De Gids. Jaargang 142

[p. 363]

Een kleine haven

Voor me liggen twee oude, wat beschadigde maar nog heel duidelijke schoolfoto's. De eerste moet van omstreeks 1906 zijn, met precies dertig kinderen, leerlingen van de openbare dorpsschool in Brouwershaven. Ik ben daar op 13 september 1899 geboren. Bij het beschouwen van de foto heb ik altijd gemeend, dat die school een kolossaal gebouw was geweest, met ramen van glas in lood en steunpilaren, opgetrokken door middel van grote, forse stenen. Toen ik er veel later eens terugkwam en de oude school er nog stond, bleek die klein en onaanzienlijk. Ik weet wel dat herinneringen vervalsen, maar deze vertekening leek me toch ongewoon. Ik weet nu wat er de oorzaak van was: we zijn niet gefotografeerd tegen de muur van een klasselokaal, maar tegen de grootse wand van de kerk, waar de school vlak naast was opgetrokken.

Ik zie er op die foto minnetjes uit. Ik kijk een beetje zorgelijk, heb een wat wilde blonde haardos en er is iets met mijn linkerarm, die er een beetje bijhangt. Zo moet keizer Wilhelm II van Duitsland er ook hebben bijgestaan, maar slechter, door een geboortefout namelijk, en dat heeft hem levenslang een minderwaardigheidscomplex bezorgd. Mij is iets anders overkomen: ik heb door een val van de trap mijn elleboog gebroken, de onderarm is uit de kom geschoten, twee artsen van het eiland hebben in het ziekenhuisje van Noordgouwe geprobeerd alles weer recht te zetten, en dat is slechts ten dele gelukt. Ik kan die arm wel behoorlijk bewegen, maar niet recht strekken. Er wordt nu elke dag pijnlijk aan getrokken; ik moet aan ringen hangen. En vandaar dat beetje zielige van mijn zeer kinderlijke verschijning.

Aan de andere kant van de vier rijen staan mijn zusje Maria Adriana en mijn broer Hendricus Hermanus, wat ouder en wat hoger. Ze zijn nu allebei dood. Marie is tijdens de tweede wereldoorlog aan kanker gestorven. Henk heeft een zeer wisselend leven gehad. Ik durf niet zeggen: avontuurlijk, want eigenlijk was hij een pragmaticus. Hij wou stuurman worden, maakte vóór zijn zestiende jaar (misschien zou men nu zeggen: bij wijze van stage) ter onderbreking van de zeevaartschool al reizen mee naar Finland, West-Indië en Zuid-Amerika. Zijn boot kwam in 1910 in Lissabon aan, toen daar een revolutie de koning afzette. Intussen had hij van varen al genoeg, en hij schreef mijn oom in Mexico of hij daar mocht komen. Dat kon, en op zijn zestiende jaar reisde hij met een Duits schip van Antwerpen naar Vera Cruz, en vandaar per boot en te paard zuidelijker naar de deelstaat Tabasco, waar mijn oom Daniel een plantage bezat, plus zes zonen en zes dochters. Henk viel er met zijn neus in de grote revolutie, precies van 1910 tot 1916. Hij kwam berooid - maar met veel kennis van tropische cultures - midden in de eerste wereldoorlog in Rotterdam terug, en werd de volgende dag ingelijfd in het leger. In 1919 vertrok hij naar Java, werd er bij Malang administrateur van een plantage, zat drie jaar in Jappenkampen, overleefde het, werd herenigd met zijn vrouw en twee dochters en nog in 1945 in Batavia vermoord door ‘rampokkers’. Het heeft met mijn jeugd in Brouwershaven niets te maken, maar gedachten vliegen door alle jaren heen.

