De Gids. Jaargang 143

[p. 371]

Erik K. de Vries
Notities in Japanse krijgsgevangenschap

8 Maart 1942, één uur 's nachts, keert Erik Klaas de Vries, dienstplichtig soldaat Aan- en Afvoer Dienst KNIL lichting 1912, eenzaam terug van een fourageringsmissie naar Bodjong Pitoeng voor de generaal Schilling. Langs brandende dessa's rijdt hij Bandoeng en de Japanse krijgsgevangenschap binnen. Hij is dan anderhalf jaar in Nederlands Oost-Indië.
10 Mei 1940 werd Nederland voor hem afgesneden toen hij zich voor fotoreportages in de Balkan bevond. Erik de Vries kende de Balkan goed: na vanaf 1930 op het Philips' Laboratorium ten nauwste betrokken te zijn geweest bij de ontwikkeling van kortegolfradio en televisie, had hij in '38 en '39 ook in veel Balkansteden t.v.-demonstraties geleid. Maar daar nu nog blijven had geen zin meer. Hij mikt op Engeland en gaat op weg met $ 11, £ 5 en een visum voor het United Kingdom.
Begin juli '40 bereikt hij Istanbul, begin augustus Bagdad; 3 september vaart hij Tandjong Priok binnen.
Zeven maanden werkt hij als omroeper bij de Nirom (naast Jaap de Vries en Bert Garthof); is daarna zeven maanden cameraman voor drie weerbaarheidspropagandafilms onder regie van Max de Haas. 7 December 1941: drie-maanden oorlog worden gevolgd door tweeënveertig maanden gevangenschap in tien kampen.
In januari 1944 ziet De Vries kans (papier, potlood, tijd) een dagboek te beginnen. Met hulp van kampgenoten haalt hij eerst de voorafgaande maanden op. Daaraan ontlenen wij:
april: '42: Bandoeng. Toneel, revue (‘Pap’ = pret achter prikkeldraad, waarin o.a. ‘De Pharao’ en ‘Mens durf te sterven’). Universiteit: Staatsrecht, Spaans, Russisch enz.-Geen corvees. Diepe schok: executie met bajonet van drie weggelopen krijgsgevangenen.
juni '42: Tjilatjap. Harde discipline. Kampcommandanten Bruintje Beer en Alva. Massale strafoefeningen.
augustus '42: Tjilatjap ‘aan Zee’. Na twee moeizame maanden nieuwe commandant: Opa. Naast zwaar havenwerk: de kampbank, het cabaret, het bijenpark, de dierentuin in ‘Tania’. Sint Nicolaas-, Kersten Nieuwjaarsvieringen. Verplichte ochtendgymnastiek op muziek.
februari '43: Tjimahi. Veel werk, maar ook: kroegen (Jan Toeback, Platvoet, Waroeng A); de KKK Studio met o.a. de gedichtenbundel ‘Onschendbaar Domein’; het Théatre Eternité met ‘Amsterdam’ en ‘Kort verlof’.^*
october '43: Batavia. ‘Mijn geheugen voor een etmaal uitgeslagen door Sonny Boy’ (Japanse commandant Sonei).
november '43: per ‘France Maru’ naar Palembang en voor vliegveldaanleg 80 km verder naar Ketiau. Daar begint op 26 januari '44 het dagelijks verslag. Het is met potlood in minuscuul klein kapitaal geschreven op schoolschrift-papier, vier regels tussen de lijnen. Wij publiceren zonder enige wijziging. Naast de tekst zijn verduidelijkingen en woordverklaringen opgenomen.

* over de periode maart '42 tot october '43 warm aanbevolen: R. Nieuwenhuys Een beetje oorlog, blz. 54-95. (E.d.V.)

[p. 372]

Werkfoto van ‘Ze hebben het niet gewild’. Het bij Bandoeng gebouwde ‘Hollands Huis’, klaar om meedogenloos gebombardeerd te worden.

Draaiboekbespreking met de Marine in Soerabaja voor ‘De Prijs voor Vrijheid’. le van links Max de Haas; 2e van rechts Erik de Vries.

[p. 373]

‘Dit is nu de mummie van de Pharao’, tekst en muziek Mr. Ernst Moes. Opgevoerd in Tjikoedapateuh. Tekening: A. Sarfati

[p. 374]

Januari 1944

1.	Rust - Jap. gift: 20 sig.
3.	Vliegveld: ^*‘Maoe mati?’ ‘Saja!’
6.	Verband-tekort (verbonden met maand-id.).
8.	Maisontbijt - Rijst van 600 op 450 gram.
	Stuk krant van 3 Jan. op vliegveld: Rangoon nog in Nip. bezit.
11.	Ketella-ontbijt.
15.	Eerste sterfgeval.
17.	Zweer aan voet - geen corvée. Mandisteiger in beek weggespoeld.
20.	Rijst 300 gram (Jap in P'bang?).
24.	Er komen vijf barakken bij? Graf moet verplaatst worden.
	‘Leven & werken’ 1935. Ik maak 5 delen.
26.	‘DAGBOEK’ bij (met Paul Monod en Frans de Plot). Ga nu geregeld noteren. Corrie jarig. ^*Saja sendiri oelik dan goreng sambal badjag.
	Corvée: Rijst uitzoeken. Ogenwee.
27. Z.	^*Boeboer (‘300’ gram):	sambal (!): ontbijt
		sajoer: lunch
		katjang idjoe: diner
	Sigarettenpapier 8 cent per vel. Nieuwe bibliotheekboeken!!:
	De 40 dagen van de Musa Dagh - Werfel.
	Castellio gegen Calvin - Zweig.
	Sprookjes van Andersen - van Eeden.
	De zeven gehangenen - Andrejev.
	Faber oder die verl. Jahre - Wassermann.
28.	Vliegveldcorvée: word weer eens drijfnat.
	‘Pocketboek of short stories’. 1 rol ^*goeladjawa!
29.	^*¿We gaan 23 Februari hier weg?
	¿Er komen 500 man bij?
30.	Door haan onder tampat van Bosch (^*Nippon kassih) gewekt.
	Nieuwe W.C.'s ingewijd. HH. officieren ook weer een eigen ...
31.	^*Beatrix. Vis èn vlees bij de lunch - uit angst voor bederven, zoals laatst.
	Algemeen appel: op het vliegveld wordt een man vermist.
	Telling. 1½ uur te laat komen ze binnen: hij was jongergewoonte het bos ingegaan en verdwaald - wordt ontzettend bijgepuimd.
	¿Naar Palembang? Moet uitscheiden met lezen (kampogen?!!):
	Speech majoor: Ontvl. poging: doodstraf.

* Jap, bajonet op mijn navel:
‘Wil je dood?’
Ik: ‘Ja.’
Jap (ongelovig): ‘Wil je dòòd?!’
Ik (met volle overtuiging): ‘Jà!’
Jap loopt hoofdschuddend weg.
Geestelijk was dit het dieptepunt van mijn gevangenschap. Ik had 666 dagen afgelegd en was nog maar juist halverwege.

* Ik meng en bak zelf sambal met trassi.

* rijstepap

* (schijven) bruine suiker

* Tussen vraagtekens (¿-?) beduidt: gerucht(en)!

* door Japan geschonken

* jarig

Februari

1.	Faust in de bibliotheek!
	^*‘Sibengkok’ de hele nacht gebonden bij de wacht. 's Ochtends nog slechts met één hand en dubbele portie eten (gisteren ¼!).

* bijnaam verdwaalde Vaillant: fluitspeler uit ‘Orpheus in de dessa’.

[p. 375]

	Gebonden naar P'bang.
	¿Indo-China, Philippijnen, W. Europa. Geall. H.K. op Ambon?
	Suiker! Iets meer rijst.
	Bij avondappèl vraagt Nippon f 50, - te leen tot morgenochtend en ^*obat tegen gonorrhoe.
	^*Houd lezing over Balkan, Hongarije, in duistere F barak. Eind mat. - Polsslag 50.
2.	Grote algemene verontwaardiging over, door de leiding vastgestelde, vrije verkoop van etenswaar (k.i. en br.b.). Afgeketst mèt bereidverklaring tot hoger percentage in kampfonds.
	Er valt een scheiding in m'n haar!
3.	Vannacht gingen de ^*kodoks weer erg te keer. Jap levert bij Hamer ter reparatie een bril in met...vensterglas.
	Een groot deel van de keuken krijgt of neemt ontslag i.v.m. gedeeltelijke aanwijzing als reserve-vliegveld (o.a. van Wely, Adèr).
4.	^*Shot en Dorré naar P'bang voor de corvéegelden en met eigen rijstrantsoen bij zich plus 15 dagen voor Si.
	Bedorven vis. Bezoek Jap. overste. Op vliegveld voor het eerst sinds weken weer geslagen. Mijn laatste stukje bruikbare zeep van onder de ^**baleh^2 gestolen! Valliant veroordeeld tot 15 dagen cel.
5. Z	Plotseling weer naar vliegveld. Valt niet mee, maar er gebeurt inderdaad niets meer. Zwaar geboomd met De Leeuw over de noodzakelijke (= vergeeflijke) aanvankelijke vorm van het communisme in Rusland en de zelfs mogelijke ‘terugval’ op democratie (Julian Huxley). 's Middags beter. Shot komt terug, boven op een vrachtauto met pisang. Nieuw plan voor kampfonds. Sliding scale gemiddeld vijftig procent! Iedere dag ^*katjang idjoe. De keuken kookt goed. Voor ontbijt weer ^*ketella. In Palembang ligt post voor ons, ook uit Europa. Ik ben er een beetje bang voor ...
	Er is een vredesgerucht (!)
	Ik lees: ‘Faber’.
	Overal gepraat over ^*kampfonds.
6.	Rustdag begint met injecties, in iedere arm één. B.D. en pest.
	Er blijken 15 tabletten ^**dagenan (voor f 15,-) aan Jap verkocht!! Haar en baard laten knippen.
	De Jap probeert (met 30 man) een grote slang te vangen. Al weg.
	Steeds meer gaan met blote voeten naar vliegveld, ondanks schorpioenen en kleine slangen (waaronder cobra's).
	's Avonds ‘Wie of wat is dat?’ (vorige maal ^*Hennek en ik tweede prijs). De ratten dringen op, komen hier en daar zelfs in de klamboe.
7.	Op vliegveld zeer rustig (alleen: 2 uur aantreden). 's Middags zelfs iedereen tot half vijf gezeten (!!) en toen pas om half zes

* middel

* In kleine kring werden nogal wat lezingen gegeven. Mijn specialiteiten: Balkan en Televisie.

* kikkers

* ‘Onze’ kampcommandant, de majoor de Vries, die bij de overtocht Batavia-Palembang tot de Engelsen sprak ‘When you escape I will be shooten... shut.’ Koor van krijgsgevangenen: ‘shit... shot!’

** bamboe brits

* soort kleine bruine bonen

* soort aardappel

* We hadden een kampfonds in Tjilatjap, bedacht door de bankier Arthur Frankfurther. Ik wijdde daar een cabaretlied aan van vijftien coupletten: De Kampbank.

** geneesmiddel: een der eerste sulfamiden

* Henk ten Hoopen

[p. 376]

	weg! Over zes uur thuis. Niet ^*gemandied. Heerlijke katjang idjoe. Bravo nieuwe keuken! Avondappèl: Opdracht: ‘Zo levendig mogelijk beschrijven van pers. geest. en lich. ervaring in een gevechtsbeeld met het oog zowel op het handhaven van een eeuwigdurende vrede als op het leveren van materiaal voor de beschavingsgeschiedenis’. Daarna ‘liet de majoor zichzelf binnen’ in opdracht van Nippon: Valliant had als excuus honger opgegeven en N. had dat voor éénmaal aanvaard. Gebleken was bij het onderzoek dat vlv. corveeërs evenveel rijst kregen als anderen (w.o. de officieren). Dit moet nu 5:3 worden. De majoor heeft tenslotte de ons in zijn afwezigheid voorgelegde nieuwe kampfondsregeling aanvaard. Alleen: ‘dubbele betalers mogen niet verwachten ook 2x zoveel in hun pannetje te krijgen. Er komt zelfs niet zeker 2x zoveel in de keuken of ook maar in het kamp’ (slip!)! Eieren 30 cent, k.i. 1,15/kg. ^*Bernard voelde zich de hele dag wat beter.
8.	Van Wely gaat over naar de Jap-keuken i.p.v. Jacobs (arme Otte en Teun!).
	10.30 naar vliegveld door regen. 12.00 tot 14.30 rust. 18.00 thuis. 's Middags zeer rustig. Regen. Niet terug maar schuilen. Strop! Laatste uur moeten takken sjouwen. Voor het eerst op blote voeten! Bevalt goed (!) (12 km. lopen op slecht terrein). 13.00 meer rijst voor ons? Veel discussie. Op veld dwerghert en wandelende tak. Er komt niets van lezen. Ik schei uit met Flaubert.
9.	Buikpestje. Kramp etc. Nachtelijke expedities, veel slijm... Op de baleh-baleh met hete veldfles.
	Vijfde Zegel van Vestdijk, langzaam. 15 maal naar W.C. ^*Roko op.
	(Grotendeels gecontroleerde) uitingen van Jappen: in Indo-China zijn ^*Inggris masoek samasekali. Burma vechten Burmezen onderling, maar ook: Rangoon genomen. Philippijnen op 9 plaatsen aangevallen. De oorlog zal weldra over zijn, Japan verliest. De oorlog had al veel eerder over kunnen zijn (^*Amerika koewat terlaloeh) maar Sokoni e.a. moesten nog eerst geld verdienen; maar nu is het gauw over en wij hier worden afgesneden. Er is al geen verb. met Japan.
	Bij bezoek van Jap. hoge off. op vliegveld werkt iedereen zich rot; nauwelijks weg, gooit de contr. Jap zijn geweer tegen een houtstapel en gaat iedereen als tevoren weer zitten.
	Nagekomen: in P. rijdt alles gecamoufleerd, tweemaal alarm - ?
10.	Vier jaar uit Holland. Ziek: enteritis. Zeer veel te doen over etenverdeling. Vliegveld 's morgens door regen niet uit. 's Avonds half zeven terug (nieuw).
	Buik iets beter, maar nog veel te vaak en slijm. Wat mat.

* gebaad

* Mr. Bernard van Tijn. Uit de ‘Bandoeng-groep’ van ongeveer 15 man die elkaar als vanzelf in de allereerste dagen vonden (Nieuwenhuys, Veenstra, Justus de Vries, Vroman, Kossman, Schippers, ten Hoopen, Bachrach, Vermeulen, Binnerts, Kamphuisen, 't Hoen), wandelden hij en ik tenslotte 10 sept. '45 tezamen, door nieuwsgierigheid gedreven, in lakens gehuld (om te ruilen voor eten) het kamp uit, Palembang in. De Japanse wacht salueerde ons.

