De Gids. Jaargang 136

[p. 456]

Hendrik Cramer
In een mosselschelp

Tenslotte voelde ik me zo beroerd dat ik nauwelijks enkele honderden meters lopen kon zonder stil te moeten staan om uit te rusten. Als ik terugdenk aan die tijd, komt het me voor dat ik leed aan een psychische ziekte die al mijn krachten wegnam waarover ik bij volle bewustzijn had kunnen beschikken. 's Morgens liep ik door een buitenwijk waar een fabriek werd gebouwd, ik strekte me uit op een zandhoop en sliep daar de rest van de dag. Ik leefde van kleine diefstallen uit winkeletalages en cafés. Bij een van die strooptochten hield ik stil voor een kapperszaak. Dat is nu elf maanden geleden. De deur van de winkel stond open. Ik kon naar binnen kijken. Er was niets bijzonders dat mijn aandacht trok, behalve misschien een affiche met een bierdrinker op een van de muren. Ik stond daar gewoon voor die open deur, doodmoe, en ik leunde met mijn rug tegen een lantaarnpaal. Iemand ging de winkel binnen, hing zijn hoed aan een kapstok en plofte neer in een kappersstoel. Vlak daarna richtte de knecht het woord tot hem en gebaarde daarbij heftig met zijn handen. De ander zat tussen de leuningen van de stoel alsof het hem niet aanging. De jongen liep naar het achtervertrek van de winkel en praatte met een andere figuur in het wit. Een aantal klanten die zaten te wachten begonnen luid te spreken. De kapper, een magere man, groot, met een fijnbesneden, bleek gezicht en met de handen van een kunstenaar, kwam achter de knecht aan. Op het ogenblik dat hij zich met een glimlach naar de klant toe boog, pakte deze van het marmer een scheermes, sprong op, greep de kapper bij de haren vast, en sneed hem door de keel. Dat gebeurde zo snel dat de knecht niet in staat was het lichaam dat neerviel op te vangen. De ander verliet de winkel. Ik hoorde hem zeggen: ‘Zo gaat dat’. Na enkele stappen over het trottoir te hebben gedaan, pakte hij een rode zakdoek uit zijn broekzak en probeerde daarmee het bloed af te vegen dat van zijn linkermouw op de straatstenen droop. Hij was van middelbare leeftijd maar fors gebouwd en hij had een zware manchester aan. Het viel mij op dat hij met kleine korte stappen liep en heen en weer zwaaide als een zeeman. Ik dacht: ‘Hij heeft zijn hoed vergeten, ze zullen hem wel te pakken krijgen’. Een ogenblik later ging hij een zijstraat in. Voorbijgangers hielden stil en bleven voor mij staan. De kappersjongen kwam naar buiten gerend, stak de straat over, keek naar rechts en naar links, floot op zijn vingers en sprong in een taxi. Ik vervolgde mijn weg.

Het gedruis van de straat werd plotseling onderbroken. Ik hoorde een hagelbui van voetstappen en het geklapper van jaspanden. Van alle kanten kwamen mensen aangerend. Een hond blafte verschrikkelijk. Een aantal van de mensen die mijn kant opkwamen hadden geelgroenige gezichten en er waren sombere diepe plooien om hun fletse ogen en hun pluizige snorren. Hun smoelen hadden een uitdrukking van wrok alsof ze op een schandalige manier waren bedrogen. Vagelijk leken ze op de kapper met zijn knipperende wenkbrauwen, zijn klappertandende kaken en zijn baardje dat onder

[p. 457]

