De Gids. Jaargang 137

[p. 515]

H.G. ten Berge
De poëzie van Gunnar Ekelöf⁺

Bengt Gunnar Ekelöf (1907-1968) is zonder twijfel een der meest intrigerende dichters van de moderne Zweedse literatuur. Hij behoort tevens tot de meest onpraktische en ‘onhandige’ dichters van deze eeuw die ik ken. Misschien zou ‘onthande’ dichter een betere term zijn. In zijn autobiografisch essay De weg van een outsider komt hij er rond voor uit dat hij nergens geschikt voor is. ‘Ik ontdekte dat ik niets kon,’ zo schrijft hij over zijn Parijse periode die hem in de late twintiger jaren in aanraking brengt met allerlei stromingen in het internationale kunstleven. Van die stromingen trekt vooral het surrealisme sterk zijn aandacht, al geeft hij zich maar gedeeltelijk gewonnen aan de inzichten en opvattingen die door de surrealisten worden voorgestaan. Op zoek naar ‘de waarden der woorden’, de diepere betekenis ervan - ‘een soort Alchimie du Verbe’ - ontwikkelt hij stap voor stap datgene waartoe hij zichzelf wel in staat acht: Het schrijven van poëzie.

In een langzaam leerproces ontdekt hij de mogelijkheden en begrenzingen van zijn dichterlijk vermogen: ‘Ik heb dan ook leren schrijven zoals een kind leert lezen: B - A wordt, vreemd genoeg, BA.’ Het verklaart zijn sympatie voor degene die zichzelf ontwikkelt, die zijn eigen weg gaat en zich niet graag met geprefabriceerde kennis laat volstoppen. Ondanks zijn studies van het Arabisch in Uppsala en Londen schrijft hij in hetzelfde opstel: ‘Ik heb altijd gevoeld dat ik aan de kant van de autodidact sta en ondanks gehaalde of mislukte examens, wil ik mezelf graag als een autodidact beschouwen.’ A bàs les écoles dus!

Het ligt voor de hand dat een veertig jaar omspannend dichterschap niet in enkele inleidende alinea's gevat kan worden. De trefwoorden die men voor een korte karakteristiek pleegt te hanteren doen alleen maar dienst als richtingaanwijzers die voor velen naar een onbekend (want nog onbeschreven) achterland verwijzen. Immers, wat moet de lezer zich voorstellen bij een opmerking als: Het werk van Ekelöf is een poëzie van tegendelen waarin droom en nuchterheid een rol spelen, waarin het praktische en onpraktische, het menselijke en anti-menselijke, het bewust poëtische en opzettelijk antipoëtische, het dichtbije en het verre, het aardse en het kosmische, het Diesseits en het Jenseits naast en tegenover elkaar staan.

Wordt zijn poëzie doorzichtig als erop gewezen wordt dat Ekelöf vaak dezelfde woorden gebruikt, of dat lente en herfst, ochtend- en avondschemer niet alleen veelvuldig als motieven optreden maar in zijn werk ook voortdurend in elkaar overgaan? In hoeverre wordt het voor die lezer duidelijk dat hierin (bij voorbeeld) iets doorschemert van de tweevoudige horizon waartussen Ekelöf het menselijk bestaan beklemd ziet: De kimlijn van de geboorte en de kimlijn van de dood! Toch gaat het hier niet om een onbetekenend detail, want het is met Een nacht aan de horizon (En natt vid horisonten) dat Ekelöf omstreeks 1930 voor zichzelf debuteert. Voor zichzelf! Omdat

+ H.C. TEN BERGE. Geb. 1938. Publiceerde een aantal dichtbundels en was redacteur van Raster. Verblijft momenteel in Canada.

[p. 516]

hij deze bundel pas in 1962 uitgeeft, samen met een herdruk van die ‘anonieme blik in de oneindigheid’, te weten zijn officiële debuut Laat op aarde (Sent på jorden 1932).

Ekelöf is Laat op aarde altijd blijven zien als een van zijn belangrijkste ‘modernistische’ werken; als een bundel ook waarin vrijwel alle dominante motieven van zijn latere poëzie in kiemvorm zijn aan te treffen.

Behalve door het eigen, Zweedse landschap en klimaat wordt die poëzie gevoed door een bijna bedwelmende liefde voor de muziek (‘Aan de muziek heb ik het meeste en het beste te danken’) en een diepgravende belangstelling voor de oude mediterrane beschavingen; in het bijzonder waar de Griekse en Arabische cultuur elkaar in de Byzantijnse ontmoeten.