* rookwaar

* Engelsen met z'n allen binnengetrokken

* Amerika is àl te sterk.

[p. 377]

11.	Ratten zeer agressief vannacht. Vliegveld na een uur alweer terug (regen). 's Middags ^*jasmé. Er komt een Jap in de barak en niemand roept ^*‘in orde’. Hij loopt de hele barak door, blijft nog wat staan: slaat en schopt de comm. Beumer; daarna moet iedereen voor zijn tampat om van Beumer een klap te ontvangen! Zieken blijven liggen.
	Etensverdeling nog wat ongunstiger voor de zieken. Begonnen met Essays of a biologist: Julian Huxley. Tante Nel jarig. Bosch naar P'bang als schoenmaker voor de Jap. Wie oorl. erv. wil spuien (zie 7) kan ¼ vel papier halen!
12.	Goela djawa en ananas - nòg geen tabak op déze Zaterdag; voor een lempeng van 18 wordt al f. 1,25 betaald.
13.	Vannacht ^*bijzonder last van (rheumatische?) pijn in ribbenkast (links).
	Zes brieven uit Holland voor F-barak! Eten wordt alweer gelijk verdeeld na sentim. toespraak Ferwerda. ‘Philosophic ants’ (Huxley) en Rariteiten. 's Avonds ziekig. Vroeg onder de klamboe (^*de enige manier om je eens af te sluiten. O! - de vrijheid om alleen te zijn! Dat is een van de grootste moeilijkheden - en toch haalt juist dat verplichte met elkaar (wie dat ook zijn) optrekken ons er dòòr. Kop d'r veur. How long, baby, how long?!) 's Nachts weer eens wolkbreuk. ^*‘Als het weer sneeuwen zal in Amsterdam’...
14.	FAUST. Bloed en slijm!
15.	Koud. ¿Indo-China en Thail. schóón, volgens Jap. comm. in P.? Heeft van Wely voor de Jap.-keuken 't beste vlees gepakt?
16.	Kap. Doedens wordt handtastelijk. Goed voorgaan...
	Avonturiers van Van Schendel: een veelal in zeer slecht Nederlands geschreven mislukking. Schoenenrep. naar P'bang; daarvoor gummisloffen in leen van het kampfonds dat 200 paar à f. 1,25 heeft moeten kopen.
17.	¿De ‘oude’ helft van de wacht vertrekt? - (18:2 mnd. uitgesteld.)
	2.00 iedereen alles uitpakken voor inspectie. Om 3.00 uur mogen alleen ^*kz op de barak blijven. De (bij ons) inspect. korporaal kijkt alleen en vraagt tenslotte alle aanstekers. Nieuwe hosp. in gebruik genomen, opdat de insp. officieren het kunnen zien. Vaillant terug. Na de insp. heeft ^*Jan Bami zijn grote tevredenheid uitgesproken over de barang van de krijgsgevangenen! Er was niets verbodens en dat was goed want we zouden nog wel 10 jaar zitten! Nippon zal goed voor ons zorgen.
	Briefkaarten van Java, ± 1 November. Hout 6, Frans 1.
	In barak D wordt op het ogenblik flink geslagen (!). Maar omstreeks 't appèl zijn ook de Jappen onderling aan het bakelaien. Eén vliegt zelfs met een geweer de W.C. uit en wordt met veel

* rust

* kiotskél

* Zeven maanden later wist ik pas waar dit eerste teken op duidde: toen bleek m'n hart 20 cm naar rechts geschoven en werd 2 liter pleuritis-vocht afgetapt.

* Che va piano va sano.

* eerste èn laatste regel van gedicht van Miep Luitingh

* kwartierzieken

* Jap. commandant

[p. 378]

	moeite ontwapend. Zenuwen?!
	Ons wordt meegedeeld dat over honger niet meer geklaagd mag worden. Op vliegveld zei Jap tegen Inlanders dat ze maar niet aanpappen moesten, want als de Inggris komen ... en ^*Blauwbril verklaart niet veel vertrouwen te hebben in 't Domei-nieuws. ¿Vechten in Zuid-Birma?
	^*Marijke.
18.	Voor 't eerst sinds lang een wolkeloze dag, ik word beter. Uit nieuws de (Japse) hypothese van landingen bij Rangoon, Kra en op Malakka en ontmoeting van Mountbatten en MacArthur op Java geschrapt met inkt door ^*Huis A? Loopt tot 23 Dec.
19.	Vaillant komt een Jap tegen die hem 31 Jan. erg geslagen heeft en krijgt sigaretten + f. 1,-.
	Rijst op de passar f. 20,-/kg. Een Jap zegt: tussen 23 Feb. en 2 Mrt. gaan we voor drie maanden naar het binnenland.
	Gedurende avond-wolkbreuk kan ik Rilke hardop zeggen zonder dat iemand het hoort. Malariapatiënten met 41.6 onder de arm! Justus 41.3.
21.	Buik weer mis. 's Middags windhoos, maar 't dak houdt.
	Iedere krgv. moet een opstel schrijven over de oorlog in 't algemeen met drukletters in drie-voud. Inleveren vòòr morgen 4 uur. Smets maakt opstellen à 5 ct, heldendaad 5 ct. extra. Ik ontloop de chol.-typhus-injectie (notabene al drie gehad in november). ^*Trude.
22.	Opstel gemaakt: - ‘Waarom toch zeggen de mensen niet dat de wereld aller vaderland is, waar toch het vaderland in staat is hen samen te binden die er toe behoren?’ Deze verzuchting slaakte reeds in 1517 de Nederlander Desiderius Erasmus. Geen gedachte en dus ook deze niet kan het waard zijn dat er één mens voor gedood wordt. Nu echter deze totale oorlog - oorlog van allen met alles - over ons gekomen is, mogen straks, na de technische knockout, ‘overwonnene’ en ‘overwinnaar’ tot elkaar kunnen komen in de geest van Erasmus, opdat er, hoewel vergeefs gekweld en gedood, dan toch niet vergeefs geleden en gestorven zal zijn. In dit vertrouwen wacht ik achter prikkeldraad op de nieuwe wereld. - Voor Hennek: - Vrede is een noodzakelijk goed en de moderne techniek maakt, juist toegepast, totale vrede mogelijk -. Algemene indruk: Humanisten achter prikkeldraad (Smets schrijft in ieder van zijn 5 ct-opstellen: oorlog is gekkenwerk). Nippon-inspectie van de zieken in verband met het (te?) hoge aantal (42 in onze barak)!
24.	Officierenkamp P'bang uit school gisteren in barakken ondergebracht, vertelt chauffeur Mulder. Is dit de grond van onze verhuisgeruchten? Hospitaal toch nog steeds niet in gebruik. Na avondappèl mag buiten niet meer gerookt worden. Schipper

* Japanse bewaker

* jarig

* de officieren-barak

* jarig

[p. 379]

	van de marine vertelt ons over mijnenleggen en -vegen. Enteritis: veel slijm. Garen: 10 cent per meter. Vliegveld: zeer rustig. Vl.v. sergeant komt met ^*mandoer en zegt: ^**‘Oranda bagoes’!! Eindelijk weer vlees: een wild varken binnengebracht. ¿Vechten in Thailand?
25.	Jap. broekje aan de Jap verkocht voor f. 2,50. Stukje uit kies linksboven, brr! Voel me over de hele lijn iets beter. Nu ook vlees van de fourage! Laatste tijd veel groente: ^*kankoeng. Koelie wil één van ons 20 cent geven als hij hoort, dat wij maar 15 cent per dag verdienen.
27.	Regen - Zondag. Het (halve) corvée gaat helemaal niet uit. Julian Huxley - Andersen. Nog steeds veel plezier van tondeldoos, maar ^*kawoel raakt op. Weer ^**djagoeng binnen. Chauffeur had onderweg een uur luchtalarm. ¿Rijsttoevoer (uit I.C.) stop? Rantsoen met 100 gram verminderd per 1 maart ... Jap van Carolus komt afscheid nemen met ^*sisir pisang en koopt o.a. bijna mijn (kapotte) wekkertje (vraag 20 gulden). Hennek spendeert stukje kaars. ‘Eind oorlog gaan we naar huis, allemaal werken, en dan denken jullie aan N.-soldaat die presenten bracht en die ^*“senang” was.’ Ze gaan naar P'bang, verder ^**tida taoe. Hij is heel anders dan andere Jappen (zegt ie) en geeft lange (niet steeds begrijpbare) verhalen weg.
28.	Jap komt met 5 pisangs plus een halve ananas voor vullingpotloodje van mij. Neemt Ling de kampong mee in om 1000 schijfjes suiker te kopen. Rantsoen vandaag al verminderd: 3 maal pap. Na ^*Lovell (vroeger reeds), Gorrell, Deluce en Leigh White, vind ik nu ook Balint George (B'pest) in de Am. kranten van 40-41, die we hier hebben. Dokter zegt nu: ^*Preanger (!) buik. Het hele vliegveldcorvée uit, i.v.m. algemene (regen) rust van gisteren.
	¿Vliegveld morgen klaar. Wij 3 Maart naar Tandjong Karang? Vliegveld komt door regen vijf uur binnen. Maar dan klopt door over-lopen de laatste groep niet. Er wordt een man afgeranseld. Dan algemeen appèl; juist als het hard gaat regenen blijkt alles te kloppen. Een en ander als eerste indruk voor de nieuwe Jappen, die gekomen zijn...
29. EXTRA!	Order ‘... geen handel meer met Jap zonder kennis van ^*Kepitai en opname kleren door sie.comm.’ zeer waarschijnlijk van Huis A. Zware werkers 350 gr., rest. 300 gr. rijst. Zal door Nippon ‘indien mogelijk’ aangevuld worden met maïs en/of ketella en olie (^*!tida ada). 1 ei: 32 ct. 10 kuikens uitgekomen (van de resterende haan + 4 kippen van officierenkerstdiner). Kramp. Djagoen-ontbijt (ik niets). Begonnen aan Wells: Short history of the world in 't Duits. 29 Februari en nog hardstikke gevangen. Dus blijkbaar in de tweede versnelling: Juni (zie Oct. j.l.)

* opzichter

** ‘Holland(ers) in orde’

* moerasandijvie

* tondel

** mais

* kam

* prettig, gemakkelijk

** weet ie niet

* pers-vrienden uit Balkan '39-'40

* bergplateau West-Java

* Japanse leiding

* is er niet

[p. 380]

	Avondpraat met Hennek over evolutie. ¿Ons vertrek (!) eind van de maand? ¿Jap, gevraagd naar Tandjong Karang, zei: ^*Tandjong Karang, tida bagoes, saben hari boem boem boem? (!!!) Van de 32 Jappen in de Kepitai zijn er 20 weg en daarvoor 16 teruggekomen. Nu dus 28. Eng. chauffeur Jackson zegt: Weer 2 uur luchtalarm P'bang.
	Veel Jappen, ook aangekomen (Guinea?).

* T.K., niet best, iedere dag bombardement

Maart

1.	Lekker stukje vis, gedeelte ingezouten voor ‘later’. 14 Zieken naar nieuwe hospitaal. De nieuwe Kepitai-Jappen zijn even inactief als de vroegere op vliegveld. Maar vandaag was ^*Napoleon zeer vervelend. Officieren zullen protesteren tegen lijfstraffen door de geniejap en het ‘onnoodzakelijk’ laten werken in de rook.
	Nog slechts twee dagen geleden Kockelkoorn: ‘als de heren even willen opstaan dan kan ik om rust vragen aan de Jap’. Een soosvoorzitter-landstormer heeft tegen een van de off. gezegd dat zij een aparte tafel zouden krijgen (o.a.n.a.v. het aparte baden: 3.30 uur tot 4.30 uur). De majoor bij een onderling gesprek daarover: ‘En heren, hij bedoelde wel degelijk dat wij dan niet aan àndere tafeltjes zullen mogen ...!’
2.	Vannacht ontploffingen (geschut) in de richting P'bang. Om halfdrie nog zoeklichten. Hebben de Jappen verscherpte orders?
	De ^*Christen heeft voor het eerst geslagen!
	Orders: Rijst 400 resp. 250 en ketella of maïs 250 resp. 150 gram voor zwaar en licht c.
3.	Gisteravond komt Jap die voor elf gulden horlogeveer via Carolus kreeg, opgezet door Jap die géén veer kreeg, protesteren. Eerst tegen prijs, als dat niet lukt tegen verdeling. Carolus moest half dood geslagen worden. Maar Paul krijgt voorlopig de klappen die vallen moesten, omdat hij verondersteld wordt te lachen. Dit alles in het halfduister van een ^*lampoe templek op 6 meter.
	HONGER. ^*¿Over 14 dagen gaan we weg? Vliegveldcorvée nu in stationsarm begonnen. ¿Vervolg: naar kamp voor 5000 man bij Palembang bij de dokken? De leiding vraagt ‘behoudens Nippon-toestemming’ vrijwilligers voor 25 djagoenbedden à 90 m^2 in eigen tijd. Vergoeding: helft van de opbrengst. - Verhuisgerucht komt van één van de Engelse chauffeurs.
4.	Vanaf morgen krijg ik ontbijt-‘pap’. Vannacht krampen, misselijk; gisteren slijm en wat bloed. Tampatje weer ‘zacht’ gemaakt met bamboe. 1 adder! Slappe knieën.