het bloed zat. Anderen hadden iets van de knecht, toen die achter de kapper bleef staan met zijn brede stompzinnige grijns en zijn dikke paarse lippen, op het ogenblik dat het mes flikkerde. Allemaal zonder uitzondering hadden ze een borst als van een gele kip. De eersten, dat wil zeggen degenen die leken op de wankelende kapper, waren in de meerderheid, en hoe dichter zij in mijn buurt kwamen, hoe opvallender de gelijkenis werd. Met alle wilskracht waarover ik beschikte ging ik op zoek naar een hoofd zoals dat van de moordenaar, maar er was er geen een bij. Mijn benen voelden alsof ik bezig was een bergtop te beklimmen. Ik hield stil. Ik bekeek de stoep. Hij was horizontaal. Ik verbaasde me dat twee jonge vrouwen, die uiteenweken om mij langs te laten gaan, maskers voor hadden van roze zeep waarin de groene bollen van hun ogen en hun tanden glinsterden als porselein. Maar op hetzelfde ogenblik dat ze langs gingen, merkte ik dat ik me vergist had. Ik vocht tegen een plotselinge misselijkheid en moest me vasthouden aan de zijkant van een etalage. Nu hadden ze allemaal groene en paarse maskers voor en ze gingen ook voorbij in het duister achter de etalage, die paarse en groene maskers met hun afschuwelijke gelijkenis. Uit de zijstraat kwam een oorverdovend lawaai. Ik sloeg mijn ogen op. Tussen mijzelf en de straathoek was de stoep verlaten. Ik verwachtte elk ogenblik dat een zegevierende menigte er aankwam die hem voortduwde, alleen, zonder hoed, tussen twee agenten. Maar er gebeurde niets. Het rumoer hield op. Ik dacht: ‘Het is misschien ook iemand die over de hoofden heen kan springen als een sirocco’. Vanaf mijn kinderjaren heeft het woord sirocco voor mij een warme klank. Ik ging weg van de etalage. Een meisje met een grote blauwe strik in haar haren stond met een hoepel op de hoek van de zijstraat, stond daar zo teer dat ik moest glimlachen. Het zweet gutste langs mijn slapen en mijn neus. Met knikkende knieën trachtte ik nog enkele stappen vooruit te doen. Een plotselinge golving wierp mij met mijn volle gewicht tegen de etalageruit, die barstte.

Toen ik bijkwam lag ik in een bed. Het rook naar ontsmettende middelen. Die stank was mij welbekend. Om mij heen het gehijg van de andere slapers. Ik hield mijn ogen dicht. Tot iedere prijs wilde ik een van die witte nachten vermijden die ik had doorgebracht met het staren naar de inkerving van de gasvlam. Mijn hoofd voelde strak. Door voorzichtig te voelen begreep ik dat het verbonden was. Het was weer mooi, ik had me verwond en was door de smerissen ‘thuis’ gebracht. Mijn oren suisden voortdurend, mijn benen deden pijn van de kou. Ik was ziek, misschien wel ernstig ziek. Als een gewicht viel het mij in gedachten dat er geen kans was op hulp. Ik was getuige geweest van een aantal scènes tussen de directeur van een inrichting en de patiënten. Hij wilde niet geloven aan ziekte. Zolang je niet was gekrepeerd kon je nog wel lopen. Hij kende maar één remedie: een borrel. Maar het ‘huis’ had geen vergunning. Met dat soort mooie uitspraken smeet hij ze de deur uit. Een man kwam bij mijn bed staan. Een vreemde voetstap in een vreemde ruimte. Zelfs het bed rook ongewoon. Ik had vast en zeker koorts. Ik herinnerde me plotseling dat iemand zich over mij had heengebogen en duidelijk verstaanbaar had gezegd: ‘Als hij niet over een kwartier weer bij bewustzijn is, nog een spuitje.’ Maar dat leek me al erg lang geleden, dagen geleden, weken geleden. Was ik een kwartier erna dus niet tot bewustzijn gekomen? Was ik dus dagen lang buiten kennis gebleven, weken lang? Ik wilde mijn pols voelen. Het was duidelijk dat ik niet kon bepalen waar mijn arm zat, en ik moest met mijn rechterhand langs mijn borst en schouder tasten om hem te

[p. 458]

vinden. Elk lichaamsdeel leek mij van een ander te zijn alsof mijn vingertoppen uitgedroogd waren als perkament. Ik probeerde mijzelf de pols op te nemen. Steeds vertelde ik me. Ik zat wel in de rotzooi, ik huilde van eenzaamheid. In die rotzooi dacht ik aan de gasvlam als aan een scheepslicht. Ik sloeg mijn ogen op... Ik zocht naar het gaslicht... Het gaslicht was er niet... En een tijd lang lag ik rillend op mijn rug en kon er niet achter komen of ik leefde of misschien niet al een aantal dagen dood was. Tussen dat vrij lange moment en het volgende waarop de man die de moord had begaan te voorschijn kwam en steeds dichterbij kwam was er geen onderbreking. Ik herkende onmiddellijk het grauwe en onbeschaafde gezicht met die wenkbrauwen en die wilde snor. Die vreemde manier van lopen was onmiskenbaar de zijne. Hij bekeek mij rustig. Om hem heen was een grote bleekgeel verlichte ruimte. De duisternis van zo pas was teruggeweken, of liever, ze had zich samengetrokken onder het weerspannige voorhoofd in zijn grote oogkassen. Het verbaasde me niet dat hij een kappersjas aanhad en ik wachtte popelend het ogenblik af dat hij zijn kin omhoog zou houden. Hij moest iets aan zijn keel hebben.

