De Gids. Jaargang 145

[p. 277]

H.J.A. Hofland
Een late erfenis van Stalin

Tot het ongetelde wat de laatste jaren is verdwenen, hoort de fellow traveler, in het woordenboek van Webster omschreven als ‘iemand die sympathiseert met de idealen en het programma van een georganiseerde groep (oorspronkelijk en voornamelijk de communistische partij), deze ook dikwijls bevordert, zonder van die groep lid te zijn of deel te nemen aan haar activiteiten’.

Een redelijke definitie, zeker als we die vergelijken met wat in de vooraanstaande Nederlandse woordenboeken van meeloper wordt gemaakt. Van Dale denkt dat het iemand is ‘die meeloopt, inzonderheid oneigenlijk: die een beweging volgt uit opportunisme, niet uit overtuiging’. Het Groot Woordenboek van Kramer maakt het nog erger: ‘Iemand die maar doet wat anderen doen, inzonderheid die een (politieke) richting volgt meer uit opportunisme dan uit overtuiging’.

Slordevosserij, dit laatste. Want ‘iemand die maar doet’ wordt daarbij geleid door een minimum aan overwegingen - daarop wijst het woord maar in dit verband: hij doet maar - terwijl de opportunist juist wordt gekenmerkt door zijn sluw bedoelde berekeningen. Het eerste deel van de omschrijving is dus in tegenspraak met het tweede. En wat doen die haakjes om politieke? Die hebben geen betekenis, en trouwens, het voorwenden van een godsdienst uit opportunisme is in Nederland ook een bekende gewoonte.

Van Dale is iets beter en Kramer heeft bij hem gespiekt, dat is wel duidelijk. De redacties van beide lexicons leggen de nadruk op het opportunisme van de meeloper. Kijken we bij dat woord, dan zijn ze het alweer opmerkelijk eens: ‘Het handelen zonder bepaald beginsel, naar de eisen van het ogenblik,’ zegt Van Dale, en Kramer valt hem bij: ‘Handelwijze die, zonder beginselen, alléén rekening houdt met de omstandigheden van het ogenblik.’ De Breedsprakigheid draagt niet bij tot de duidelijkheid.

Degene die de definitie het eerst heeft opgeschreven, heeft uitsluitend gedacht aan de bezettingstijd, toen veel mensen ervan overtuigd raakten dat ‘je er beter van kon worden’ door begrip en vriendelijkheid te tonen jegens nazi's en nsb'ers. De ideologische boodschap van het nationaal-socialisme interesseerde hun geen zier, maar proefondervindelijk hadden die zakenmensen en carrièremakers vastgesteld dat het hielp als ze af en toe hun rechterarm optilden en een speldje aan de achterkant van hun revers droegen. Onze woordenboeken bedoelen het simpele, platte, zuiver materialistische meeloperschap dat beoefend wordt door degenen die geen enkele aantrekkingskracht ondervinden van de leer die ze ogenschijnlijk zijn toegedaan. De interessante meeloper, de politieke schizofreen, degene die de b niet uit zijn keel kan krijgen nadat hij overtuigend de a heeft laten horen, de zelfbedrieger die zijn medeplichtigheid als dwanghandeling beoefent, de jongleur met de dubbele standaard, die blijft buiten deze definities. Het wezen van het politieke meeloperschap is dat het gekoppeld is aan een ideologie, niet via een materialistisch eigenbelang,

[p. 278]

maar door een veel ingewikkelder attractie. Het fascisme had zijn meelopers, maar tot volle bloei is het pas gekomen in het politieke weefsel dat de communistische partijen omgeeft, en dan in het bijzonder die van de Sovjetunie. De fellow traveler zoals die in de Webster wordt bedoeld, liep mee met Moskou, en wel het Moskou van Stalin.

The God that Failed, de indertijd door Richard Crossman bij elkaar gebrachte opstellen van beroemde, overwegend literaire meelopers, toont al aan dat degenen die Stalin gezelschap wilden houden, het zich niet gemakkelijk hebben gemaakt. Ignazio Silone, André Gide, Arthur Koestler, Richard Wright en Stephen Spender zijn, ook doordat ze op een goed gekozen tijdstip bij elkaar zijn gezet, geworden tot coryfeeën van het meeloperschap, stalinistische bekeerlingen die de weg terug waren gegaan, en daarna weer gebruikt werden als afschrikwekkende voorbeelden door instellingen als het Congress for Cultural Freedom. Iedereen dacht toen dat dit ‘congres’, uitgever van onder andere Encounter en zich gedragend als monopolist van het progressief democratisch fatsoen, betaald werd door de Ford Foundation, maar later bleek het geld van de cia te zijn. Komische noot in de koude oorlog.