* Japanse bewaker

* Japanse bewaker

* olielampje

* NB: tussen vraagtekens (¿-?) beduidt dus: gerucht(en)

[p. 381]

5.	Wonderlijk gesprek met Robin over Holl. personeel in Jap. keuken. Suiker!
	I.v.m. mogelijke inspectie zal Nippon wasgoed aan de lijn in beslag nemen. Op vl. v. wordt weer geslagen door genie-Jappen, maar de onzen worden geholpen door Kepitaiers, die zuurtjes (gisteren pisang) uitdelen. Internat. geruchten pessimistisch. Wells - Huxley - Wilde. Gisteren een ^*tjeleng-kop voor enkelen. Vandaag een ^*tapir-karkas voor de soep in de keuken gebracht. - Vandaag Hitler elf jaar aan de macht. Na de verkiezingen op 5/3/33. Rijst nu weer 300 resp. 350!
6.	In Singapore zijn geen corveeën meer (tolk). Nog veel zieken. 258 i.p.v. 350 naar vl.v.. Influenza en malaria (m. begins at 40 degrees). Jap. orders: ‘Veroordeeld tot 20 dagen celstraf de Eng. soldaat Johnson wegens dronkenschap door ontvreemde whiskey’. Vraag uit de troep: ‘Johnson, luit, met 1 of 2 s?’ - Shot terug uit P'bang met papiervloot. En enkele foto's. No news. Overal worden stukjes tapir (gestolen) gebakken of gekookt. Taai, maar heerlijk (!).
	Wells beëindigd. Met Tijn gepraat. Shaw, Wells, Haldane, Cole, Laski, Huxley, Cripps, Russell, Woolf, etc.... vertrouwen!
7.	Bij Palembang een jager neergestort (Majoor). Vliegveld zwaar patjollen door Nap. èn Pim de gluiper.
	Gepromoveerd van categorie 5 naar 4c: bamboewijzers voor de bibl. Op vl.v. rustig: Blauwbril!
8. Cap.-dag	Er lekt Nieuws (?) door uit huis A: Eng. nog in Italië. Russen in de aanval, maar geall. verdeeldheid. ^*Banjak orang Nippon mati dari boem^2! zegt een Jap; 25 Maart moeten alle krijgsgevangenen op Java zijn heeft Amerika gezegd. Variatie hierop: de vrouwen hebben het geëist. Hennek influenza. Ik voel me beter, maar veel slijm. Huxley uit!!! - Vl.v. 237! Velen zitten weer. Als er twee Nip-off. aan de horizon verschijnen roept Blauwbril: ^*Djangan doedoek! wat overgenomen wordt door: ‘rood voor!’ Iedereen staat op en Blauwbril meldt! -
	Bl.br. heeft gezegd: ^*‘Perang habis’. De Jappen hadden bier en vele gingen 's middags naar P'bang. Koelies werken. Lezing rubberrestrictie.
9.	Middernacht bij volle maan twee knapen op heterdaad betrapt bij het stelen van zoute vis en bruine bonen. Door keuken-vaandrig afgerost en daarna in bewaring gegeven bij de Jap. wacht. Daar kregen ze vier pisangs en werden bij het appèl weer teruggegeven. Dokter v.d. Mark vertelt dat Shot nieuws had voor ‘eigen kringetje’. Drie man, die gisteren met ^*cat. 4c. om de smeer voor de Jap een geschoten tjeleng hebben opgehaald, vandaag door Shot naar vliegveld gestuurd. Ik zoek lianen voor bezems. In het bos een grote leguaan. Dief verklaart dat officie-

* wildzwijn

* waterzwijn

* Veel Japanners dood door bommen.

* verboden te zitten

* de oorlog is over

* de lichamelijke toestand werd door dokter vastgelegd in categorieën 1 t/m 5 + kwartierziek. De ‘verfijningen’ speelden zich af in de ‘grens’-categorie 4:
4a kòn desnoods nog naar buiten
4b mòcht nog in kamp werken
4c mòcht nog in kamp lichte karweitjes doen
4cz mòcht nog karweitjes doen waarbij je kon zitten!
4czs mòcht zittend sisal (hennep) touw draaien...

[p. 382]

	ren die vier maal zoveel eten hem niet mogen beoordelen. Kap. Rosier stompt hem. - Blauwbril zegt ‘rust’ en ‘beginnen’.
10. VM	Vannacht weer helemaal niet best. Corvee: opruimen en bamboe-snijden. 209 man naar vl.v. In de marinebarak is gekookte M poes gegeten. 's Middags vis schoonmaken. Vele afwijkende geruchten. In het algemeen is iedereen zeer prikkelbaar. Het derde jaar beslist over een gevangene, zegt Justus; maar wij weten niet hoè lang nog - HOE LANG NOG!
11.	Rotnacht. Om 9 uur al onder de klamboe, dikke keel en ogen en hoofd. Gisterenavond werd een bij de Jap werkende stomdronken monteur ‘thuisgebracht’ met de order aan onze leiding ^*‘tida boleh poekoel’.
	Valois en de Noord tot resp. 30 en 5 dagen veroordeeld (geen corveegeld, geen vrije dag, geen gunsten).
	Dys.-explosie. Toen Boer voor de 30ste keer ‘erop’ gehesen werd riep hij: ‘Ook gij kunt dit bereiken!’ (uit Marine-wervingsaffiche). Dat is nog spirit.
	¿Vanaf Dinsdag geen vliegveld corvee meer? Alle prijzen weer verhoogd. - Kampinkomsten door vele zieken zeer teruggelopen: minder bijvoeding.
	De verschillende speeches van Roosevelt 40/41 nog eens doorgenomen.
12.	Waarom eigenlijk om 8.30 uur voor het eerst in kr.gev.schap thermometer onder de arm: 39.2 - 12 uur 39.2 - 18 uur 39.0 - dokter waar ikzelf om half negen meldde komt niet. Ik voel me vrij goed. 's Morgens koud, 's middags een beetje transp. onder klamboe. Lees Wells: First man in the moon. Om 12 uur ‘alles’ opgegeten. Malaria of flu of wat? Pols v.m. 84, n.m. 72.
13.	Gisteravond verse vis! Daardoor pas 8.15 gegeten. Ik had geen trek: alleen vis + ½ soep.
	Om 21.00 uur 39.0. Nacht toch goed, en zie: 9.00 uur 36.6. Verpleger komt, noemt dit vrije dag; als ik morgen weer hoog ben is het malaria en krijg ik kinine. Think it's the flu. 11.00 uur komt dr. v.d. Mark. Gisteren zelf ziek (waarom valt Haga dan niet in?). Aankijken. Na 60 uur stop: slijm en veel bl. (gespr. aartje?!), te gammel om naar dokter te gaan - pols 60; 16 uur 37.5 en pols 70. Loop leeg door neus. - Vandaag een jaar geleden dat ik mijn ring (Corrie 10/6/1932 inscriptie: ‘che va sano va lontano’...) verkocht - De eerste vl.tgn. (2 verkenners) landen en stijgen op. Boer moet bij Shot op rapport en noemt dat: voor de ^*baleh baleh komen! 20 uur: 38 - pols 64; kies links bovenachter erg opgezet.
14.	Lange nacht. Dood-verkouden, koorts. Droom: Vader zegt dat ik in Uruguay een hoedenfabriek moet opzetten; is verrast dat ik dat wil doen; zegt dan dat ik dat altijd moet blijven doen. Maar

* je mag (hem) niet slaan

* woordspel met ‘balie’

[p. 383]

	dat wil ik niet. - 8.30 uur: 37.4 - 180 man n.vl.v. (n.m. 173!) oorspr. aanvraag 400, max. geleverd 369 op 9 december. Wieden onder de baleh^2 i.v.m. komst Jap. overste-dokter ‘om te zien hoever ze ons al hebben’ - 16 uur: 38.5.
15.	Vl.v. Jap vertelde Ferwerda dat we vlg. maand naar P'bang gaan. Ik eet bijna niet.
16.	Wee de hond die in het kamp komt. Ook 's nachts staan er kongsi's op wacht om die dood te knuppelen. Hondenbouillon en biefstuk (in eigen vet gebakken) schijnen zeer goed te zijn.
	Vele vliegveld-Jappen verdwenen naar P'bang, o.a. Napoleon, Blauwbril; met keukeninventaris.
17.	Vanmiddag een stukje hond gegeten, werkelijk bijzonder mals en smakelijk.
18.	Vanmorgen schoot de Jap een stekelvarken (als steeds met dumdum) en ik vond er wat van in de groente!
	^*Djojobojo zegt: Dec. alles in orde en daarvòòr Am. tussenregering. How long blues.
20.	1500 dagen uit Holland. Over 14 dagen zit ik de helft van de tijd dat ik weg ben knijp! (1514/757: 3 April).
	Down in the dumbs. In de barak gisteren: hond en 3 leguanen geslacht. Er gebeurt niets meer. Dat moet gauw anders worden! Dokter wil me gaan opnemen in hospitaal. Voorlopig vol. ¿Padangse of P'bangse krant met gevechten bij en twee landingen op de Marianen? Mijn schoenen gerepareerd (amateurstijl) terug. Lees voor 't eerst detective in dit kamp. ¿Jan Bami heeft gezegd: we gaan naar ^*‘kamp besar, tida pekerdjaan, makan banjak, bagoes’?
21.	Chauffeur moest gisteren doorrijden en vannacht hier blijven. Engelse tolk (P'bang) zei: if invasion comes your lives are not worth a penny (Ferwerda). ¿Rome-Odessa? ¿Marianen? ¿Palao Truk Guam? ¿Christmas → Sumatra!? ¿Radio Frans en Maleis: nog maar weinig kr.gev. in Ned.-Indië?
	Door de geweldige regens van vannacht zijn de steigers weer losgeslagen en alles onder.
22.	Tijn en Samuels gescheiden (Bienema 3 dagen geleden op Hamer's plaats gaan liggen. H. hosp.: ik heb nu links ruimte!).
23.	Geschaakt met Plot. ¿Russen in Danzig - vier weken geleden bij Oranienbaum (= Riga?). Inval in Frankrijk? ^*Erie.
24.	^*Charl. Men rookt droog pisangblad (van ^**goelapoepi) en krantenpapier. Dobro(volsky) met een boek in de barak: ‘Harmsen is er iemand hier zoiets?’ - Geknipt. 100 Visjes voor 600 man voor 2 dagen: the way of all flesh? In F weer leguaan. Deken laten wassen.
25.	¿^*Orang N. brankat sing? ¿¿¿^**Habis!??? Voorlopig krijgen wij gelijke verdeling en alleen pap. Ik ben ontzettend slap. Vliegveld:

* Javaanse legende die o.a. met maïs-oogsten rekende. En wij rekenden maar méé...

* groot kamp, niet werken, veel eten, fijn

* jarig

* jarig

** vieze suiker

* Japanners vertrekken geruisloos.

** Afgelopen!

[p. 384]

	v.m. 157, n.m. 148 - gerucht dat de zaak slechts op ‘ons verzoek’ nog doorgaat. Voor het eerst sinds 3 weken pisang (4 per man) à 5 ct.! Goela Djawa: 23. Heb ik ^*amoebe - d.? Nippon kreeg éénmaal djagoeng voor ontbijt, maar ze brachten het naar de varkens...
26. Z	Gisteren kwam er een blik afgewerkte olie in onze keuken. Iedereen dolblij! Tot het teruggehaald werd: vergissing ......! Tonio Kröger pag. 43-65 en nog steeds (met veel respons!): Nana. Helemaal geen groente gekomen! (daarvoor 10 man 1 ananas). Van 200 eieren eigen inkoop 150 naar officieren.
27.	Menu: pap met ketella...! Maar ik (connecties!) heb er een stukje leguaan bij, heerlijk: als harde gebakken vis. Gesmokkeld briefje uit andere kamp vertelt dat zij geloven over 4 weken naar het nieuwe kamp bij P'bang te gaan; en dat een Hollandse gulden ‘buiten’ 25 japanse guldens zou opbrengen. Prijzen steeds omhoog.
28.	Gisteravond als zovele voorafgaande op de baleh-baleh met H. erg prettig gebabbeld. But where are the lectures, debates, shows, teas, suppers, conferences, gatherings and all kinds of fellows of ‘our’ climate of yestercamps?!!! Daarbij één olielampje per barak van 50 meter (6 breed) ¿Manilla? Optimisme. Hoge weddenschap dat Jap. capitulatie vandaag reeds getekend is.
29.	12 uur een stukje zoute vis, maar vanavond was het eten ‘een lugubere grap’ (Driesman). Jan Bami (uit P'bang over) houdt lange speech tegen zijn soldaten (inhoud onbekend, wilde gissingen).
31.	Geruchten heel in het groot. ¿Jap. krant (?) meldt: grote verliezen toegebracht aan Geall. op Brits-Borneo, Kra, Arakan, Tarakan. Bomb. Samarinda en Japan. Boven Tokio in één nacht 800 vliegende forten neergeschoten. Onderhandelingen beginnen morgen ...? Verhaal (via chauffeur?) dat Engelsen in P'bang f. 30,- voor corvée ‘schepen laden’ betalen, omdat bietsen daar 100 à 200 kan opbrengen!! Buik gisteren volkomen mis, rantsoen vanaf 25: ca. 150 gram rijst; vandaag (te?) veel groente. Ik mag geen koffie meer. ¿¿Blanda's naar Japan?? Van kwartierziek naar cat. 5, d.w.z. rust mèt aantreden.

* de ‘keus’ was tussen bacillaire- en amoebe-dysenterie. De eerste werd onschuldiger, tijdelijker geacht.

April

1.

April-fool! O.a. suikerverdeling en hoofden kaalknippen. ¿28 Maart wapenstilstand? Bij de wekelijkse verdeling: wij 1 rol ^*goela, 2 ^**djeroek - officieren 5 rol goela, 6 djeroek (gisteren 5 eieren). Chauffeur vertelt dat ¿Jap vrouwen + kinderen in P. in beschermde wijk worden ondergebracht? Mijn lepel duikt in

* suiker

** citroenen

[p. 385]

	de je weet wel - maar ik had er twee!! Op vliegveld wordt gehandeld met Inlanders. Buik nog zeer triest. ¿Noord-Celebes en Borneo? ¿In Tsjecho-Slowakije wordt gevochten, in Roemenië ver. front?
2.	Vandaag verwonderlijk goede dag. Niet zo slappe knieën en niet zo duizelig! Could it be?...
4 - 4 - 44	Ik vind die Jappen zóóóó verveeeelend en ze slààn ook. Bah... Wij groeten niet correct. Iedere morgen borstel ik (300 slagen) mijn haar met een wasborsteltje dat ik in het ontruimde 9e bat. heb gevonden. Het lijkt op het b. dat Henk en ik in 35 in Zuoz ‘vonden’. Mijn haar ziet er al weer presentabel uit (if ever), ondes inclus. Dat is dus 5 mnd. ca. 6 cm. Nog 3 dagen cat. 5. - Vliegveld werkt sedert eergisteren vlakbij het kamp - De geruchten d.d. 1 zijn tot het hele kamp doorgedrongen. Nu zelfs ¿¿inval Noord-Sumatra??!!
5.	Op vliegveld gaat geen geniesoldaat meer mee. Shot komt terug met de corvéegelden. De tabaksprijs is in één week bijna verdubbeld (24/45). Bruine bonen zijn waarschijnlijk helemaal niet meer te koop; dat was onze enige (zelfbetaalde) bijvoeding. Buik weer volkomen donderen. Zo slap als ik ben, ik wil verandering - hier weg, naar waar ook. Down and dull... Mevr. van der Waerden jarig.
6.	¿¿^*Nicobaren?? ¿Shot zag op terugweg wéér lijk van overreden jongen die daar minstens 2 dagen was blijven liggen? ¿Van 2000 Chin. 1800 in P'bang opgepikt? ¿Vr. kampen op Java onder Intern. Rode Kruis gesteld? Buik rustig, ik krijg 4C en werk in de bibliotheek.
7. ^*VM	Toko-artikelen moeten voortaan een week tevoren besteld worden. Kentering.
	Vertrekgeruchten (in de buurt, Noord-Sumatra, Japan; 12-14 April). De Jap vertelt dat er op Celebes, Philippijnen, Borneo, Indo-China en Malakka gevochten wordt. Er wordt veel verkocht (kleding).
9. PASEN	Vrolijk Pasen! géén ei is géén ei. Werken in de bibliotheek is prettig. Ik heb weinig tijd meer voor lezen! Partydress was prachtig. Nu: ‘God en de mensen’ van Prof. dr. A. van Selms (‘In de mute’ - Tjimahi) -. Al 4 dagen krijg ik ‘maïzena’ ontbijt. Ook wordt broodbakken geprobeerd. Vòòr(?)proefje via Pieters leek zeer smakelijk! Goela Djawa: 37 cent (in P'bang 10 cent). 12 zakken rijst, geen vis.
10.	Om 10 uur knap ik af (ontbijt: een paar lepels pap). Vliegveld Jap zegt dat ze nu weldra op Australië afgaan ...! Vorige week won ik mijn schaakpartij tegen barak E (totaal uitslag: 3-5). Vandaag verloren door over het hoofd geziene dekking door schaak (totaal-uitslag 3-5). ‘Bevestiging’ (chauff.) ¿Hong.vlakte: Eng. tanks? ^*Leo Vr.

