdurend houdt Sorrentino de lezer voor dat wat hij onder ogen heeft uitsluitend woorden zijn en dat de romanfiguren niet echt bestaan. ‘I'm making them up as they go along, any section that threatens to flesh them out, or make them “walk off the page”, will be excised,’ waarschuwt de schrijver. Het kunstmatige karakter van het boek wordt nog versterkt doordat Sorrentino er niet voor terugdeinst om personages aan de romans van andere schrijvers te ontlenen. Zo laat hij in Imaginative Qualities of Actual Things Lolita scheiden van Dick Schiller, met wie zij aan het slot van Nabokovs roman getrouwd is, en hertrouwen met een van zijn eigen personages.

Ondanks deze kunstmatigheid mist Imaginative Qualities of Actual Things de steriliteit van veel post-modernistisch proza. Het boek is namelijk tevens een effectieve en bijzonder humoristische satire op de Newyorkse kunstwereld, waar Sorrentino zelf lange tijd deel van uitmaakte. Op felle toon hekelt hij de tweederangs schrijvers en schilders die zich, ondanks hun pretenties, voor alles interesseren behalve voor kunst. Zoals de titel van het boek al suggereert, baseerde Sorrentino zijn karakters op levende personen. Hij parodieert hun gedichten en hun correspondentie en het lijkt wel of zijn stijl nog aan kracht wint naarmate hij zijn personages dieper minacht. Zó introduceert hij Anton Harley, een dichtende motorrijder die altijd honger heeft: ‘Greed was Anton's problem. I'm not interested in how he got that way. There he stands now, in all his earthly beauty, let's say with three cheeseburgers in each hand... He wrote cellophane poems. He was a master mechanic and made a lot of money when he worked. But he never had any money. He was one of those rats who is always

[p. 497]

going to dinner at somebody's house, or going away for the weekend somewhere. If you invite him for dinner, buy a steer.

Sorrentino was na publikatie van Imaginative Qualities of Actual Things nog steeds alleen in kleine kring bekend. In 1979 brak hij echter plotseling door met Mulligan Stew, een omvangrijke roman waarmee hij zowel critici als lezers verraste.

In Mulligan Stew trekt Sorrentino de goocheldoos van de experimentele schrijver pas goed open. De hoofdpersoon in het boek is Antony Lamont, een slechte schrijver van avantgardistisch proza die langzaam gek wordt. Wat Lamont over zichzelf zegt, geldt trouwens ook voor Sorrentino: ‘I am interested in what I shall, perhaps arrogantly, call aesthetic joy. Topical rubbish, or what some call a Novel of Ideas, leaves me cold.’ Om de relatie tussen een schrijver en zijn personages te belichten, neemt Sorrentino in Mulligan Stew niet alleen hoofdstukken op uit de roman die Lamont bezig is te schrijven, maar ook fragmenten uit het dagboek dat Lamont bijhoudt en de brieven die hij schrijft en ontvangt. Bovendien leiden Lamonts hoofdpersonen, die hij uit het werk van Joyce, Fitzgerald en Hammett heeft gestolen, heel letterlijk een eigen leven. Eén van hen, Martin Halpin, houdt op zijn beurt een óók in Mulligan Stew opgenomen dagboek bij, waarin hij zich beklaagt over de absurde taal die Lamont zijn personages laat uitslaan en over de vernederende handelingen die ze voor hem moeten verrichten. Uiteindelijk besluiten Halpin en zijn vriend Ned Beaumont de roman te verlaten, terwijl Lamont zich steeds meer is gaan voelen als de romanfiguur die hij, zoals Sorrentino de lezer laat merken, van het begin af aan natuurlijk al was.

Mulligan Stew is een komisch meesterwerk waarin Sorrentino, gebruik makend van de verworvenheden van het post-modernisme, dit tegelijkertijd parodieert. Zo doen de voor in het boek afgedrukte, misschien wél maar misschien ook niet gefingeerde brieven van uitgeverijen, waarin zij het manuscript van Mulligan Stew afwijzen, meteen denken aan de redacteursrapporten voor in Giles Goat-Boy van John Barth. Die brieven bieden Sorrentino niet alleen de gelegenheid om af te rekenen met de uitgeverswereld, die haar weigeringen verpakt in dooddoeners als ‘You certainly can write’ en ‘The prose as prose is very good’, ze geven hem ook de kans literatuurprofessoren als Raymond Federman en Jerome Klinkowitz belachelijk te maken, die voortdurend bezig zijn de moderne experimentele literatuur nieuwe etiketten op te plakken. ‘Sur-Neo-fiction’, ‘Post-modern Ur-techniques’: Sorrentino moet van dit soort termen weinig hebben.