Op die foto staat mijn zusje Johanna niet: ze is op 30 januari 1906 overleden aan longontsteking, in Westzaan, bij een van mijn ooms,

[p. 364]

juist dertien jaar geworden. Mijn oudste broer, Jan Jacob, is op de HBS in Zierikzee geweest. Hij leeft gelukkig nu nog, evenals mijn jongste broer die dan (in 1906) nog geen twee jaar oud is.

Toen die foto gemaakt werd, was mijn moeder al weduwe; op één van zijn zakenreizen (per boot) is mijn vader verdronken, en mijn moeder moet nu proberen alles te beheren: het hotel-Schraver aan de haven, gebouwd in 1726, waar ik geboren ben; de speeltuin met muziektent; de tuinkamers voor partijen, met de stallen; een nieuw gebouwd café, weer opgetrokken na een rampzalige brand; een winkel met kantoorbehoeften en rookwaren; en aan de overkant van de straat, waarop die winkel uitkwam, een kleine smederij, beheerd door Piet, onze toegewijde knecht, overigens een manusje van alles.

Mijn moeder komt uit Haarlem, zij spreekt geen Zeeuws zoals wij kinderen dat allemaal doen, zij is doopsgezind en heeft dus geweigerd ons te laten dopen. Mijn vader, dertien jaar ouder dan zij en toenmaals weduwnaar, heeft haar ontmoet ten huize van haar broer, Herman van Dijk, die directeur is van de zeepfabriek Het Klaverblad, vermaard door de karnemelkzeep. Hij woont in Haarlem in de Anegang, waar zijn vrouw een zeepwinkel beheert. Mijn moeder is daarop naar Brouwershaven getrokken, daar getrouwd; maar nu kan ze het niet meer aan. Het havenstadje holt ook achteruit, de scheepvaart verplaatst zich naar Dordrecht en Rotterdam, de visserij is pover. In 1907 wordt alles verkocht, in gedeelten, en we gaan - een weduwe met vijf kinderen - naar Den Haag, ik weet niet waarom.

En kijk, daar is dan die tweede foto, wel dieper en mooier. De fotograaf is uit Amsterdam gekomen, van de Nieuwendijk 82, dat staat er op: H. Sanders en Co. Vijf rijen van kinderen, welgeteld vijfenveertig. Links staat de bovenmeester, de heer Sasburg, een beetje gezette man, die ik me goed herinner, want hij was later mijn leraar Nederlands aan de Rijksnormaallessen. Ik zit nu, weer rechts, heel netjes gekleed, een keurig jongetje met een gestrikte das, mijn beide handen gespreid op de knieën. Ik ben pas geknipt, bijna kaal, en ik weet dat de schooljuffrouw daar verdriet om had. En weer links mijn zusje Marie, weer daarboven mijn broer Henk. Dat moet in 1907 zijn geweest, op de school aan de Kerkstraat. We waren terechtgekomen in de Atjehstraat, waar mijn moeder een broodwinkel had overgenomen, met het personeel erbij, haar laatste zakelijke avontuur. Elke dag wandelden we over het Nassauplein. Het was de buurt van helden en heldinnen van Louis Couperus, maar voor mij waren de Scheveningse Bosjes een ideaal speeloord, met de vijver en de Bataaf.

Ik zie dus tweemaal daar zo mezelf en ik denk: als je helderziende was geweest, zou je het leven dan aangedurfd hebben? Je was een nerveus en schichtig kind in die tijd. Ik herinner me dat jij, mijn vroegere Ik, enkele malen vreselijk bent geschrokken. In Brouwershaven tijdens een van de geregelde perioden van hoog water, wanneer de kaden en het plein overstroomden, de damplanken voor deuren en ramen vergeefs het binnendringen van het water probeerden te stuiten, de hele benedenverdieping onder kwam te staan. Je bent toen een keer met een kameraadje in een bootje gestapt om op het plein te varen, op de sokkel geklommen van het standbeeld van Jacob Cats, en het bootje dreef weg, het water steeg. Maar je bent gered. En terwijl je eens bezig was krabben te vangen langs de havenkade ben je gevallen, het water in, op en neer gedreven, tot een visser je nasprong. Je zag veel kleuren en hoorde hemels ruisen. Eenmaal weer aan de kant spoot je zout water en een vrouw riep sarrend, in haar dialect dan: ‘Heb je paling gevangen?’ Maar je was gered. Dan kwam er een hardloper, dat was zo'n man die uitgedost was als een nar, met vreemde kleren en belletjes, en die moest aldoor blijven snellen, van deur naar deur, van stoep naar stoep, om een cent te vangen. Je trilde van angst en kroop in een keukenkastje. En in Den Haag zag je voor het eerst een elektrische tram,