* eilanden ten noorden van Sumatra

* Volle Maan

* jarig

[p. 386]

11.	Als je nog ergens in het kamp hoort juichen worden er ratten gejaagd. HONGER. Weer eens een onwaardige schreeuwscène in ^*Huis A. - ‘Hun’ pisangs, één per dag (evenals eieren en suikerrollen en djeroeks), bovendien groter dan onze!
12.	Gisteravond ben ik gemagnetiseerd - en drink op proef gemagnetiseerd water. (Op veldfles is een ‘generator’ aangebracht.) Ben vandaag lang niet goed. Er is weer driemaal pap en 2 maal kankoeng. I'm sorry, that's all!
13.	Een hap gekookte visjes à 3 cm.
14.	Gisteravond grote klap- en ranseltonelen in F (Jap versus handelaars) en bij ons. Mijn slaapbroek verkocht op vliegveld voor f. 8,25. Hoera! Ik betaal Paul terug. Buik zo mis (ook vannacht) dat ik dieet krijg (pap, groentesap, gezeefde soep). Bibliotheekwerk prettig, ik kan het net aan. Komt morgen de generaal eindelijk?
15.	Ons olierantsoen is verhoogd (nog nooit iets ontvangen!). De keuken wordt verzocht fictieve voorraden op te geven aan de generaal (200 kg suiker, 800 kg mais, zout - er is niets). Ik liep en loop leeg en moet naar bed van dr. Haga. Vliegveld rukt vanmorgen niet uit. Het wachten is op de generaal Saito (dus van Java - niet van Singapore, waaronder wij horen). - De generaal is om 1 uur geweest. Hij verontschuldigde zich ons een uur te hebben laten wachten, kende ons nog van Java, was ‘delighted’ ons weer te zien, tevreden gehoord te hebben dat we gehoorzaam waren. We moesten zo maar doorgaan. - De wekelijkse fourageauto komt Maandag pas. Voor de volgende week heb ik van m'n nieuwe rijkdom nog 2 rol G.D., 6 pisang, 1 ei en 1 ^*lempeng tabak kunnen bestellen. Voorl. prijs f. 1, 84. Saito antwoordde op ‘weinig eten’ met: ^*‘Saja djoega tahan sadjah!’ Vanmiddag kwam er wel vis met de 2-daagse auto, (te) veel kankoeng en (de rijst is bijna op) vele zakken tapioca ... (volgens kenners waardeloos en onbereidbaar, behalve tot stijfsel). Geen mais, zout, suiker, olie (!). Ik moest de dokter weer wat laten zien: ‘dat is heel lelijk, zodra er plaats is laat ik ^*U opnemen, U is permanent ziek’ en ik voel me goed en wilde weer naar de bibliotheek ... Enig effect bezoek Saito, die nu chef kr.gev.k. Malakka is (was op Java geen werk meer?): er moeten 200 man naar vl.v. (laatste tijd ca. 150) dus ook 4b (met hark). De afgedroogden van eerg.avond kregen gisteravond v.d. betrokken Jap resp. 12 eieren en een paar ^*lempers (ketan)...!
16.	Tijn mijn opvolger in de bibliotheek.
	¿Budapest gevallen; geall. op Duits gebied?
	Er is voorlopig geen plaats in hospitaal ‘besmet’. Ik blijf zolang op de barak, ben erg ongedurig, voel me niet slecht, maar ± 12x slijm. -

* officierenbarak

* ‘tros’

* Ik moet het ook maar volhouden!

* jà, dokter van der Mark èn dokter Haga (gezegend hun namen!) zeiden ‘U’ tegen me.

* kleefrijst-gerecht

[p. 387]

17. HOSP	Om 10 uur opgenomen in buitenhospitaal. Alles meegenomen. Paul helpt. Indruk: rust! Vasten tot morgenmiddag, dan pap; ik koop vast 20 schijfjes suiker (à 5 ct.!). Om 5 uur komt de fourage-auto - met suiker en zout (de laatste week was alles volkomen zouteloos) en rijst. Gisteravond kapotte reisklokje ingezet ten verkoop. (Verdere mogelijke objecten: tas - al 3x mislukt -, één van 2 groene hemden, Corrie's slipover).
	Justus was gisteren jarig. We (Tijn, Leeuw, Hennek, ik) zaten bij elkaar op mijn tampat, maar hijzelf kwam tegen 10 uur! - Het kamp loopt (van hier zichtbaar) stralend rond door suiker en zout. Een kr.gev. hand... Buitenzitten hier in 't groen: genot.
18.	Onrustige nacht. - Er zijn hier ook categorieën: thee, pap, pap met groentenat, p.-gr.n.-vis (^*kaloe ada). Ik krijg vandaag pap. Mijn inheemse buurman gaf zijn halve portie erbij! Mijn klamboe hangt hier prachtig. Maar tampat is veel harder dan mijn custombuilt in de barak. Bij vertrek moest ik ‘Arrow of gold’ afbreken. Meegenomen (privé) ‘Man and his universe’, reeds lang voor deze eventualiteit besproken; misschien krijg ik nog de Five great tragedies. - Lempeng tabak gekocht voor f. 1,20, maar deze hoeft nèt niet gewassen te worden -. Onbehoorlijk slap door dys. èn vasten, maar hier losser van ‘de wereld’ - and like that! - Flash! zonder te vragen heeft de handelaar mijn wekkertje naar P. gestuurd ter reparatie ‘op eigen risico en kosten’!??!
20.	Groentenat erbij. Hoewel toestand zelfde. Dr. v.d. Mark weer in functie. In P'bang al 5 dagen ‘luchtgevaar’ en patrouilleren. Inlanders vertellen: ^*bom bom di Tanah Riouw. ¿D. uit Noorw. en Denemarken teruggetrokken? ¿Japan vraagt vrede aan Am-Eng? Els (Zusje) jarig: 30! Meisje, meisje! En nasty uncle ^*Adolf, die liever oorlog had op 50 dan op 55 is daar aangekomen. - Slijm en etter. - Er komt weer inspectie!?
22.	Gisterenmiddag 4 uur horen we gejuich in het kamp. Sensatie ... dan blijkt het te zijn door binnenkomen van 360 liter palmolie (die later weer gekocht blijkt te zijn), 2½ varkentje en vis. Ziekenzaal krijgt ^*goerami, ik daarvan bouillon. Heerlijk. Van het eerste vlees sinds maanden blijf ik wel koud. Nou ja. Dokter dringt sterk aan op 1 dagenan-tablet en nu zal ik dat van Tijn krijgen -!! En morgen mag ik vis en gezeefde soep! Uit P'bang horen we dat er niemand meer over de Moesi mag. Ook de chauffeur blijft nu aan onze kant! De inspect.overste was (on dit) verbaasd over het weinige eten. Opgave voor kledingverstrekking.
23.	¿Riouw Archipel ontruimd. Breslau brandend verlaten. Zagreb. Holl. waterl. doorst.? Pas om half zes komt de fourage-auto, maar het hospitaal krijgt nog vis: goerami-om-nooit-te-vergeten. De gisteren 4 uur ingenomen dagenan zette de zaak 12 uur stop. Daarna weer oude

* als er is

* bommen op Riouw

* ik wil maar zeggen: Hitler is 55 jaar geworden.

* soort riviervis

[p. 388]

	gang: dus niet bacc. maar amoebe? Naast m'n bed: ^*poengpoeroetan!
27.	Eindelijk verbetering. Na 14 dagen > 10x (dokter zei gisteren ‘grijze haren’) nu rustiger. Dit is een sanatorium, al is het eten dan ook veelal volkomen onvoldoende (o, die slijmpap ...). We delen nu elke fouragedag mee in de viskoppen en de Rooie maakt bouillon. Gisteren is mijn versleten groene hemd op vl.v. verkocht voor 13,50 (na aftrek: 11,15), dus ik kan weer drie weken verder. Klokje moet nog steeds terugkomen uit P. - Kamp is zeer optimistisch. Ik kreeg ook een dusdanig briefje van Bernard. - Vanmorgen weer eens iemand die zei: ‘Is dat wààr, bent u een zoon van ^*Klààs de Vries!!?’ - De Jap wil een drum terughebben en de olie wordt nu gedeeltelijk verstrekt (170 cm^3). Jammer: maakt weer vele mogelijkheden: corruptie, koop, verkoop, kokerijtjes, enz., enz. - Gistermiddag met lezing over Joegoslavië begonnen, meen geslaagd. Vanmiddag klaar. - Elsloo gisteren uit hosp. weer leiding keuken: vanavond was er hapje ketoek-stamppot! Vliegveld sinds inspectie ± half vijf thuis: taak. Koelies maken gecamoufl. inlopen. - P'bang: schuilk.
28.	Tänzer weer minder. Speicher zal ook vannacht bij hem blijven. - ^*Corry! - Eindelijk regen! Alle putten waren al droog. ^**Visser mag inkopen in kampong: komt terug met wat vis. De auto van morgen komt vandaag al: brengt (niet veel) vis en ... rundvlees. En we mogen één varkentje slachten. Kamp krijgt nasi-goreng - en wij?? want morgen is het:
29.	^*Tenno Heika. Buik weer mis. De nacht dubbel onrustig door enorm veel muskieten. - De wilde varkens komen iedere nacht tot vlakbij hosp.: wij hebben honger, midden in luilekkervleesland. (Gisteren zag van Uden een bijzonder grote slang in 't cementhok verdwijnen.) Om twaalf uur een heerlijk vleeshapje, dat zelfs de ^*ongol^2 kon doen vergeten. Veel opt. verhalen (¿Banka, Bil., Rangoon, Jap zegt ^*Tiga minggoe lagi sadja enz.?)
	‘Teun’ Groenendijk vertelt over globaal en totaliteitsonderwijs. (Wat denk jij daarvan, Vader?). Corveeën vrij.
30.	^*Haasje, Hetty, Juliaan! Voor het eerst in kr.gev.schap gevierd noch zelfs herdacht - Shot!

* ingewandensoep

* onderwijs-vernieuwer 1861-1947
dertig jaar Raadslid Amsterdam en Statenlid Noord-Holland.

* verjaardag Corry Vonk

** tolk

* verjaardag Japanse keizer

* pudding van agar² (= gelatine) en Goela Djawa nog maar drie weken

* pudding van agar² (= gelatine) en Goela Djawa nog maar drie weken

* alle drie jarig

Mei

1.

Dit kàn de schoonste 1 Mei-dag wezen ooit door deze wereld aanschouwd. Wanneer zullen wij over deze dag de waarheid weten? - ¿8 dagen wapenstilstand? Tabak voor 50 sigaretten gekocht voor f. 2,40 (ik rookte al ^*nipa in nipa). Suiker: 55. ¿Zes mogendheden conferentie? We krijgen 16 andere boeken! Eten

* stro(otje)

[p. 389]

	hier laatste dagen beter. We bakken nu ook zelf pisang, ei, enz. Vanmorgen bouillon!
2.	^*Govie. Ik hoop je dit jaar nog te zien: zullen wìj elkaar wat te vertellen hebben?!! Gisteravond deelde de Jap-sergeant mee, dat er met spoed drie varkentjes uit onze kraal geslacht moeten worden: en vanmiddag opeten, want vanavond komt er weer vis... Verder dat er geen geneesmiddelen meer zijn, behalve kinine: alles is afgevoerd en er is geen verbinding meer met Japan. - Dagen of weken. Bevestiging: ¿Guam, Roemenië, Tsj.sl.? Jap zal strenger toezien op contact m. chauff. Speculatie: duidt dat opruimen van de varkens op vertrek? of moeten we doorvoed (!) worden??? Ik droom van de varkens: ze kunnen met z'n drieën in één hand. Voor Govie's verjaardag geef ik cigaretten-papiertjes rond. Vdg. Scheffer ligt op de rand in het ziekenzaaltje. - ¿In Padangs krantje dd 12/IV: Roem., Tsj.Slow.; bomb. Singapore; Jap bomb. Borneo! Flores, Ambon? Tijn neemt aan, dat ¿wapenstilst. en 6 mgdh. conf.? huis A-made zijn. Is ‘alles overrompelend optimistisch’.
3.	Scheffer, jachtvlieger, 2 mnd. geleden één van de allersterksten, gisteravond overleden na wekenlange koorts, waarschijnlijk typhus. Bij ons achter in cementhok opgebaard. - N.B. kwam gister een groter kwantum geneesmiddelen dan andere maanden (na excuses Jap op de eerste!). Chauffeur, zwaar bewaakt, sprak gisteren van ¿5 mgdh. conf. en parachutisten in Burma? Hij bracht slechts een half mandje vis (onlangs is veel zoute vis verdwenen - majoor weet, doet niets). Begrafenis om 2 uur. Buiten op 2 meter van Tänzer klinken de commando's, maar hij realiseert het zich niet meer...
	De Jap. overste, die voor de begrafenis is gekomen, brengt in z'n auto zoute vis voor ons.
4.	Om half vijf gistermiddag is Tänzer - gymnastiekleraar, raceroeier - gestorven. Voor hem hoefde de Jap. kist niet meer verbreed te worden, maar voor hem was er vannacht òòk geen dubbele erewacht. Tänzer ‘was’ sergeant...! Voor hemzelf, voor de verplegers en voor de zaal was deze onafwendbare dood een verlossing. Weer stond om 2 uur het kamp aangetreden...
	Na vele dagen weer zon. Kleren waren beschimmeld. Dat moet de droge tijd voorstellen! Jap. fourage brengt vlees en nog wat vis. Zou er inderdaad verbetering blijven? Alleen de tapiocapap is een wanhoop. De dokter: ‘Daar hebben we de enteritis weer overgehouden’, maar ik krijg nu toch 's middags rijst en ‘bijvoeding’. -
	Iedere off. eigen oppasser, oppassers bij elkaar.
5.	KAAL. Order Nippon. Och arme. En alleen onder-luitenants kunnen barakcommandant zijn. Enkele dagen geleden zijn trouwens