Tussen 1945 en omstreeks 1956 heeft het meeloperschap zich ontwikkeld tot een omvangrijke subcultuur. Die term bestond toen nog niet, maar nu zouden we het zo noemen. De literaire drama's, veroorzaakt door de falende god, werden verdrongen door de toestanden die zich ontwikkelden in de praktische politiek. De genegenheid van André Gide voor de Sovjetunie en de activering van zijn kritische vermogens door een verblijf in dat land - Retour de l'urss is uit 1936 - heeft destijds wel veel opschudding veroorzaakt, maar het debat was voornamelijk een zaak van de politiek-literaire intellegentsia. Van onvergelijkelijk grotere invloed was de ontmaskering van Klaus Fuchs, Alan Nunn May en Bruno Pontecorvo, die de westerse atoomgeheimen aan Moskou hadden verklapt. Waren Fuchs en zijn vrienden meelopers? In de rechtvaardiging van hun politieke keuze zullen ze niet zoveel van hun voorgangers verschillen, maar hun functie in de bewapeningswedloop en de polarisatie die de koude oorlog veroorzaakte, maakten hun keuze van veel meer belang. Het meeloperschap in de koude oorlog verschilde principieel van alles wat op dit gebied voor 1945 ten beste was gegeven, omdat de tegenstelling tussen de supermachten op zichzelf totalitair was, dat wil zeggen het hele openbare leven omvatte. Pas na 1945 zijn naast de politiek-literaire luxe-kameraden de meelopers van de laatste consequentie en tot het bittere einde mogelijk geworden: Fuchs en Pontecorvo, de geleerden met strategische betekenis, maar ook Otto John, Guy Burgess en Donald McClean gingen niet eenvoudig naar ‘het andere kamp’, ze deden niet alleen een ideologische keuze maar ook een territoriale die hen achter het ijzeren gordijn of achter de tralies bracht. Onder de toen heersende omstandigheden was hun stap onherroepelijk, zoals in het bijzonder door de Rosenbergs is bewezen.

De subcultuur van het meeloperschap is op bijna hetzelfde ogenblik ontstaan als de Sovjetunie zelf en dus niet na de tweede wereldoorlog. De betrekkingen die door deze club met de rest van de wereld werden onderhouden, en vice versa, zijn altijd ingewikkeld geweest. Maar afgezien van betrekkelijk schaarse gevallen als dat van Fuchs, is het praktische politieke belang geringer geweest dan de publiciteit zou doen vermoeden. De subcultuur heeft geen enkele invloed gehad op de bewapeningspolitiek van de jaren vijftig, de Berlijnse kwestie of het verloop van de topconferenties. De verhouding tussen de Verenigde Staten en communistisch China zou zich niet anders hebben ontwikkeld als Owen Lattimore nooit had bestaan.

De grote vragen van het debat waren en zijn nog altijd dezelfde. Waar ligt de grens tussen het verklaren en het goedpraten van de

[p. 279]

Sovjet-politiek? Wanneer gaan het tonen van begrip en het genuanceerde denken over in goedpraterij? Tot welke grens heiligt het doel de middelen, en wanneer breekt de tijd aan voor kritiek op het gebruik van al te drastische middelen zonder dat daarbij het doel wordt verworpen? Is het doel wel bereikbaar zonder de toepassing van heilloze middelen? Hoe herkent men nog de correcte politiek als die uitsluitend uit heilloze middelen blijkt te bestaan? En wie is zuiver genoeg om over deze vraagstukken te mogen meepraten?

Goedpraten, begrip tonen of opbrengen, aanvaarden en verwerpen: een moralistisch en vroom idioom is dit debat eigen. Een eindeloze casuïstiek waarin de onbetwiste hoogtepunten werden gevormd door het treffen tussen beroepsmeelopers en ex-communisten. Wie nog eens zijn hart wil ophalen aan die goede oude tijd, zal een verrassend plezier beleven aan een paar nummers van De Groene, Het Parool, De Nieuwe Stem, Libertinage en De Vrije Katheder. Achteraf bezien lijken me de arrogantie en de schreeuwerigheid waarmee de gedachtenwisseling werd gevoerd, de belangrijkste kenmerken ervan. De koude oorlog zoals die zich tot ongeveer 1956 ontwikkelde, was op zichzelf al de oorzaak van een intellectuele gelijkschakeling, een voortdurend drukkende factor in het dagelijks leven. De strijdlustige deelnemers aan het binnenlands debat hebben die benauwdheid nog vergroot. Aan beide kanten kwam het tot krasse vertekeningen van de werkelijkheid, en beide partijen eisten dat de belangstellende toeschouwer zich op eerste sommatie aan die verwrongen voorstellingswereld zou conformeren, of te bekennen waar men dan wel stond om dan kastijding, vervloeking of wat er verder op het repertoire stond, in ontvangst te nemen. Bedanken voor die eer was nog het meest verdacht, en toch was dat het enige redelijke antwoord op het kabaal. Moeilijk te geven overigens als men op den duur iemand als McCarthy tegenover zich kreeg.