Een bezwaar van Mulligan Stew is dat het zo veel literaire verwijzingen bevat, dat men de behoefte voelt aan een geannoteerde uitgave, zoals die ook van Lolita bestaat. Maar ook voor de minder erudiete lezer valt er in Mulligan Stew voldoende te genieten. In elk geval kan het boek hem weer eens herinneren aan het fictieve aspect van zijn eigen bestaan. Want wat John Barth schreef over het werk van Borges gaat ook op voor Mulligan Stew: ‘When the characters in a work of fiction become readers or authors of the fiction they're in, we're reminded of the fictitious aspect of our own existence.’

Sorrentino houdt ervan om zich bij het schrijven van elke roman nieuwe vormtechnische problemen te stellen. Aberration of Starlight (1980), verschilt dan ook in veel opzichten van zijn voorgangers, die ook alle een andere opzet hadden. De roman speelt in de zomer van 1939, in een pension op het platteland van New Jersey. Marie Recco, een gescheiden vrouw van halverwege de dertig, brengt daar de vakantie door met haar zoontje Billy en haar vader John McGrath, een weduwnaar. Alles in het boek draait om het uitstapje dat Marie maakt met Tom Thebus, een ook in het pension aanwezige handelsreiziger die haar heeft voorgesteld om samen een avondje te gaan dansen. Elk van de vier hoofdpersonen

[p. 498]

heeft een eigen hoofdstuk, waarin zijn of haar kijk op deze gebeurtenis naar voren komt. Ieder hoofdstuk is weer onderverdeeld in een passage waarin een van de hoofdpersonen wordt geïntroduceerd, een brief die hij of zij schrijft, een nauwkeurig weergegeven gesprek, een vragenlijst en de antwoorden daarop, drie fragmenten waarin de desbetreffende hoofdpersoon zijn of haar fantasie de vrije loop laat en de werkelijkheid verfraait, twee beschrijvingen van wat er werkelijk gebeurt als Tom en Marie gaan dansen en tenslotte een monologue intérieur van een van de protagonisten. Door deze consequent volgehouden onderverdeling ziet de lezer, beter dan de hoofdpersonen zelf, hoe slecht hun verlangens op elkaar zijn afgestemd en hoezeer zij langs elkaar heen leven. Billy hoopt dat zijn moeder met Tom zal trouwen, zodat hij weer een vader heeft. Ook Marie droomt van een huwelijk, maar vooral omdat zij dan weer onafhankelijk zou zijn van haar heerszuchtige vader. Tom wil echter alleen een keer met haar naar bed, tot grote ergernis van John McGrath, die de aanbidder van zijn dochter doorziet en bij hun late terugkomst in het pension zo'n scène maakt dat Tom maar afziet van verdere avances. Marie heeft er achteraf spijt van dat ze zich niet door Tom heeft laten verleiden, maar haar vader vindt dat hij, Marie en Billy nu tenminste weer ‘a real family’ vormen, zoals Sorrentino dat heel sarcastisch noemt.

Aberration of Starlight is, net als The Sky Changes en Steelwork, sterk autobiografisch. In Billy Recco laat zich de tienjarige Gilbert Sorrentino herkennen, die nu als man van middelbare leeftijd een poging doet om zesendertig uur uit zijn verleden voorgoed vast te leggen. Maar evenmin als wij de sterren zien op de plaats waar zij zich werkelijk bevinden, kunnen we ons verleden fixeren. Sorrentino's poging om zo precies mogelijk op te roepen wat voorgoed voorbij is schiet dan ook te kort. De roman doet dat allerminst. Net als in Sorrentino's andere boeken zijn in Aberration of Starlight vorm en inhoud perfect op elkaar afgestemd. Dat is meer dan gezegd kan worden van het meeste experimentele proza en voldoende om Sorrentino een van de origineelste moderne Amerikaanse schrijvers te noemen.

Bibliografie

The Sky Changes. Hill and Wang, New York 1966. Niet langer in druk.

Steelwork. Pantheon Books, New York 1970. Wordt momenteel gedistribueerd door Small Press Distribution Inc., 1748 Shattuck Avenue, Berkeley, CA 94709, USA.

Imaginative Qualities of Actual Things. Pantheon Books, New York 1971. Wordt eveneens gedistribueerd door Small Press Distribution Inc.

Splendide-Hôtel. New Directions, New York 1973.

Mulligan Stew. Grove Press, New York 1979; Marion Boyars, Londen 1980. Ook leverbaar als Picador Books paperback.

Aberration of Starlight. Random House, New York 1980; Marion Boyars, Londen 1981.

Crystal Vision. North Point Press, Berkeley 1981.

Selected Poems 1958-1980. Black Sparrow Press, Santa Barbara 1981.

Over Gilbert Sorrentino

Vort, 6 (1974). Bevat een interview met en artikelen over Sorrentino.

Jerome Klinkowitz, Literary Disruptions. University of Illinois Press, Urbana 1975. Bevat een hoofdstuk over Sorrentino.

Jerome Klinkowitz, The Life of Fiction. University of Illinois Press, Urbana 1977. Bevat een hoofdstuk over Sorrentino.