[p. 365]

maar niet de wieken, want die waren afgeschermd, en je dacht dat die tram over de straat gleed en je zou grijpen. Dan, op het Nassauplein, aan de overkant gelukkig, eenmaal een reus, die met zijn hoofd tot aan de eerste verdieping reikte. Je holde verbijsterd weg. Je was gered. Maar misschien heb je je toch nooit veilig gevoeld, nooit.

Familie zonder geschiedenis

Mensen of volken hebben geen geschiedenis als die niet geschreven wordt, en mijn familie heeft dus geen geschiedenis. Wie zou die schrijven? Mijn grootvader was smid in Brouwershaven, hij heette Machiel, en zijn vrouw was Dana Hocke. Er zijn leden van de familie Hocke die rijke boeren waren. Een van hen had zijn land in Zonnemaire, vlak bij ons, en hij had zijn woonhuis Mon Génie gedoopt. Mijn ouders gingen er wel eens heen, mijn moeder vertelde dat ze eens een paardje voor de koets op weg naar Mon Génie zo hard had laten rijden, dat het beest, verhit en bezweet, kou vatte en stierf. Mijn grootmoeder moet zonderlinge buien hebben gehad, soms - als ik allerlei irrationele aandriften in mezelf aantref, zo in strijd met mijn rationele denken - zeg ik (ter verontschuldiging) dat ik dit van oma Dana heb: soms biedt het fatalisme wel vertroosting. Maar ze heeft haar zes zonen en twee dochters (zovelen waren er in elk geval in leven) een goede opvoeding gegeven, met kansen op een behoorlijke opleiding. Oom Jan had een hotel in Zierikzee, oom Jacob een handelsfirma in scheepsbenodigdheden in IJmuiden, oom Johannes een slijterij in Gorcum, oom Daniel een plantage in Mexico, mijn vader had een veelzijdig bedrijf gehad, en alleen oom Willem was blijkbaar niet zeer geslaagd. Naar mijn twee tantes, Antonia en Levina, was ik genoemd.

Wat mijn vader betreft, hij was geboren in 1848, hij had in 1868 en 1869 veertien maanden gediend als loteling. Hij was lang één meter, zeven decimeter en drie centimeter, en dat weet ik uit zijn militaire zakboekje. Er staat ook in: ‘Religie gereformeerd’, maar dat moet toen wel Nederduits-Hervormd hebben betekend. Er is een lijst van de prijs der vereiste uitrustingsstukken, die blijkbaar aan de verlofganger werden toevertrouwd. Een kapotjas kostte acht gulden, dat was toen zoveel als een arbeider per week verdiende. Een paar schoenen drie gulden vijftig. Een onderbroek was negentig cent waard, een hemd zestig cent. Mijn vader, Adrianus genaamd, bracht het tot korporaal. Uit zijn eerste huwelijk waren nog drie zonen in leven toen in 1890 mijn moeder met hem huwde. Twee van hen kregen bloeiende kruidenierswinkels, in Brouwershaven en Zierikzee, de derde werd gemeente-ontvanger in Goes, en daarna makelaar met goede en slechte tijden. In doorsnee een familie van welgestelde middenstanders.