* jarige broer

[p. 390]

	ook orders afgekomen over wat we doen moeten bij luchtaanval. Ik bestel voor vlg. week Zaterdag al m'n geld op: 4.77 voor ^*barang in Tjimahi hoogstens 47 cent kostende. Fantastisch middagmaal: bajem, haché èn ^*ikan tri. Alleen bespottelijk weinig rijst. Doodzonde! Buik veel beter. 's Morgens heftige aanvallen van geeuwhonger. ‘Arrow of gold’ komt en ik lees. Papier bijna op, rook nu geregeld nipa. - Kamp is wild optimistisch. Im Vorgefühl von solchem hohen Glück...?? ¿5 mgdh. conf. in Europa? (Tijn) - Onverwachte auto brengt 2 drums olie! Saito's invloed duidelijk: ook weer Jap. commando's bij aantreden. ¿Vertrek 200 man? (Eng. chauff.)
6.	Majoor van Uden, knipt, millimetert, en scheert me daarna kaal: spiegelglad. De Jap. auto brengt zo goed als niets binnen. De rijst was vanmiddag ¾ drinkmok.... Shot zegt: ‘Ik niets mee te maken’. Zakken van 60 kg. worden voor 100 verstrekt is de ‘verklaring’ van Stoffel (geen protest!?). Shot achter Jan Bami in hospitaal. Vertrekken daarna naar P. voor corvee-gelden. Rat eet mijn pisang.
7. V.M.	Gisteravond liedjes en verhalen. Eergisteren ‘Wie of wat is dat’. Enig bezwaar: muskieten!!! ¿Noord-Borneo en Noord-Celebes, Rangoon, zw. bomb. S'pore, zeeslag Soenda-eilanden? Justus is gisteren vrijgesproken, It. Prangen krijgt 24 uur. - We moeten onze ^*barang opgeven aan Nippon.
8.	Adj. Banèl vanmorgen om 7 uur (na het koffiezetten) overleden. Kist komt (met Shot-Visser) op fourage-auto uit P'bang. (Banèl was W-Indiër, speelde Piet op 5 december.) Begrafenis half acht.
9.	^*Men schrijft weer Mei, de maan is vol en goed gerezen, en ik mijmer: Erik, zal men na een eeuw dit lezen? Zeer binnenkort: 200 man naar Witte kamp, 100 naar P'bang (barakken bouwen). Op de Moesi liggen 3 boten + 1 wit Rode Kruisschip (Shot). ¿Behalve de vrachtauto-chauffeurs, alle geallieerden eerdaags uit Japse dienst (koks Nippon keuken bijv.)? ¿¿Landing 3 millioen (!) man in omgeving Calais?? Onrust over reisklokje (nog in reparatie in P'bang).
10.	^*Eén Olympiade krijgs-gevangen. - Een termietenhoop, 40 cm hoog, in één nacht onder m'n tampat ontstaan, wordt door Spanky weggegraven. ¿Vertrek uitgesteld, maar dit kamp moet voor 3 Juni leeg zijn? Er zijn een honderd geniesoldaten aangekomen. Alle vertrekkenden zijn al aangezegd. Tijn, Hennek, Leeuw blijven. ¿In Augustus allemaal weer in P'bang?
11.	Blauwbril wachtcommandant, dus vanmorgen bij appèl klamboe èn het Jappengebed (^*Lima hari dalem autobus - dood! 5x) weer eens voluit gehoord na de rauwe wekgil. ¿Maleis blaadje kondigt bombardementen en gevechten aan in de zesde maand, maar Nippon zal overal voor voldoende soldaten zorgen? ¿Krant

* goederen

* klein(st)e visjes

* zeg maar: bezittingen

* uit ‘Gemengde Berichten’ (Eric van der Steen)

* gerekend van 10-5-'40 toen ik van Budapest niet meer naar Amsterdam kon komen

* We hebben het ritueel (?) nooit begrepen. Dit is wat we meenden te horen. Waarom vroegen we dat nu nooit aan de tolk??

[p. 391]

	zegt dat gemeentewoningen in Tandjong Radjah ontruimd moeten worden, daar komen 1500 soldaten in. Engelse officieren houden het op Juli-Augustus. - Witte kamp krijgt meer eten dan wij (brood en 2x rijst). P'bang is slecht? Ik ben eergisteren naast Frits van Engenkoek gaan liggen. De man voor mij (m'n oude tampatje) viel flauw; m'n vroegere slapie masseerde z'n neusbeen, nu strijkt hij hem met stukje bamboe over borst. In kamp de gespannen vertrekstemming. Vliegveld gaat vanmiddag niet uit (taak af!). - Eén van de 14 pisangs van Zaterdag rijp. Ik bezorg ze nu allemaal een ^*trauma. - Groot stuurde gisteren vijf kleine lempengs (à 1,20!). Ik vraag nu nog 20 gulden - hij zegt: Jap wil niet, je krijgt het klokje gerepareerd terug. (Dit betwijfel ik, kan hier echter weinig doen.) Blik vol tabak (in Tjimahi 12 ct. - hier f. 6.-!).
12.	Vier jaar geleden kreeg ik mijn ^*talisman van Pál de Janko in B'pest en droeg hem sindsdien steeds. De lange wenkbrauwhaar is er weer. ¿3000 krgv. uit S'pore via Djambi naar P'bang; kamp wordt (is) een mijl vierkant? - Barak F ving (en at) weer leguaan. - Nog een drum olie.
13.	^*Rie. - Gisteravond vele pagina's Japans nieuws in het Engels ^*voorgelezen: 6 vel over voor Nippon gunstige schermutselingen rondom Inbar (Burma); één Europees bericht: gew. bomb. op Berlijn, Duitsland en West-Frankrijk die grootsere actie voorspellen; bomb. op Myrin (Car.) - door wie?; bomb. Andamanen; geall. luchtaanval op Rabaul (?!); Hq. Mountbatten (naar Ceylon: geall. ontstemming) wordt antiaxis (?!)-Hq. genoemd. That's all for April. - Beetje de klad in hospitaalsfeer o.a. door twijfelachtig uitdelen. Frits Broeksma (die jou in 1916 in Alkmaar hoorde spreken, Vader!) en ik gaan het uitpraten. - Beter! Jan Geit (Japse tolk) heeft het tegen Ferwerda over Eur. invasie (3 mill. man, 80.000 tanks, 10.000 vlt.). Jap zegt tegen één van ons: niemand vertellen, maar ^*‘satoe boelan lagi semoea habis’. - Gisteren was ik niet zo best. Krijg nu alsiline. Kussensloop, pyjamabroek, Japs broekje, pet, gemaakt. - Dorré zal Groot manen. Vanavond ongol^2, met pisang èn katjang idjoe. Flip Scheltes jarig: tracteert op witte sigaret. - 1 boelan semoea habis... ‘zwijg stil m'n hart’ zou Corry Vonk zeggen.
14.	4 jaar geleden startte ik op m'n Ahasveriade. Droomde van Mansfeld Vera duidelijker dan ik me haar bewust herinnerde. ¿Jap proclamatie in P'bang over luchtaanv.. Kampongs ontruimd? FLASH! moet terug naar barak. Kangkoeng, ongez. soep, sambal, blijven verboden. En voorl. ‘volkomen’ rust. In versch. opzichten vertrek betreurend, kan ik nu tenminste weer betere boeken lezen. Was hier 4 weken, die de tijd (hoe kort nog?) nuttig gebroken hebben. Televisie lezing gaat nu vanavond niet. We hoor-

* sneetje, om rijping te bespoedigen

* gouden St. George, 200 jaar door alle Hongaarse oorlogen heengedragen: ‘jij komt nu aan de goede kant, wij aan de verkeerde’.

* jarig

* dat gebeurde wel vaker, ook in het Nederlands. Dan begon ik zoals ik het Nieuws voor de Nirom-microfoon steeds aangekondigd had, met één kleine wijziging: ‘Luisteraars in Nederlands Oost- en West-Indië, in het Moederland en overal elders waar wij vermoord [wàs: gehoord] worden...’

* nog één maand en alles is afgelopen

[p. 392]

	den nog: goudmijnen; tinwinning; schildpadden-, tijgerjacht. ¿Cap. D'land. Inval Koeala Lumpur? Eng. pastoor komt met fourage-auto mee. - Ik krijg behalve de geleverde f. 6,- tabak nog f. 14,- voor Junghans-klokje, onder protest enz.; had nòg erger kunnen zijn. Afscheid van hospitaal. Na galgemaal om 6 uur (viskoppen) ga ik over. -
	Bekendmaking: ‘Gelegenheid tot biechten in de toko’!! - Padre vertelt Nippon-bulletin in P'bang: ‘Noodtoestand in Europa’.
15.	Goed geslapen op oude tampat. Gemengde gevoelens. Barak maakte indruk van ^*pasar gelap. Tijn kwam 's avonds. Vele verhalen. Twee off. hebben 4 en 7 dagen ‘hutarrest’ wegens ‘ondermijnen van gezag’ (o.a. aangeraden aan 4c-man, door Shot tot vliegveld veroordeeld, naar dokter te gaan)!!
	Lt. Speelman, uiendief ontdekkend, brengt hem nu niet voor...! ¿Nippon tolk: Churchill is a murderer? Meer rijst! (¿Java-oogst?) Er wordt hier gegorengd en getjampoerd dat het niet leuk meer is (maar wel lekker). Duidelijke voor-vertrek stemming (¿deze week?). ¿Restant moet ook begin Juni in P'bang zijn? Ik sla zelf ook aan 't bakken. Het eten (vooral door de olie) beter.
16.	Gisteravond erg gezellig met Tijn-in-topvorm. Geef me alsnog op als Engelse vertaler (vandaag gaan er 3 naar P'bang, terwijl overige 3 aangewezenen ziek zijn en na moeten komen). Ik koop ± 40 gr. zout voor f. 1,-. Arthur Frankfurther 50 jaar! 2x rijst! Ik sprokkel een voorraad hout.
17.	Jarige Pépé! - FLASH! Krijg 4c en word boekbinder. Maar om half vier is het weer mis. ¿Transport Zaterdag? Alle geruchten verstommen daarbij. Vlv. zou Maandag ingewijd worden.
18.	On-nacht, ga toch binden. Steeds meer loterijen. Vandaag: koekepannetje 80 en ^*Koenen's w.b. 100 loten à 10 ct.
19.	Weer categorie 5. (Lees: Hamlet). Baklucht bracht associatie met Mulder (?) waar we op marktdag in Nunspeet altijd koekjes kochten, sprits en harde met amandel ... Nagel (handelaar, maar niet populair bij inlanders: Kwee enz.) wordt verraden aan ^*Gary Cooper en betrapt. De Jap gaat met hem naar Visser! Sisser: de op hem gevonden f. 50,- moeten aan het hospitaal worden afgestaan! (Typische onmilitaire gezonde Japse piekeran! ^*Voorbeeld.)
	Waterputten reeds lang droog (pannetjes wassen in de kali). Nu moeten binnencorveëers ook al zelf hun water koken. - Er is vandaag inderdaad wat meer rijst! - Suikerhonger. Kip met kuikens scharrelt onder de baleh^2, één springt op mijn tampat. Vliegveldcorvée denkt dat het de laatste dag was (moesten takjes rapen na laatste maand gras gelegd te hebben). -
20.	Dr. Haga sprak in z'n laatste lezing over voeding voor een groepje planters over de waarschijnlijkheid dat we ook na de ‘bevrij-

* dievenmarkt

* voor sigarettenpapier, wat dàcht U?!

* Jap. bewaker

* Zo plaatsten ze allen onzer die meerdere malen op stelen betrapt waren tezamen in één barak: ‘dan kunnen ze elkààr beroven.’ Hetgeen geweldig geschiedde.

[p. 393]

	ding’ nog wel hier onder eigen leiding zullen moeten blijven, resp. ‘dienen’... ik wil dat nu liever niet geloven: ^*Annakristie wordt 10 jaar! - De vliegvelders moeten benzine halen uit T. Radjah. Vliegtuigen daveren over 't kamp. - Toen ik 10 jaar werd kreeg ik m'n eerste horloge (van ‘Nico’). Kunnen jullie vandaag zelfs maar voldoende eten? - Nog steeds veranderingen in de vertreklijsten. ^*1, 2, 3 naar ‘Witte Kamp’, 4 naar Palembang, en Shot wil dat op de dag bijhouden. De gestrafte off. kregen oordeel in gesloten enveloppe en moesten ontvangbewijs tekenen... De vertrekkende kapt. Doedens moest corpsrapport aanvragen om ontheven te worden van toezicht corvée! Corveëers berichten over Jap. kamp geschikt voor ± 2000 man. Jonge Jappen die reeds daar zijn (vriendelijk) zeggen sinds 12 Mei weg te zijn uit Japan en Burma (?). Vertellen van grote kr.gev.kampen bij Tokio en Hanoi. - Fourage-auto brengt weinig vis, rijst, veel kangkoeng en een doodkist... Zaterdagse fourage komt maandag ivm de feestelijkheden op het vliegveld vandaag: flarden hoempa-muziek dringen hier door. - Nieuwe Jappen verwonderd dat wij op Jasmé-dagen niet ‘uit’ mogen (Hanoi-krgev. drinken dan whisky). - Bolle van Wely koopt ¾ kg. rijst: f. 1,50.
21.	Algemene Jasmé, beh. Nippon waterdragers en houthakkers. Stortregens in deze ‘droge’ tijd.
22.	Gisteravond praatje gehouden over fotografie. Er werd bekend gemaakt: alleen binnencorvée; maar nu moeten 14.30 100 man naar Kepitai (blijkt niets te doen) tot 17.00. - Tijn loopt trots rond in Corrie's slipover (rheumatiek). Hij (s.o.) ziet er nog prachtig uit (zelf wat losse steken opgevangen!) - Nog steeds 5 (constant ± 6x). - Ten spijt van alle geruchten weer minder rijst (ook 's avonds pap). - Nog geen enkel gerucht sinds 14 j.l.!
23.	Orders Nippon bij avondappèl: ‘Vliegveldcorvée op volle sterkte. Bestelling voor aanstaande Zaterdag (was alleen voor blijvers) is gecanceld’. (Die van deze Zaterdag is maar zeer verminkt binnengekomen.) Uiteraard vele gissingen (allemaal weg?). Waarschijnlijk is het prijzenpolitiek. - Hele beste avond met Bernard zu zwei. Dokter zegt: ‘Haalt U voor vanavond eens een alsilinepoeder.’ Ik vertel voorzichtig dat ik die al 10 dagen 3x hèb. ‘O, dan moeten we er maar eens helemaal mee stoppen.’ (!) Er is emitine gekomen voor één man (Carolus). Gesprek met kapt. Doedens (Hennek tekent 'm): ‘schandaal die Alberda minister, door hem en de kath. en types als v. Emden hadden we niets - - anders hadden we het nooit van die gele honden verloren en de Zeven provinciën en Zuurbier en dat V.V.V. - (hoe zegt U?) eh - - die middenstandsbond, of zo (nou ja!). Er zijn geen geheime verkiezingen, allemaal dwang, in Duitsland bijv. - de Denen onteerd - Holland betekent zonder Indië niets meer - - -’

