De Gids. Jaargang 139

[p. 541]

Leo Ross
Inleiding bij een Nerveuze Vertelling⁺

Toen vorig jaar de Nieuwe woordbeeldingen van Theo van Doesburg gepubliceerd werden, schreef de recensent van NCR/Handelsblad: ‘De vaderlandse letterkunde is een dode dichter rijker’. Maar belangrijker voor ons land lijkt mij de recente herontdekking van de minor poet Jacob Israël de Haan als groot romancier. De revival van de prozaïst De Haan introduceert een nieuwe standaard in de vaderlandse letterkunde: coryfeeën als Van Deyssel en Van Eeden met hun oervervelende Een liefde en hun brave Van de koele meren des doods worden gedwongen een stapje terug te doen. En wie, die Pathologieën gelezen heeft, taalt nog naar Zuster Bertha van de ‘goede Aletrino’, aan wie Pijpelijntjes eens werd opgedragen? ‘Daar taalde tòch al niemand naar, behalve misschien wie voor een boekenlijst leest’ - inderdaad! De romans van De Haan onderscheiden zich van de hierboven genoemde werken alleen al in dit opzicht dat zij zeker niet zo snel zullen afzakken naar de rang van onsterfelijke curiositeit op boekenlijsten.

Toch bleven De Haans romans nog tamelijk onopgemerkt, wat de schuld is van de allerbelabberdste manier waarop ze werden uitgegeven. In zijn nawoord bij Pathologieën bij voorbeeld schrijft de editeur Wim J. Simons: ‘Een analyse van Pathologieën wil ik in dit nawoord niet geven’, terwijl hij dat natuurlijk juist wèl had moeten doen. Nu komt hij niet verder dan een beetje biografie van de schrijver: ‘het toenemend schuld- en zondebesef bij De Haan’, waar geen lezer iets mee opschiet, terwijl het bovendien onzin is.

Met deze publikatie in dit tijdschrift zet Jacob Israël de Haan zijn postume triomftocht voort. De herdruk van deze ‘nerveuze’ vertelling uit Levensrecht, 1907, heeft zelfs gevolgen voor de hedendaagse letteren: de romantische decadent Reve verliest zijn uitzonderingspositie en komt met zijn eens zelfs juridisch vervolgde Ezelsparing in de schaduw te staan van de Verkrachting van Jezus (zoals ik het verhaal voor mijzelf noem, omdat het geen eigenlijke titel heeft).

Wat is dat ‘nerveuze’ in De Haans vertellingen? Aan Robbers deelt hij in een brief mee hoe het schrijven hem ‘in een vreemden nerveuzen toestand’ brengt: ‘Ik werd onrustig, mijn hart ging kloppen, en ik ging in mijn kamer wat op en neer lopen. Toen was het net alsof een stem mij een verhaal voorzei. Ik hoorde het geluid niet, maar ik voelde het. Het is een gruwelijk verhaal.’ Ook in Pathologieën wordt het woord ‘nerveus’ gebruikt: ‘Dit is mijne verfijnde, en op eene zeer nerveuse wijze verzorgde, beschrijving van de pathologieën, dat zijn de ondergangen van Johan van Vere de With’. En aan de gekruisigde Jezus wordt in de straks volgende novelle ‘een fijn, nerveus genot’ toegeschreven. Men kan ‘nerveus’ interpreteren als aanduiding voor een esthetisch verfijnd en intens genot dat met pijn gepaard gaat. Men herkent het ‘nerveuze’ ook in de stijl, een bewust en kieskeurig zoeken naar bijzonderheid van uitdrukking, preciositeit van onverwacht woordgebruik, veeleisend, willekeurig. Het is de stijl van de decadente romantiek zoals men die vindt bij Huysmans en Georges Eekhoud. (Let ook op details als de diamant

+ LEO ROSS. Geb. 1934. Publiceerde gedichten en essays. Wetenschappelijk medewerker voor moderne letterkunde aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.

[p. 542]

die in de brief aan Sótòn opduikt: het schrijven en ook het lezen over zo'n bijzonder kostbare edelsteen, die men zelf niet bezit en waarschijnlijk nooit bezitten zal, is eigenlijk een verfijnde marteling.)

