De Gids. Jaargang 136

[p. 669]

A. de Froe
Afscheid van de ziel

De psychologie en de theologie lijden beiden aan hun namen - parmantige namen, misschien wel arrogante namen, maar in ieder geval namen zonder een spoor van wetenschappelijke bepaalbaarheid. Voor de theologie is dit minder erg, omdat een studie van de beelden, voorstellingen en opvattingen omtrent zijn verheven onderwerp in verleden tijden en bij verre volken in ieder geval belangwekkend materiaal oplevert dat zeker in de wetenschap thuis hoort.

Voor de psychologie is zulk een studie eveneens mogelijk, maar dergelijke arbeid levert nauwelijks een bijdrage tot het uitvoeren van een in onze tijd belangrijke taak, de psychotherapie.

Toch zijn er psychiaters en psychotherapeuten (maar lang niet allen!) die zich aan de begrippen ziel, geest, psyche, spiritus, anima, pneuma (het kan niet op) vastklemmen en niet zo zeer of niet alleen uit religieuze, maar uit defecte vakkundige overwegingen.

Immers een ziel, wat dat dan ook mag zijn, en waar deze zich mag bevinden, onttrekt zich aan stoffelijke of natuurlijke voorwaarden, zoals de bouw, de verrichtingen en de kwetsbaarheid van de hersenen. Zo een ziel kan perfect functioneren en mocht het al eens scheef gaan dan is het mogelijk een volledig herstel tot volmaaktheid te bewerkstelligen. Hoe aantrekkelijk!

De studie van moeilijke vakken als de anatomie, de fysiologie, de biochemie en de pathologie van de hersenen is overbodig, ja zelfs misleidend en de prognostiek kan zich verlustigen in een ongeremd optimisme. Dit genre psychiaters en psychotherapeuten geven er blijk van dat zij van de hersenen een povere en verkeerde voorstelling hebben. En het is daardoor dat zij die ziel zo belangrijk achten, want deze moet hen een alibi bezorgen. Weliswaar verklaren sommigen soms dat zij op de anatomie, fysiologie, biochemie en pathologie niets tegen hebben, maar zij hebben er ook niets aan. Dat kan zelfs niet - daarvoor schiet hun kennis van zaken tekort.

Toch kunnen deze psychiaters en psychotherapeuten ook zonder dit soort kennis wel goed werk verrichten. Het is een oud gegeven dat men mensen met moeilijkheden kan helpen door aandacht, gesprek, uit laten huilen en soms zelfs door een goede raad. Daartoe behoeft men het zenuwstelsel niet door en door te kennen. Wel kan een studie van de menselijke gemeenschap, het menselijke gedrag, de menselijke ontwikkeling en wat al in een mens om kan gaan, deze hulp vergemakkelijken. Er is ook niets op tegen psychiaters en psychotherapeuten een op deze hulp voorbereidende opleiding te geven. Maar aan het instellen van een therapie moet een diagnose voorafgaan en deze diagnose is bij dergelijke psychiaters en psychotherapeuten niet in goede handen. Een medische diagnose blijft voorwaarde, omdat bij al deze moeilijkheden die op het terrein van de psychiater liggen steeds sprake kan zijn van een ziek orgaan en niet van een zieke ziel.

Dit orgaan, de hersenen, is een orgaan als ieder ander èn het is een heel apart orgaan. Beide aspecten zullen wij nu kort bespreken.

1. De hersenen zijn een orgaan als ieder ander.

Zij hebben een eigen bouw, in beginsel door de erfelijkheid bepaald. Hierdoor hebben mensen mensen-hersenen en heeft ieder mens zijn eigen hersenen. Zij hebben een bij die bouw passende functie, een eigen chemische samenstelling en eigensoortige biochemische processen. Zij worden door bindweefsel beschermd en door bloedvaten

[p. 670]

met bloed verzorgd. Zij arbeiden dag en nacht, het hele lieve leven lang. Zij kunnen door de zelfde ziekteoorzaken als de andere organen ziek worden en in hun functie worden belemmerd: geweld (bij voorbeeld hersenschudding), vergiftigingen (bij voorbeeld alcohol), infecties, stoornissen in de bloedsomloop, gezwellen en erfelijke defecten.