* zusje

* categorie

[p. 394]

	^*Istenem! - Ch., R., Laski, Haldane sta ons bij!
24.	Gisteravond filmpraatje gehouden. Een paar schijfjes suiker voor vertrekkenden (¿morgen?). - Flash! Hennek gaat mee naar Witte kamp. ¿Gaan ze naar Banka? - Vele ^*kamptorretjes uit de klamboe verwijderd. Zal ik nu in Tijn's brigade duiken? Vlv. corvée kapt wegen en laadt munitie (pisang fl. 0,15, kinderen zingen Wilhelmus). ¿Nd.-Borneo ^*betoel. Afweer in P. steeds bemand en vele luchtpatrouilles? ¿¿Inval Nd.-Sumatra?? Dit zijn de eerste geruchten sinds 10 dagen! ‘Definitieve’ vertreklijsten ingeleverd bij de Jap. - ¿Vrouwen uit P. (resp. Sum.) op Banka geconcentreerd? ¿¿Alle Eur. op eis van Amerika ook?? Gr. corruptie keuken!!
25.	Fourage bracht gisteren zelfs geen kankoeng. Voor de Jap moeten 5 rest. biggen geslacht worden. Vanavond ^*pap-sadjah! Flash! Vertrek morgen(Vrijdag)-avond of Zaterdagochtend - Dokter geeft mij bajem er bij maar dreigt met: terug naar pap. Vandaag overigens wat beter. - Zojuist met Charles Smets de horlogebak uit de Kepitai gehaald en daarna als eerste van Shot gehoord: (is het vandaag Donderdag? dan is) het vertrek definitief op Zaterdagmorgen om zeven uur!
26.	Ochtendappèl: vertrek heden te 17 uur!! Om 11 uur proefaantreden. Gisteravond bij Tijn voor afscheid van Justus. Tijn druk met teruggeven van boeken. Hij en ik laatsten van B'doeng-kring. De door Nippon op 25 beloofde suiker komt niet. ¿Jan Keuterboer (Nipcomm.) zegt: over 1½ mnd worden alle kampen gekoempoeld in P'bang? Koop de hierna vlg. 2 velletjes papier voor f. 0,20. Er is afscheids- ‘nassi-goreng’ (zonder ^*apa-apa, maar ¾ pan - en we bakken ons laatste eitje à f. 0,40). - Ik liet m'n sprei nog wassen door de vertrekkende Carli. - Geweldige pakdukte etc. maar om 5 uur gààn ze. Te moe om de afmars te zien (ze moeten eerst 500 meter lopen). Vermeer (hotellier, in Tjimahi oppasser v. Bentink): ‘Daar gaan onze krachtpatsers, wat zullen wij ons nu nog illusies over onszelf maken...! - Nooit bleef er zo weinig voor de bietsers achter. Links en rechts van mij 5 lege plaatsen. Tijn zal na appèl hier komen: gedeelde eenzaamheid, geen eenz.h. ¿Finland heeft Russische voorwaarden (?) aangenomen? Bodempje pap. Auto brengt alleen kankoeng. De Witten vertrokken graag in hope op meer eten; Roden op een andere leiding. Afscheid: ‘tot straks in P.’.
27.	Vannacht om 4 uur: vier korte stoten = appèl! Eerste gedachte: Tjilatjap. Maar binnen een half uur bleek het hier te kloppen. Reden: waarschijnlijk in P'bang bij transport een man ‘weg’. (De eerste auto hoorden we om 7 uur vertrekken. Dat is nacht- zo niet ochtendwerk geworden.) Er zijn vertrokken 300 man plus 7 officieren (Vleerkamp!, Prange, Speelman, Marinus, Van

* Hongaars: mijn God!

* wand- en klereluizen

* zeker

* alleen pap

* iets

[p. 395]

	Ahrem, Ferwerda, kapt. Doedens). Gebleven zijn 314 man, 19 officieren. Daarvoor zijn in de bibliotheek 365 boeken (gisteren voor 646 man 502 boeken) - Shot, van puur het-niet-aankunnen, schreeuwde vannacht onnodige commando's met overslaande stem. Om 2 uur: verhuizen. Ik kom na, en nog mèt, verschillende moeilijkheden naast Tijn in B, III Cie, I, 3. Tampat krachtig verend gemaakt. Vanmiddag de overstelpte bibliotheek geholpen (Dobro in elkaar gezakt). Kon nu de ziekenzaal geruisloos aan een goede serie helpen. De één om de hoek: de ander een boek!
28.	!¿Ze zeggen dat het Pinksterfeest is?! Kapt. Schouten, onze nieuwe compiescomm. laat aantreden en houdt een redelijke inauguratierede ‘van mens tot mens’. V.d. Weerd weer sie.-comm.. ¿Gary Cooper gaf aan 21 vertrekkenden die hij recent geslagen heeft ieder een ei mee? Hang Vader-met-Annakristie achter m'n tampat. - Vraag 4c en ga morgen weer boekbinden.
29.	De Leeuw, groentesnijder in de keuken gemaakt om opgefokt te worden, verklaart dat hij alles zal eten wat ie krijgen kan en daar nu niets over zal zeggen - maar later - - - (dann kommt die Moral!) - Shot durft de Jap niet te laten zeggen dat er maar 10 van de gevraagde 50 buitencorveëers geleverd kunnen worden. Heisa! Visser doet het toch - - Jap aanvaardt! (verteld door Ch. Smets, sergeant v.d. week.) ¿Nd.-Borneo definitief!? Eten minder dan ooit: vissambal, kangkoeng en 40 man uit één tonnetje.
30.	Visser denkt dat wij binnen 14 dagen naar P'bang gaan. ¿Krant 8 mei: Am. bomb. Rabault - Geall. bomb. Berlijn en Bucuresti.? ¿Knox? Prettige brigade, doe mee in koffiekongsi. We mogen weer bestellen. M'n eerste boek helemaal klaar (Smeltkroezen). Lees Schaduwen van Morgen en laatste gedichten uit Bouman-Verdenius: Werfel, Dehmel, Rilke, Schnitzler, Morgenstern, Zech). - Planton-keuken: 20 ct. ¿Onze Witkampers hebben op vliegveld daar al heel wat klappen moeten incasseren: taak 0.9 M^3 uitgraven en wegpikollen? - Vele geruchten over spoedig vertrek naar overal, o.a. Fort de Kock! 6 vissen binnengebracht.

Juni

1.	Zeer koude nacht. En ik raak aan 't wandelen. En werd vanmorgen door dokter weer naar de baleh^2 verwezen. Heine! - Olieuitdeling: ¼ liter. - ¿Bomb. Djokja? ¿Gezonden naar binnenland, zz P'bang? ¿Geall. op 500 Mijl?
2.	Rechts naast me Schelfhorst, daarnaast Terburg; vanmorgen ontdekte hij mij als zoon van Klaas de Vries. Hij was '20-'24 afd. secretaris Volksonderwijs, bracht met huisbezoek ledental van

[p. 396]

	50 op 600, lanceerde collecte ^*O.S. (f. 900,-). Kreeg van Vader afscheidsbrief toen hij '24 naar Indië ging. Ziet die tijd altijd nog als licht over het vervlakkende Indische ‘leven’. Wild voor Vader; waardeerde Ateh!
3.	De lang verwachte en reeds betwijfelde afbraak van de nu lege barakken E en F begonnen. Piano heeft 2 dagen in A gestaan, 's avonds bespeeld door Doeve. Twee Eng. chauff. slapen in onze barak - ^*V.d. Hout.
^*5.	Wat zullewezegge? Dit moet nu toch maar gauw uit zijn. En zo. Jongens ik wil weer tussen jullie zijn. Whatever that may mean. Droomde gisteren van Leidseplein, Reinders, de Bock, de Kring (waar ik van puur verlangen niet binnen durfde gaan). - Tijn was de eerste. Poublom ‘gaf’ bericht dat S'baja en Madioen gebombardeerd zijn (krant). Van Haga (v/d M. dysenterie) kreeg ik cat 5 (na 2 dagen kwartierziek). Vorige week bestelde ik pisangs die (grasgroen) ongedacht binnenkwamen. Maar het gebakken eitje, dat ik me voor Bernard en Erik al wekenlang voorgenomen had, gaat niet door (¿Kempé drukt de prijs, de Inlander verkoopt dus niet meer?). - 't Is nu precies middernacht in Holland. Nu ben ik ook bij jullie jarig. Dit kan niet zo lang meer duren; maar blijkbaar gaat het ook niet in de tweede versnelling... en de eerste wilde zeggen: Kerstmis (mijn prognose in November). 6 maanden... vooruit, maar dan af en toe ‘een ster, een onaanzienlijk teken boven de rampzaligheid’!! Nippon order vraagt geweermakers en wie nog schoenen of kleren in P'bang heeft. - Nipp. soldaten zeggen ¿we gaan naar Bandoeng?! Inspectie door Nippon-dokter van kwartierzieken-zonder-koorts en cat. 5. We staan met 92 man op een rij. - Dokter Haga zegt dat ik wel ^*pedis mag hebben, ^**dari mana? - Leeuw komt voor verjaardag met gebakken pannewafel van ingedroogde tapioca. Heerlijk! - Aan de laagstaande ^*kali schuur ik pannetjes en lepel. Tegenover me loert op een tak een slangetje op vis. - Hamlet: ‘The time is out of joint: o cursed spite that ever I was born to set it right!’ Cursed spite?! Wish I were...
6.	Krant: Onwilligheid van Inheemsen (vijfde kolonne) door verpestende langdurige Joods-Holl. invloed! Haga (tegen Shot in) vertelde Nip-dokter dat alg. toestand en de dood van de 4 te wijten zijn aan onvold. eten. - 24 kg. bruine bonen in toko à 2.50/kg (vroeger 6 cent) - Auto brengt 2 drums olie! en ± 20 flinke vissen.
7.	Janssen bij kali door slang gebeten. Weer boekbinder. - Buik blijft kwalijk. - Zag 4 man (gezamenlijk jaarlijks inkomen ^*½ ton) maiskolven uit de tuin stelen... - 2 Jappen gaan met 5 van ons naar een passar in de buurt: komen terug met suiker, wat vissen en veel verhalen: twee kippen voor f. 25.-, Inlander

* Openbare School

* jarig

* mijn verjaardag

* scherp(e sambal)

** waar vandaan?

* rivier(tje)

* nu: méér dan ½ miljoen

[p. 397]

	verlangt naar bom^2 en Amerika, Inl. zonder kleren zit met zeker 3000.-, etc. - Koop en verkoop in het kamp (Jap stort 50 gld. waarborg voor proberen horloge van Behm. Deze telt 11 briefjes van 5.- en geeft er één terug. Jap krijgt er direct één bij en overhandigt die twee. Voor een categorie Jappen is die waardering voor fair play typisch.) - Mijn tas noch slipover hebben kans, en mijn kapitaal = 0, met nog 2 dagen tabak!
8.	Gerucht ¿Landing op Java, S'baja bezet? wordt aan chauffeur toegeschreven. ¿¿Bali bezet?? Geweldige activiteit laatste dagen Jap. vlt., meest oude modellen. - E en F zijn afgebroken. - Ter herdenking ^*8ste wappert Nipp. vlag en trad de bezetting vanmorgen keurig aan. Hoe vaak nog? De auto bracht gisteren geen visje, maar wel de (te) lang beloofde suiker. Weer gaan er 4 man + 2 off. naar een passar en komen warempeltjes terug met 100 kg vis. - Vannacht en vandaag kwam trouwens plotseling van links en rechts vis en tabak op de barakken... Tabak 1.60... Schelfhorst schenkt mij een halve - -! (Ik heb de laatste week zelf ook veel afgespeeld.) Tijn neemt voor ons aandeel in visjes. - Nog cat 4cz (d.i.c.-zittend!) maar of dat houdt... (laatste 5 dagen: 8-10 maal). Visjes schoonmaken: rotwerk!
10.	10 Juni 1932. - Kwartierziek. - Er komen steeds meer visjes, prijs daalt van 15 tot 50 voor één gld. Jap biedt er 700 aan de keuken aan, maar die zeggen gisteren genoeg gekregen te hebben. (Verontwaardiging: er was vanmiddag nog minder vis in de sambal - waar is die 100 kg?) - ^*Poepiedik en Visser komen terug uit P.: het bad moet voor hun worden ontruimd!! - ^*Atie. - Met de auto komt verder vlees, vis en garnalen en 1 kist tabak! - Gisteravond diepgaand met Tijn (en Plot) over nat., intern. ontwapening resp. bewapening 1920-1930-33-45-. - ^*‘Draai’ vaak m'n gr.pl. (bij Govie!). ^*Bix.
11.	Flash! Dadelijk na avondappèl gisteren ging het rond in versch. versies. Dan blijkt: ± 15 allemaal weg. In twee delen. 73 sterksten met 17 (v.d. 19) officieren en 8 verplegers naar werkkamp. In comb. met ‘onze’ 100 Palembangers en de 200 ‘Witten’ die vervangen werden door vorig transport. Genoemd wordt Boekit Tinggih bij Padang (spoorweg?). En de reis zou per boot om de Noord gaan. - Bij ochtendappèl werden de namen al bekend gemaakt. Ook de keukenmensen, monteurs enz. zijn er nu bij. Van de kleine kring gaat niemand. Rest gaat naar P. - Verdere verhalen: 1000 man Witte kamp garnalenvergiftiging! In P. een zeer realistisch luchtalarm: sperballons, inschieten mitrailleurs, boten midden op de Moesi enz....! Berichten in P.: Nieuw-Guinea verlaten, landingen Phil.. Eur.: Lith. front, Polen-front, Balkanfront (Wenen in de eerste linie). Geruchten: speech Churchill: dit jaar! Op 3 Juni landingen in West-Europa o.a.