Wat de invloed van de muziek op zijn werk aangaat, rekent hij het gedicht Absentia animi tot de geslaagde pogingen om een muzikale structuur aan poëzie te verlenen. In de meeste gevallen acht hij zulke pogingen tot mislukken gedoemd.

Zijn hang naar het vreemde, naar den vreemde en zijn kritische houding ten aanzien van de eigen samenleving heeft hem er toe gebracht Zweden tot drie keer toe ‘voorgoed te verlaten’ - om er toch telkens weer naar terug te keren. Een strofe uit Non serviam 1945 is hier een welsprekende illustratie van:

Ik ben een vreemdeling in dit land
maar dit land is geen vreemdeling in mij!
Ik ben niet thuis in dit land
maar dit land gedraagt zich alsof het thuis is
in mij!

Talrijke teksten getuigen van zijn belangstelling voor de klassieke Griekse en Arabische taal en cultuur: En Mölna-elegi uit 1960 bij voorbeeld is doorschoten met Griekse elementen die als bouwstenen voor de hele bundel hebben gediend, terwijl er ook ‘archeologische’ teksten zijn die als graffiti, inscripties in muren, vazen en potscherven gelezen kunnen worden. De laatste hebben niet zelden een absurdistisch neveneffect.

Zijn laatste publikaties laten een volledige versmelting van Griekse en Arabische motieven zien. In een reeks van drie symmetrisch opgebouwde bundels, de zogenaamde akritische cyclus, bereikt Ekelöf letterlijk de voltooiing van zijn dichterschap. Een reis naar Istanboel brengt hem in 1965 naar de plek waar de akritische Vorst van Emgión na een verloren veldslag opgesloten en gefolterd werd. Dit bezoek en zijn reeds vroeger verworven kennis van de Grieks-Byzantijnse cultuur stellen hem in zijn laatste levensfase in staat een reeks van tragisch-lyrische hoogtepunten te schrijven, waarin hij zijn haat-liefde verhouding tot het Griekse en Byzantijnse het meest compleet en gepassioneerd onder woorden brengt.

Waarom deze dubbelzinnigheid in zijn waardering?

Aan de ene kant verklaart Ekelöf - in een brief - dat hij het Byzantijnse leven haat omdat het een afspiegeling is van het ‘politieke leven in onze steden en staten. Ik haat wat Grieks is. Ik haat wat Byzantijns is. Diwan is een symbool van het politieke verval dat wij om ons heen zien. Fatumeh is een symbool van de ontaarding, de al even in het oog springende kilte tussen mensen.’

Aan de andere kant worden in de Gedichten (Diwan) over de Vorst van Emgión 1965, Het verhaal van Fatumeh 1966 en Wegwijzer naar de onderwereld 1967 de stoffelijke en onstoffelijke werkelijkheid, eros en logos, gevoel en getal, eenvoud en complexiteit, liefde en wreedheid in een tegelijk warme en doorschijnende taal tot uitdrukking gebracht. Een taal die zijdelings herinnert aan het Tantrisme, niet in de laatste plaats door de wijze waarop het vrouwelijke beginsel (Zij, Haar, de Sakti of creatieve impuls) een centrale, zo niet overheersende rol in het scheppingsproces toegekend wordt.

Bibliografische notitie:

Behalve Een nacht aan de horizon, Laat op aarde en de hierboven genoemde driedelige cyclus publiceerde Gunnar

[p. 517]

Ekelöf tijdens zijn leven onder meer:

Färjesång, 1941 (Veer-lied: Ferry-song)

Non serviam, 1945

Om hösten, 1951 (In de herfst)

Strountes, 1955 (verfranste vorm van het Zweedse woord strunt. nonsens, shit, stront - een woord dat gaandeweg een bijna metafysische betekenis(loosheid) voor Ekelöf krijgt)

Opus incertum, 1959

En Mölna - elegi, 1960 (Een Molen-elegie; Mölna is ook de naam van een plaats dichtbij Stockholm)

En natt i Otočac 1961 (Een nacht in Otočac; de titel verraadt verwantschap met Rimbaud's Une saison en enfer dat Ekelöf in het Zweeds vertaalde)

In 1960 verscheen ook Valfrändskaper (‘Wahlverwandtschaften’). Zweedse transscripties van teksten van Petronius tot Robert Desnos - niet ongelijk aan bij voorbeeld Robert Lowell's Imitations.

Als essayist bundelde E. een aantal beschouwingen in, onder andere Promenader 1941 en Utflykter 1947 (Wandelingen en Uitstapjes).

In 1975 zal een uitgebreide keuze van Ekelöf's poëzie in Nederlandse vertaling verschijnen.