Wat Jansje van Dijk aangaat, mijn moeder: behalve haar broer in Haarlem had ze er één in Westzaan, waar hij (met als compagnon de heer Allan) een drukkerij bestierde. Uit een Bijbels Verjaardag-Album (een klein boekje met leren rug en goud op snee, met een slot) weet ik dat hij van 1878 tot 1903, toen zij kinderloos stierf, gehuwd was geweest met Maatje de Jager. Deze families waren kennelijk nauw verbonden, maar ook verwant (of door zaken gelieerd) met een aantal Zaanse verwantschappen waarvan de namen vaak in het boekje voorkomen: Buijs, Snuif, Grootes, Vis, Avis, Honig, de Jong, Tip, Witte. Wie op tijd gefeliciteerd of herdacht moesten worden (want geboorte en dood, vergezeld van vrome spreuken, worden veelvuldig vermeld) behoorden duidelijk tot de ‘inner circle’. Vrolijk zijn de teksten niet bepaald, het is of iedereen elke dag Onze Lieve Heer hard nodig heeft. Op 27 november staat er zelfs: ‘De tijd mijner ontbinding is aanstaande’, (2 Timotheus 4:6) en op 31 december leest men drie vermanende teksten tegelijk: ‘Tot hiertoe heeft de Heer ons geholpen - Rust een weinig - Geeft rekenschap van uw rentmeesterschap’. De dominee-dichter J.J.L. ten Kate heeft het boekje van een inleidend gedicht voorzien, en wat ik uit de boedel

[p. 366]

van Henri van Dijk heb gered is de vierde druk, verschenen bij Thieme in Zutphen en flink archaïsch. Er wordt door de dichter alweer gezinspeeld op de dood en aan het toekomstige lijk wordt in de laatste strofe nu al toegeroepen: ‘'t Zal mij zijn of Ge aan mijn zijde - Weer me uw hand komt biên - Of uw voorsmaak mij verblijdde - Hemels Wederzien!’

Er komt in het drukwerk éénmaal een doorluchtige gewezen tijdgenoot voor: op 3 juli namelijk koningin Sophia Frederica Mathilda, de eerste vrouw van Willem III, en gestorven in 1877. En daarbij staat een zin uit de Handelingen der Apostelen: ‘Deze was vol van goede werken en aalmoezen, die zij deed, en het geschiedde op die dag dat zij stierf’. Het boekje is dus van latere datum, maar uitgegeven vóór 1890. Want de dood van Willem III is er met de hand ingeschreven, op 23 november 1890. Het was toen verschrikkelijk koud, want mijn schoonvader, die als soldaat in de rij moest staan vanwege de laatste eer, viel van zijn stokje. Wonderlijk genoeg staat er op die dag gedrukt, dus zonder voorkennis van de sterfdatum van Willem, het volgende: ‘Onze Vriend slaapt’ (Joh. XI-11) en daaronder zonder bronvermelding: ‘Blijmoedig aan het graf te denken - Is ook een vrucht, die 't Kruis ons gaf’. Nu, aan blijmoedigheid zal het niet ontbroken hebben.

Oom Henri van Dijk zorgde er voor dat mijn moeder later een bescheiden maar voldoende vast inkomen had, en hij benoemde haar tot zijn enige erfgename. Hij was een bekwaam schaker en ik heb verscheidene malen bij hem gelogeerd, in de houten Zaanse woning naast de drukkerij. Maar van de gehele familie vervreemdde ik geestelijk snel toen ik volwassen was geworden. Misschien hebben sommigen toch wel gelijk dat bloedverwantschap minder betekent dan geestverwantschap, of liefde, of deugd. Oma Dana Hocke moet echter vaak hebben gezegd: ‘Annetroud is bie-edoud’, oftewel: ‘Aangetrouwd is bijgedouwd’. Maar mochten de nazaten van smid Machiel, uitgebreid tot het in het zesde geslacht, ooit iets hebben gehad van een ‘clan’, dan was deze stellig geen gesloten falanx.