* 8 Maart 1942

* Shot

* jarig

* in gedachten dus

* Bix Beiderbecke, trompettist, 1903-1931

[p. 398]

	Dieppe. - 4000 krgev. van Java naar P.? Ga ondanks kw.ziek zakjes plakken voor Nipp. ontl. onderzoek van de 100. Voor het eerst hier gewogen. Nieuw minimum: ^*69 kg.! Overgebleven bibliotheekboeken gaan mee met de 100! Toch weet ik nog ‘Fouché’ (Zweig) buit te maken.
12.	Ik bezit nu: Sons and lovers, Adam and Eve, Fontamara en Fouché. - Vertrek 100 op 14 om 11 uur v.m.; om 18 uur op de boot. ¿Voor drie mnd 60 km Z van Medan via S'pore? - Barak A eet de kippen en hun talrijke kroost. Nippon gaat weekrantsoen suiker (2 lepels) uitdelen. - Door veel zieken moet Poublon mee. - Gaan wij pas over 14 dagen?! Luchtactiviteit de laatste tijd te mooi om niet waar te zijn. - Bij wegen iedereen zwaar afgevallen, beh. keuken. Shot zegt 3 kg, Smets 18 kg sinds Tjimahi! Leeuw schat na 3 weken keuken 10 kg bij!
14.	^*1932. - 80 man, 8 MGD, 17 off. zijn vanmorgen om half negen de poort uitgegaan; 228 achterlatend, een zeer triest restant, dat zeker geen waterdragers Nippon e.d. meer kan leveren. Er zijn 8 dagen gegeven voor afbreken ^*kawat. Zolang blijven we dus nog wel. De bibl. gaat zelfs weer draaien! Ik wil nu veel liever weg (hoewel kwartierzieker dan ooit) naar nieuwe omgeving, mensen. ¿Celebes + N.O. Borneo?
17.	Even gewacht. Afstand genomen in een geprikkelde sfeer van zeer zwakken die toch water moeten dragen, houthakken enz. Gisteravond half elf werd bekend: buiten hosp. vertrekt 17e, zieken-‘boeg’ 18e, de overigen daarna in plukjes. Voorop de kwartierzieken (ik, hoewel het rustiger is) op de kerende fourageauto's. - Intussen is gebleken dat niet alleen boeken Shot interesseerden. De apotheek is geheel meegenomen; Shot aan het hoofd hebben de heren rustig voor zichzelf zout uit de keuken laten stelen. Het rijstrantsoen met 70 gr. verminderd! Dit wordt door ons opgevangen door 's middags 15 kg. br. bonen bij de rijst te mengen... Eergisteren kwamen 18 visjes binnen (voor 228 man, voor 2 dagen). Gisteren mocht daarom weer een groepje uit, dat zonder suiker maar met 30 kg. vis en een zeer gunstige indruk van de bevolking t.o.v. ons, terugkwam. De garnalen van de 10e zijn tenslotte toch begraven. Enkele bietsers liggen in het hospitaal! - f. 8,- voor spel kaarten en 1 puttee, verkocht aan ^*‘Sodemieter’! De hele zaak draait zeer aannemelijk (zonder officiële tolk!) o.l.v. onze barak cdt. olt. Hollinga (als wnd. kampcdt. i.p.v. de nog steeds zieke van Rossem) en enkele adjudanten. Jap. bewaking: 14 man. - De fourage-auto brengt 18 visjes (!), kankoeng, 900 kg. rijst, 450 kg. mais (!!) - Neemt mee: 8 zieken met 2 verplegers. Chauffeur: P. heeft zekerheid over 3 landingen (Dieppe, Zeebr.). 8 weken geleden: 50 mijl verder, zw. verliezen.
18.	Vanmorgen vroeg, toen de sgt. v.d. week onze wekker op de

* daar kon, bleek een jaar later, nog 18 kg àf.

* sterfdag Moeder

* omheining

* Japanse bewaker

[p. 399]

	Japse wou gelijk zetten, bleek hele wacht in kampong. - Bernard 20 jaar Mr.! Gisteren m'n eerste 2 eieren in deze barak veroverd en hem getracteerd. - Grote rantsoenvermeerdering: 100 gr. mais plus 400/500 rijst voor lichte/zware corveëers! Voorl. wordt gelijk verdeeld. Eigen inkoopploeg keert zonder iets terug... ^*Lovell. - Rantsoen (?) suiker. Rantsoen-vermeerdering valt in de practijk erg tegen en de mais zal ik niet mogen hebben. - Nu de tuinen leeggeroofd zijn, wordt dat verboden. - Er wordt steeds meer gevist. Specialisten halen soms 100 (gem. 6 cm) per dag uit de beek! - Eng. tolk slaapt in A, wordt niet vertrouwd.
19.	Fourage-auto brengt alléén kangkoeng. - Neemt 28! man mee terug, hfdz. hosp., o.a. van Baerle, Frits. V.d. Mark ziet toe, zwijgt. - Lot in bus sardines (50 v. 10 ct.) - Shot (van Meurs) ook al het zaad meegenomen! En het beste en grootste deel van keukengerei. Jap pikt (zelf betaalde!) zak tapioca van ons in. -
20.	Jap drukt rantsoen met smoesjes van ‘achterstand’ - ^*George! - Olie (voor alle veiligheid?) verdeeld. Tampat-moeilijkheden! - Vrijwillige kwz. of 5 gevraagd voor transport morgen. - Eerste luchtschietoefeningen.
21.	Bevorderd naar cat. 5. - Bibl. wordt nu definitief opgeheven. Help Tijn bij teruggave (ter B. en Dobro ziek). Onze, eindelijk toegestane, raidingparty komt terug met tabak: ⅓ lempeng à 1,55 per man (bijna 2 weken bietste ik al: 4 strootjes per dag), en behoorlijk wat vis. Maar gelukkig: de auto brengt weer alleen kk, en neemt 25 zieken mee.
22.	Om 11.30 bekend gemaakt: 50 man plus 10 reserve, ditmaal de ‘sterken’, klaar voor vertrek om 13.- Ze gaan allemaal, om 17.30 met 2 grote wagens, o.a. ter Burg, Plot, de Leeuw. - Er is een gerucht over fouilleren in P. - So what?... - ^*132 jaar geleden en 3 jaar geleden. - 108 man over en nog loopt er iemand langs me die ik meen nooit gezien te hebben! - Bibl. geliquideerd. Ik neem nog Welzl: ‘Kluizenaars van de Pool’. De ‘52 boeken’ weer in de kist. - Nassigoreng gesnierkt met bewaarde vis. Eerste 6 of 8 vltgn, zeer hoog? Weddenschap al of niet weggaan Terburg: brainpuzzle.
23.	Bij avondappèl moest Doeve ‘hoorbaar’ Wilhelmus spelen van de Jap. - Cat. 4 cz. - Houtjes kloven!
	Flash! Vanmiddag met de fourage-auto naar Palembang, 25 man - met Tijn, Schelfhorst.
24.	Rathenau 22 jaar geleden, ook op Zaterdag, vermoord (Tijn). - Laatste stunt Gary Cooper in Ketiau: hij slààt terecht (nou ja) corveëers - 's middags brengt hij rijst met sambal: hij had van spijt zelf niet kunnen eten... Gisteren om 6 uur weg, opgepakt in een kleine vrachtwagen. Ruim 7 maanden (6 dagen korter dan

* jarig

* jarig

* resp. Napoleon en Hitler tegen Rusland begonnen

[p. 400]

	^*Tjilatjap), die volgens mij kort, voor Tijn heel lang duurden. Over het ‘resultaat’ zijn we het eens: een hoop as! - 20.00 over de Moesi. Tijn zeer gegrepen door dessa's, sawah's, ik niet. 20.30 kamp. Eerste indruk bij Tijn: zeer lelijk (Tjilatjap!). Ik heb geen last. Topics: Boonstra, onze architect (ik ^*filmde hem in Bdg.: bridgescène) drie dagen geleden aan para-t. of bac. gestorven. De ‘sterksten’ (60) die 22 vertrokken op 24 naar haven voor mun. laden... onderbroken voor eten en ^*‘tenko’ (gelijk!).
25.	Zal het meeste maar onthouden. Anyhow: berichten (?) en geruchten hier zéér goed. Inval uit Chin. krant (o.a.) van 5 Juni. Ook Phil. en Borneo. Overtuiging dat op O.-Java iets loos is. J. vraagt padre om te bidden voor vr. en k. in T., vraagt wat gebeurt wanneer zij gevangen, enz.. - - Schatting 2-6 maanden. - Eten is iets meer, vooral smakelijker. Waterprobleem zeer triest. Bibl. goed. Ik lever 3 boeken in, houd over: Fouché, Sons and Lovers en (op het laatste moment van van Rossem losgekregen!) Bruiloft 7 zigeuners. - Bij eerste ochtendappèl had ik al moeilijkheden met kampadj. Doorenbos: moet in de houding staan! 's Avonds probeert hij de troep te biologeren! (Bij appèl manschappen en o.o. apart: mil. samenleving.) Gisteren op keuring: ik kreeg l.d. en heb vanmorgen ^*gepatjold; ook voor Holl.-Eng. tolk gespeeld na een meppartij bij de wacht. - Eet kangkoeng, br. bonen en mais: buik vandaag goed!! Tampat 1.60 meter. Geen licht 's avonds. Soms particuliere kaars, juist tegenover. -
	Beschik over 2 fl. palmolie! Lees Strindberg.
27.	De sof wordt steeds duidelijker. Ik geef geen détails. ^*Flip is ook lastiger, slaanderig, redelozer. Eten zeker niet meer dan in ‘Daini’. Eigen off. vèr. - Kijken uit naar v.d. Mark die vanavond met laatste ploeg verwacht wordt. L.D. moet ook rouleren voor de haven. ‘Is niet zwaar’ (Doorenbos zegt dit bij appèl, grote verontwaardiging). Wanneer moeten Tijn en Schelf daarheen? Wanneer ik? Kan deze halve dagen ontginning al nauwelijks aan. Vandaag ^*jasmé. Strindberg maar teruggebracht. ‘Voice of Nippon’ weekly van 29 Mei (B'via) vertelt van strijd om Terracina (Corrie!) en Roemeense grens. Er zal wel veel niet in staan, maar ...? ¿Parijs? Geloof ook wel in ‘Europa dit jaar’ - maar hier? en dan zòò... Aw, shut up! gimme Budap., A'dam. (Ze schrijven ook nog Truk en Ponape te hebben - - verwachten poging Philippijnen.)

* we waren juni '42 tot februari '43 in resp. Tjilatjap-‘binnen’ en Tjilatjap ‘aan zee’

* ‘De Prijs voor Vrijheid’ met Max de Haas

* aantreden

* grond verzet

* = de Jap

* rust, vrij

Juli

3.	Een sof. Om de dag ‘naar buiten’: Erositai-party (haven of bos). Bommen van 50 tot 250 kg sjouwen. Water-supply has reached

[p. 401]

	a critical stage: mandiën met bruine modder; dit gekookt: drinkwater. Uit het Witte kamp zullen (15 juli?) 500 zwakkeren en zwaksten hier nog bij komen: barakkenbouw. Veelal te moe, zelfs gedesinteresseerd, om te noteren. Geruchten die van hogerhand komen en waar zouden zijn: vaste veerverbinding Eng.-continent; moeilijkheden met autom. mitr.nesten al weer goeddeels overwonnen. Russen aan O.-Duitse grens, geall. aan Oostenr. grens. - Borneo in handen. Jap. aanval op transportvloot Z.O. van Borneo geheel afgeslagen. Hardnekkig: ¿landingen O. Java? Vandaag daar nog bij: ¿¿ idem W. Java?? Hier niets te merken. Wel nu ook nachtelijke vliegtuigen. Kennis gemaakt met 2 Australiërs: Hal Richardson: labour-journalist en Graham Chisholm: radio-announcer. Van de laatste geleend: Roth Radetzkymarsch en Heine! Eten niet gek. Minstens 1000 ‘versleten’ (?) Jappen aangekomen. - Verdomd koud. Nasi-goreng (+ portie Schelf: ziek).
4.	Independence-day - Onderoff. en minderen in gescheiden barakken. Corvée zwaar, in bos nu ook bommen opladen -
5. V. M	Vrije dag. ¿Cannes; Vlissingen? - Nippon vraagt chauffeurs. Hoe graag ook, ik geef me niet op. Voel me lang niet slecht. Gisteren zeer moe, maar toch prettigste avond met Australiërs. Ik kan de Faust krijgen voor tabak.
7.	Gisteren haven in gloeiende zon. Te moe. Nu kinine en gorgelen. Morgen l.d. - Engelsman gestorven, begr. z. kist.
	¿Noorw., Mindanao, bomb. Muntok? Gemeensch. voedingsfonds op Eng. voorstel: off. en mansch.: 40%. Gunstig voor ons.
9.	Steeds l.d.: huttenbouw 's morgens. Zeer pijnlijke voeten. Wilde geruchten over transport 200 man Holl. en/of Engelsen. ¿Grote zeeslag met te (!) grote verliezen aan Jap. zijde. Bomb. B'doeng? Elke avond rijst van Schelf. M'n Jap. handdoekje ging vanmorgen the way of all food, zoals reeds pijp en lepel. Lange wenkbrauwhaar los. ‘Hungary’, geleend van Richardson, gisteren van mijn tampat gestolen. Met hem prettig contact. -
10.	^*1940! - Gaten graven. Duizelig. ‘Te weinig’ gedaan. Op rapport. Namiddag: strafcorvée, Protest.
	Gisteravond praatje gehouden voor Eng. navaloff. over oorlog op Java. Big response. ‘Benijdenswaardig’, zegt Leeuw, die mij introduceerde. Encore! - Grote geruchten van overal, t/m cap. D'l! Hosp. schip (Opdennoort?) met gew. Jappen aangekomen. J., ook in de barakken, zeer nerveus, slaan! Weer vertalers gevraagd, boven 45 jaar. - Goede well achter onze barak. - ‘Condition humaine’ - 2 J. hebben J. off. afgedroogd...! - 19.00: FAUST! Voor 1 lempeng nù en 1 straks. ^*Habis roko.
11.	Mais ontbijt, 130 gr. Lunch: rijst/mais 100/100 gr. Diner: rijst 220 gr. Eigen bijvoeding: 35 gr. br.b./dag. ¿Luchtslagen boven

* 10-7-'40 verliet ik Belgrado om via Stamboel, Ankara, Aleppo, Bagdad, Basrah, Khorramshar, Belawan, Medan, Singapore, Cheribon op 3-9-'40 Tandjong Priok te bereiken.