De hoofdfiguur van de novelle kennen wij uit Pathologieën: Heleen Marie Golesco, Roemeense vriend van René Richell, die zich in de Seine verdronk, de voorganger van Johan van Vere de With als beminde en slachtoffer van de Duivel. Maar het kader waarin beider lotgevallen zijn gezet, is volstrekt verschillend. In de roman Pathologieën treedt Johan allegorisch op als de mens tussen God en Satan, verstoten door Jahwe, door Satan opgevangen en vermorzeld. In de bizarre en gruwelijke novelle die ik als De Verkrachting van Jezus aanduid, is geen sprake van Heleens ondergang, eerder van een prikkelende anekdote die aan Job doet denken. Satan en Jezus sluiten een averechtse weddenschap, Satan zet Heleen in, met - bij wijze van spreken - een omkering van Job 1:8 (‘niemand op aarde is als hij, zó vroom en oprecht, godvrezend en wijkende van het kwaad’, zegt God daar). Heleen verstoot en verkracht Jezus en helpt Satan zo aan een glanzende overwinning. Wel heel ver zijn we hier verwijderd van de brave, quasisocialistische Kanalje-verhaaltjes uit De Haans begintijd!

‘Al kon ik de hemel op de aarde verdienen, ik kan geen menschelijk werk maken’, schreef hij aan Van Eeden. Dan kan men als Hollander op zijn vingers uittellen dat succes achterwege blijft. De al te menselijke socialisten stopten De Haan na zijn breuk met de SDAP-figuur Tak (in 1904) met liefde in de doofpot, in onheilig verbond met de al te menselijke christenen die de maagdelijkheid van hun reine Pigem niet geschonden wensten te zien. Aan godsdienst en marxisme beide heeft De Haan in deze novelle dan ook twee keer aandacht besteed.

Nog enig filologisch commentaar. Als Heleen bij Jezus het Bradford hotel binnentreedt, weet deze hem onmiddellijk voor zich te winnen: ‘Boroeg habo’, zegt hij en dat is ‘baruch haba’, gezegend, hij die komt, een gewone groet in het Hebreeuws, maar ook de woorden waarmee in psalm 118:26 hij, die komt in de naam des Heren en in Mattheüs 21:9 Jezus zelf bij zijn intocht in Jeruzalem verwelkomd wordt. De Asjkenazische, Oosteuropese uitspraak van die woorden stelt Heleen, in wie wij meer de Amsterdamse jodenjongen zien dan een Roemeens edelman, direct op zijn gemak. - Achter het Bradford hotel verschuilt zich natuurlijk het uiterst sjieke Bedford Hotel, vlak bij de Champs-Elysées, 17 rue de l'Arcade (zelfs het huisnummer klopt). - Het pentagram dat de Duivel als lakstempel gebruikt, is de vijfhoek of drudenvoet die in de zwarte magie een steeds wisselende rol speelt. In de Faust verhindert een Drudenfuss op de drempel Mephistopheles het huis van Faust te verlaten. De godheid Baphomet evenwel, die de Tempeliers vereerden en in wiens naam zij Jezus afzwoeren, droeg het pentagram op zijn voorhoofd. - De sonnetten van Jezus ten slotte, waaruit De Haan één strofe als motto boven zijn verhaal plaatste, staan in het tijdschrift Nederland (1904), in iets afwijkende redactie. Het zijn de christelijke verzen waar Jaap Meijer zich in zijn De Haan-biografie zo over opwindt. De Nerveuze vertellingen negeert Meijer daar overigens, waarschijnlijk omdat zij niet kloppen met zijn beeld van De Haan.

De herdruk van deze Nerveuze Vertelling in dit tijdschrift heeft niet de status van een filologische editie. Ik heb de spelling en nog enkele zaken van ondergeschikt belang gemoderniseerd, om geen nodeloze barrière te handhaven tussen een uniek stukje literatuur en een lezerspubliek dat, als gevolg van een verwaarloosde literaire traditie in Nederland, op ‘ouderwetsheden’ onwennig, wrevelig en afwijzend reageert.

Literatuur over Pijpelijntjes: Commentaar op ‘Pijpelijntjes’, in: De Revisor I, 7, september 1974; ‘Jacob de Haan, Pijpelijntjes’, in: Spektator IV, 3, Aankondiging en bespreking; literatuur over Pathologieën: ‘Jacob Israël de Haan als decadent romanticus’, in: De Gids, romantieknummer 1974