Wat trok de meeloper aan, hoe is hij tot zijn halve martelaarschap gekomen, waardoor hield hij het zo lang vol en hoe is het geëindigd? Uit de generalisaties komen vier elementen te voorschijn. Het begint met zijn hang naar ideologische zuiverheid en politieke rechtvaardigheid. Daarbij komt het verlangen naar een ‘wetenschappelijke politiek’, het uitoefenen van macht als het resultaat van een intellectuele constructie, de samensmelting van logica en magie waardoor het woord tot daad wordt en de gang van de geschiedenis bepaald door formules. Anders gezegd, de manier waarop men gevoelig is voor toverij.

Dat is de abstracte, de theoretische kant van het meeloperschap. Daarnaast zijn er de aardse aspecten: de eigenschap, iedere subcultuur eigen, dat de deelhebbers daaraan elkaar scherp op de juistheid van elkaars gedrag controleren, en tenslotte de eigenaardige eerbied voor de naakte machtsuitoefening, mits de macht groot genoeg is. De klammheimliche Freude, zoals een Duitse student het uitdrukte, die men ervaart bij het vernemen dat politieke macht uit de loop van een geweer komt. Dit zien we in alle kringen en onder alle politieke soorten: de bereidheid om op te kijken naar degene die als politicus zijn formaat ontleent aan zijn gebrek aan scrupules, het gretig gedrang om de schurk, het geheime respect voor diens ongeremd rigorisme, de hulde van de bangerd voor de zich als revolutionair aandienende bruut.

Binnen een paar jaar na de dood van Stalin is het oorspronkelijke, sensationele meeloperschap verdwenen. De koude oorlog verloor zijn totalitaire greep op de pers en de openbare mening, het ontstaan van Navo en Warschaupact en de ontwikkeling van de wederzijdse afschrikking door kernwapens maakte het steeds onwaarschijnlijker dat er aan de demarcatielijn in Europa nog iets te wrikken zou zijn. In de Sovjetunie werd inmiddels in versnelde bewegingen afstand genomen van Stalin, het proces dat eindigde met zijn veroordeling door Chroesjtsjov op het twintigste partijcongres in 1956. Het ideologische front was in

[p. 280]

beweging gekomen, het territoriale raakte bevroren. Terwijl de Sovjetunie zich in de Oosteuropese satellieten met militaire macht consolideerde, verloor Moskou zijn positie als onbetwist centrum van de internationale beweging. Het verzet in Polen en de opstand in Hongarije leidden tenslotte wel tot bevestiging van de Sovjetoverheersing in Oost-Europa maar een en ander veroorzaakte tegelijkertijd ideologische verwarring. Zoals later is gebleken is daar onherstelbare schade toegebracht aan het ‘monolitisch karakter van het internationale communisme’, dat onder Stalin het toneel had beheerst.

Het zou vleiend zijn voor de meeste meelopers om hun verdwijnen te verklaren uit het feit dat na Stalin de absoluut gewaande tegenstelling uit de politiek was verdwenen, en dat er dus geen prikkel meer was om zich tegen de totalitaire druk van die toestand te verzetten. Op die manier verschijnt de meeloper als een rebel tegen de aanmatiging van twee supermachten, die beiden aanspraak maken op hun volstrekt ideologisch gelijk en daarom het politieke denken van iedere sterveling willen commanderen. De meeloper als laatste individualist en kleine zelfstandige in de koude oorlog.

Maar zo is het niet. De intellectuele aanspraken van communisme zijn met de dood van Stalin niet veranderd, er is niet wezenlijk afstand gedaan van het alleenrecht op het ‘wetenschappelijk juiste’ in de politiek. Het verschil is dat na de stalinistische periode zich een interne liberalisering heeft voltrokken, en dat de ideologische en tot op zekere hoogte ook de bestuurlijke greep van Moskou op de Oosteuropese landen is verzwakt. Buiten het bereik van militaire macht is het Sovjetcentralisme helemaal in verval geraakt.

De theorie is niet veranderd; het gaat om de wijze waarop de macht wordt uitgeoefend, en als geen van de factoren principieel is veranderd behalve die van de uitvoerende macht, dan blijkt daaruit dat het meeloperschap een bijverschijnsel van het stalinisme was. Wat in het taaleigen van het tijdvak genoemd werd het tonen van begrip en het genuanceerd denken verhulden dat het ging om een onderdanige eerbied voor absolute macht zonder scrupules. De intellectuele exercities van het meeloperschap gaven er een schijn van rechtvaardiging aan. De verwarring die daaruit is ontstaan heeft een belangrijker debat - dat over de meest doelmatige politiek tegenover Moskou - gehinderd en soms overstemd. Die erfenis uit de stalinistische tijd is nog altijd niet verwerkt.

Het tweede deel van dit artikel verschijnt in nummer 7, 1982.