* afgelopen met roken

[p. 402]

	Java. Bonin in handen. Shanghai. - Rouen, Chartres. Nansum (Noorw.)? Jasmé.
12.	Niet ‘ontbeten’. Weer totaal mis. Misschien morgen pap: er wordt gestampt. - Zou ‘het’ nu werkelijk gauw kunnen gebeuren? Bijv. de eerste aanval hier eind van deze maand? En dit jaar heus vrij?! Tijn zei gisteravond: Juli '45, maar het is niet moeilijk om pessimistisch te zijn, nu alles (?) daar tégen pleit. Ik blijf hopen op: vòòr Kerstmis, zonder me ergens een voorstelling van te kunnen maken.
	Heine ‘Deutschland’: che va piano va sano (Corrie!). - 2 Eng. † dys. - Veel ^*gaba in rijst.
14.	^*1789. - ¿Timoshenko commandant in Siberië - Tòch S'baja? ¿Vandaag 100 uit Witte kamp? Hard werk om nieuwe barak klaar te krijgen. Maispap vandaag. Beter. Ik eet weinig!! Corvée rottansplitsen.
15.	Vrij van dienst. - Plot jarig: geef hem een koperen cent. - Gisteravond weer gepraat bij captain Hawkins en 4 Eng. off.. - Zij wisten niet wat ^*keré betekent!! (Tjilatjap, de wacht...) - ‘Condition humaine’, Kyo: ‘O, gevangenis, oord waar de tijd stil staat die elders zijn loop vervolgt...’ Wij mòeten zoveel mogelijk in tijdelijke beweging blijven. Dat is al zeker een reden voor het volgen van geruchten. -
16.	Gisteravond Jap voor m'n tas: ik wil niet verkopen. Maar hij heeft geen tas en wel een geweer, en zo worden we het eens. Neemt tas mee en zal over drie dagen drie lempengs tabak (à f. 14.-, dus f. 42.-) brengen. Even later val ik door en van de baleh^2: tweede doodsmak binnen een week die wondergoed afloopt. Kabelballons vannacht ‘op’ gebleven. - Om één uur aantreden: wanneer W.C.'s weer 's nachts bevuild worden, wordt alle extra-verstrekking (zelf betaald!) voor onze barak ingehouden.
18.	Jap liet tas terugbrengen. Blij! Overigens laatste dagen down; irritable. ¿Viborg? - De Witkampers nog steeds niet gekomen. Vanavond geeft Doeve piano-recital voor de manschappen (!) waarvoor ik met hem wat songs opdook. - Watersituatie hopeloos. Gisteravond voor het eerst sinds lang een paar druppels regen, maar 't werd niets. - Ik ben weer aan rottansplitsen (vandaag jasmé) maar buik blijft hopeloos, ondanks alsiline, norit, enz. Aan linkervoet en -been gaat ieder wondje zweren.
19.	We mogen niet meer mandiën (!?) en krijgen 2 kopjes gekookt water per dag (tot nu 5). Bij aardverschuiving in Witte kamp doden en gewonden. ¿Bomb. Java 14, 15, 16 - Krakow?
20.	¿Cap. D. - Hongkong - Sapan - speeches - overgave en gros enz. enz.?! - Inhouding extra-voeding afgekondigd! Wordt in haast door kameroudsten afgekocht met nachtelijk ^*planton. Tijn e.a.

* onverteerbare vliezen

* quatorze juillet

* Japanse militaire groet kreet

* wachtpost

[p. 403]

	doen nieuw voorstel: vrijw. schoonmaak 's morgens en 's avonds. Heftige beweging in barak. Dat heeft tenminste nut - inh. br.b. scha(n)delijk - planton (in pikdonker) redeloos, bovendien verboden door Nippon wegens malariagevaar! Maar ‘voorstellen aan de leiding worden hier niet geapprecieerd’ en planton wordt aangewezen - - -. Bij onderzoek naar ^*beri-beri e.d. is mijn kniereflex 1. en r. vrijwel niet aanwezig. - ‘Weil das Essen sehr schlecht war, sprachen wir über die Existenz Gottes’. (Heine - ^*Schnabelewopski). - Dorenbos op de vraag of ons de zèlfbetaalde voeding afgenomen mocht worden: ‘Ja, want jullie deel van het fonds is al op; er wordt nu gegeten van de bijdrage der officieren’, en ‘neen’ op: gezondheidsschade! Gerucht ‘wie der kleine Moritz es sieht...’: in D. verscheen ééns p. 24 uur een communiqué, de laatste dagen iedere 8 uur. Gerucht zoals Indië dat graag ziet: er lopen veel D. over naar de Eng. maar niet naar de Russen. ¿In krant zou staan: gr. slag bij Tannenberg; als tegenwicht: Londen ontruimd wegens hevige bomb.?
21.	^*1940... Nog steeds rottansplitser. We krijgen vermicelli met spek (2 biggen); ¿t.g.v. wisseling Jap. commandant? - Ièts meer dan 1 kopje water... ¿R.Kr.schip: brieven; salarisverhoging? Pestpoginkie om mij naar andere ‘mess’ te dirigeren (omdat ik ‘steeds laatste op tenko’ ben).
22.	¿5 min. in kab. vervangen door burgers!!!!?
	¿^*Sp. v. Tj.: imp. in crit. stadium: bomb; Saipan, gr. troepenm. knijp tegen de kust? Dus tòch drie maanden? Dies irae. Ik kan weer hopen.
25.	1.30 v.m. Vrije dag - en we gaan verhuizen naar de andere kant v.h. kamp. - Gisteren weer naar buiten (0). Zwaar werk (zand), 8 km over de Moesi! - maar om 17.30 mochten we 2 minuten zwemmen! En hàd ik het nodig! Maar linkervoet erg opgezet (vijf zweren). Avond genoegelijk bij Hawkins in hosp. (Op 22 's avonds bij lieut. comm. White over televisie.) - Verhuisd. Niet zo gek. Alleen smal en ongelooflijk stoffig. - Zwerende voet bezorgt me l.d.. Voor Hawkins Atlantic Charter terugvertaald in Engels. Van hem een lempeng (kosten nu 85 ct). Schip aangekomen met Jap. vrouwen en ^*heiho's. ¿Europeanen naar Japan? - Klamboereep voor waterverband afgescheurd. ¿Turkije erin? - Garnalen! Wel 20 in een heerlijke portie nassigoreng.
27.	L.d. maar de hele dag naar buiten; doodmoe. Eindelijk eerste 10 (zieken) uit Dai Ichi. Hubeek bij de 3 † - We hoorden het gisteravond: Flip Scheltes overleden in Dai 2. Gaf zich in Mei vrijwillig op met Hennek. Geen bolhoed meer in Den Haag. Verdomme. - Watersituatie hopeloos: vuil! Gesm. krant binnen - geeft Saipan, Phil. en meer prettige dingen als invasie Warsawa. Reiman, die door beri^2 moeilijk kan staan en daarom rottan

* ziekte door vitamine B-gebrek

* Die Memoiren des Herrn S.

* 21-7-'40 liet ik Europa achter me. Stuurde een kaart naar Nederland: ‘c'est en allant vers la mer, le fleuve reste fidèle à sa source.’

* voorzichtig genoteerd. Ik denk nu dat het betekent: Speech van Tojo: keizerrijk in critiek stadium wegens bombardementen.

* Indonesiërs in Japans leger

[p. 404]

	splitst, werd vanmorgen door één van ‘onze officieren’ gevraagd: ‘en als er nu een Jap achter je stond met een bajonet, zou je dan ook niet een half uur kunnen staan?’... De reserve vijfde kolonne leeft er nog goed van!
29.	Naar ^*Hekkesjo geweest: d.w.z. 35 Eng. en Holl. ijzerladen in haven, 5 (w.o. ik): Jav. metselaars helpen (bij de Borsumij) - maar ook: water om goed te wassen (sinds 5 weken!) en om te mandiën met zeep! (‘Kakus Indonesia’ bezocht, O.K.) Bij terugkomst stond hele kamp aangetreden voor nieuwe Jap. kampcomm. die onze wensen tegemoetzag. Iedereen kreeg 2 pakjes ^*Marsbrand (3 jaar oud) en 9 sigaartjes (id. 3 voor 1 ct)!!!! Maar ^*bagoes; voor zeker 2 weken te roken! en naar bed in schoon ondergoed!! Eén schoonheidsvlek: we kregen om 1 uur het Eng. eten, en dat was slecht en smakeloos. En Tijn z'n zakdoek laten hangen... En moeilijkheden omdat enkelen bij het tenko voor de comm. zijn gaan zitten. Joop Meyer komt ‘zelf’ in de barak om ze tot vrijwillig aangeven te manen. Trappen! - De Jap vroeg ook flessen, dan zou hij er iets lekkers in doen. Toen bijna niemand erin trapte werden fl. van terugkomende corveëers afgenomen; op tenko werd meegedeeld: ^*Nippon poenja.
30.	¿D. op 12 dd. gecap. (dai 2)? ¿Alle Duitse zenders zwijgen? ¿Osagawara? - 5 Eng. overleden. - Op de 28ste ben ik met Buddenbrooks begonnen. - We liggen: Godefroy, Leent, Tijn, Eka, van Baerle - Van de lieden die gisteren gezeten hadden werd de verv.-chef d'équipage Altorf met smoesje door onze leiding niet voorgebracht... zo ook de chef-toko Tasseron... Liep overigens met sisser af. -
31.	Op de baleh^2 met krampen enz. - Tijn toko-bediende! Gisteravond grote slapartijen bij ons, maar zelfs ook in de ziekenzaal. - ¿^*Tim. in Mandsjoerije? (Gisteren bekeken 2 J. de kaart van M. in de encycl. bij de off. een uur lang.) ¿^*T. met ziekteverlof, K. weigert? ¿Z-Frankr., Noorw., (Oost) Pruisen? ¿Slag in Skagerrak (Denemarken)? - ‘It may happen any moment’... en dit is Bette's verjaardag! Maar ook de dag waarop, 30 jaar geleden, Jaurès vermoord werd ...In Witte k. weer 4 man overl. - Brieven uit Holland, o.a. Leeuw, Aug. 1943. Onweer, maar nog steeds geen regen. - Morgen papdieet.

* havencorvee

* tabak

* mooi zo

* Zijn van Japan

* Timoshenko

* cryptische notitie voor: Tojo vraagt ziekteverlof, Keizer weigert.

Augustus

1.	Eindelijk komt er wat regen los ... Tijn's zakdoek (zie 29) n.b. bij de Borsumij teruggevonden! ¿Oostfront geheel ingestort? - Ook vandaag ^*v.v.d.... Daarbij worden m'n voeten erg dik: beriberi. Het zal voor velen maar juist op tijd zijn wanneer het

* vrij van dienst

[p. 405]

	vandaag of morgen ‘over’ zou zijn. Ik krijg pap, maar zò weinig... Erster Band Buddenbrooks uitgelezen. - Zelf de in het bos gevonden kawoel geprepareerd met as: heel goed geslaagd. Vuur!
2.	Het veertiendaagse muziekuur werd gisteravond op Japs ‘verzoek’ na het tenko doorgezet en werd een geslaagde song-and-dance in the moonlight, n.b. tot half elf! Rottansplitsen. Durende hoofdpijn. Slap. - ‘Djerman finished’ zegt Jap en versch. buiten. 17.30 Extra Extra! ‘Tot nader (Jap! - red.) order 's avonds geen licht meer.’
3.	^*Olympiaplein 2... Lelyveld gestorven. - Pap. Slap. ¿Namen? Droog en heet. ¿Korea?
4.	Weer normaal dieet, voel me fitter. - (Proef?-)Alarm, buitencorveeën komen thuis! Er komt practisch geen groente of vis meer binnen. - Pekelharing uit W.k. - Boers †. Dobrovolsky wordt als Rus door Jan Bami ontboden en krijgt volop gelegenheid tot klagen. Verbeteringen in uitzicht gesteld... M'n stem doet vreemd. Alleen verkouden?
5.	Boers' dood werd overal in het kamp verteld... Nièt waar!!! ^*Irene = vrede. En berichten ... snel èn zeker. - Ik moet dit nu maar opbergen (o.a. van ‘hoger’ hand); laten we zeggen: tot Kerstmis. En met gefundeerde hoop en verwachting dat de Eur. oorlog géén lustrum beleeft - en wat dan met òns, hièr?? Ons rantsoen bovendien nog met 50 gr. verminderd. En in mijn voeten blijft iedere vingerdruk staan. Vanaf morgen: maisstamper. - Er is steeds meer te schrijven. Ik stop dit nù - en ga het innaaien.

Good luck - àll!

Tijn en ik in Ketiau door Henk ten Hoopen
Drie van ons in Tjilatjap door Wim Schippers

* jarige Ir. J.v.d. Waerden

* jarig

[p. 406]

Naschrift 1980 van Erik K. de Vries

Hier eindigt mijn dag-na-dagboek, ruim een jaar vóór onze bevrijding. Een jaar van toenemende confrontaties. Met ‘Huis A’, met ‘de Jap’, met de dood: de punten van de driehoek waarbinnen een ieder van ons zich vooral geestelijk moest trachten te handhaven.

‘Dat zijn de dromen

waar de Jap niet aan kan komen...’

We zongen het al in Tjimahi; we belééfden het nu pas.

Nog één ding (uit duizend): we schepten de maaien van de buikloopgraven, kookten ze, droogden ze in de zon. Eiwit voor de zieken.

In de laatste drie maanden sterven nog driehonderd vijftig - dat was een derde - van de overgebleven kampbewoners. Van de ‘minderen’, wel te verstaan.

Maar dán:

Nadat op 20 augustus het dagelijks rijstrantsoen door Nippon van 150 op 550 gram is gebracht, deelt op 22 augustus een Japanse sergeant aan de op tenko aangetreden krijgsgevangenen mee ‘dat de Amerikanen niet verder willen vechten en, daar de Japanner geen mensen bestrijdt die zich niet wensen te verdedigen, het de Tenno behaagd heeft aan het bloedvergieten een einde te maken. Dat daarmee de oorlog dus afgelopen is.’

Ik was in 1263 dagen 36 kilo lichter en 555 boeken zwaarder geworden.

Lady Louis Mountbatten, goed voorzien van ‘fucking cigarettes’, komt per parachute naar ons kijken; wij kijken onze ogen naar háár uit.

even omkijken
Foto: John Taylor

Begin oktober grijp ik een kans en vlieg, in sarong gehuld, naar Singapore over - en daar het Johore State Hospital ìn. Weet 4 november hieruit te ontsnappen en 11 november per s.s. Orontes op weg naar Amsterdam te komen, om er op 18 december in De Kring acht kampgedichten van mijn Tjimahi-slapie Leo Vroman te lanceren.

Op zes dolle weken volgen zes volle maanden in Sanatorium Dennenoord, Doorn. Daarna mag ik mijn televisiewerk op het Philips' Laboratorium - waar ik vanuit Singapore al om getelegrafeerd had: ‘Reckon on Eka Devries’ - weer opnemen. Na zeven ongeduldige jaren.