In al deze gevallen spreken wij van organische hersenziekten. Deze gaan veelvuldig gepaard met stoornissen in het bewustzijn (bewusteloosheid, hallucinaties, delirium) of in het gedrag (oligofrenie, dementie). Ook kunnen stoornissen in bewustzijn of gedrag veroorzaakt worden door ziekten van andere organen dan de hersenen. Dit alles vergt een medisch-vakkundige diagnose bij alle afwijkingen in bewustzijn of gedrag.

2. De hersenen zijn een apart, een uniek orgaan.

Door zintuigen en zenuwen ontvangen zij berichten uit het lichaam en uit de omringende wereld. Zij verwerken deze berichten tot ervaring. Door zenuwen en spieren kunnen zij het lichaam zich doen bewegen. Op grond van ervaring bepalen zij ons gedrag. Gebrekkige, vreemde, ontstellende ervaring kan leiden tot gebrekkig, vreemd, ontstellend gedrag. Een mens die op een duidelijk afwijkende ervaring met een afwijkend gedrag reageert is niet ziek - mogelijk is hij juist erg gezond. Maar hij maakt in een gewone omgeving een zieke indruk. Men heeft dergelijke afwijkingen van bewustzijn en gedrag wel psychogene ziekten genoemd. Maar dit is nonsens. Er zijn geen psychogene ziekten, het zijn sociogene afwijkingen.

Het gaat hierbij vaak om mensen die als kind in een defect gezin zijn opgegroeid, een gezin waarin de voorwaarden voor een normale ontwikkeling ontbraken: liefde, knuffelen, verzorging, betrouwbaarheid, zekerheid. Wil men van ziekte spreken dan is zulk een gezin ziek. Ook deze afwijkingen van het gedrag als reactie op een defect milieu hebben, als alle gedrag, een stoffelijke basis. De ervaringen zijn vastgelegd - voorgoed! Zij zijn niet ongedaan te maken, maar wel te corrigeren. Wanneer mij geleerd is dat Nieuw-Zeeland groter is dan Australië, dan kan dat wel gecorrigeerd worden, maar ik blijf onthouden dat het mij eens verkeerd aangepraat is. Deze gang van zaken heeft zijn voor en zijn tegen. Voor het leven belangrijke, emotionele ervaringen zijn moeilijk te corrigeren. Soms is alleen vergeten mogelijk (de tijd heelt alle wonden). Hoe zou iemand de ervaring kunnen corrigeren dat zijn eigen moeder hem naar het leven heeft gestaan?

In al deze gevallen is psychotherapie aangewezen. Maar dat sluit niet uit dat het soms nodig is door operatieve of biochemische middelen de voorwaarden te scheppen waaronder psychotherapie mogelijk zou zijn, versneld of bevorderd zou kunnen worden.

De klacht dat in deze gevallen in de gestichten en inrichtingen psychotherapie onvoldoende wordt toegepast is al oud.

In 1929 schreef Fré Dommisse in ‘Krankzinnigen’ over haar eigen ontstellende ervaringen in gestichten. In veel gevallen, in te veel gevallen, wordt de patiënt na het stellen van de diagnose als ongeneeslijk opgegeven. De psychotherapie moet uitgebouwd worden maar niet door theorieën die ons van de werkelijkheid vervreemden, die ons terugvoeren naar de middeleeuwen, die valse hoop geven. Wanneer Thomas A. Harris, M.D. in zijn bestseller I'm OK - You're OK beweert ‘The brain functions as a high-fidelity recorder’ dan geeft hij blijk van de hersenen en van het menselijk gedrag bitter weinig te begrijpen. Dat volgt al uit de optimistische boektitel, die duidt op het sprookje van de perfecte ziel. Wie is er nu OK, wat is OK?

Veel dichter bij de waarheid komt Edward de Bono (The mechanism of mind) wanneer hij vaststelt: ‘It is quite likely that the great efficiency of the brain is not due to its being a brilliant computer. The efficiency of the brain is probably due to its being a bad memory-surface. One could almost say that the function of mind is mistake’.

Zolang de hierboven bedoelde psychiaters en psychotherapeuten dit niet begrijpen blijven zij voortgaan met het stichten van verwarring, en men kan niet zeggen dat ze daartoe onbekwaam zijn. Neurofysiologie en psychologie moeten elkaar eens ontmoeten, maar dogma's en vooroordelen werken, als gewoonlijk, als een formidabele drempel. Zowel ‘het onbewuste’ als ‘de ziel’ en nog wat ongeregeld goed, behoren tot de concepties die lang genoeg kwaad hebben gesticht en waarvan wij hoognodig afscheid moeten nemen.