‘Ik ben de nachtoppasser’, zei hij.

‘Ja, grapjas’, dacht ik.

Zijn stem en de stem van ‘zo gaat dat’ waren niet dezelfde. Als hij alleen maar even zijn kin wilde opsteken zou ik het weten. De grote spanning waarin ik verkeerde gaf mij de kracht om overeind te komen.

‘Kom nou, hou je kalm’, zei hij.

Toen bedacht ik een list. Ik deed alsof het mij moeite kostte weer te gaan liggen. Hij kwam vlug op me af, en terwijl hij me hielp, zag ik heel goed de lange rode streep van het litteken.

‘Wat doe jij hier?’ vroeg ik.

‘Wat ik doe? Niets bijzonders’.

‘En dat daar?’ mompelde ik, op mijn hals wijzend.

‘O dat, ja dat kan gebeuren.’

‘Hoelang geleden?’ vroeg ik.

‘Gisteravond’, antwoordde hij. ‘En nu weer maffen jij.’

Ik voelde me boos worden. ‘En jij dan, waarom slaap jij niet’, zei ik rustig, en ik dacht met een bitter plezier: ‘Je zou niet kunnen al zou je het willen’.

‘Ik?’ zei hij glimlachend.

‘Dat is het wel’, zei ik zo zacht mogelijk; ‘het is jammer dat we een geweten hebben, dat is behoorlijk jammer.’

‘Ik zeg niet dat het niet zo is’, antwoordde hij; ‘die moord gaat je niet in je kouwe kleren zitten.’

‘Mij?’ schreeuwde ik uit.

Hij hield een vinger voor zijn mond en ging op het voeteneinde zitten. Hij was zwaar. De ogen van die man waren uitdagend en leken op een winderige nacht in de late herfst.

‘Je kunt het waarschijnlijk beter dan ik’, zei ik bedroefd.

‘Waarom?’ antwoordde hij, en hij voegde er met zoiets als tederheid aan toe: ‘Je zeurt een beetje, vriend.’

Niet tot mijn geringe verbazing hoorde ik me tot mezelf zeggen: ‘En god dan? Hoe kom je met hem klaar?’

‘Nou en of, dat is niet eenvoudig.’

‘Je wilt daar geen antwoord op geven?’

‘Maar er is geen antwoord op te geven.’

‘Wat een onzin!’

En hij heel rustig: ‘Ondervragen, dat is nog tot daar aan toe, maar ondervragen met de hoop op een antwoord, dat stinkt naar pepermunt en weduwenpensioen.’

Ik beefde. ‘Ga slapen’, zei hij; ‘je bent helemaal in de war.’

[p. 459]

‘Dat is mijn zaak’, zei ik op besliste toon; en ik dacht dat ik hem in mijn macht had en hem kon dwingen te blijven zitten zolang ik dat wilde.

‘Zeker’, zei hij met een uiterst minzame glimlach; ‘ik kan je niet dwingen’.

‘Aha!’ zei ik tevreden.

‘Misschien kan ik je in slaap krijgen door met je te blijven praten.’

‘Voor wie houd je me eigenlijk?’ vroeg ik met geveinsde woede.

‘En jij, voor wie houd je mij?’ zei hij alsof hij deze conversatie erg grappig vond.

‘Ik weet het niet...’ aarzelde ik.

Hij lachte nog steeds. ‘Maar de aanleiding’, begon ik weer. ‘Wat was de aanleiding?’

Hij antwoordde nogal verlegen: ‘Misschien was er geen aanleiding.’

‘Maar is er dan een aanleiding nodig?’

Hij weer: ‘Het is een vervelende gedachtenfout, een uitermate vervelende gedachtenfout om onze daden te zien als ingegeven door een aanleiding.’

Ik beschouwde dat als een soort verontschuldiging. ‘In ieder geval hebben ze hem niet te pakken gekregen’, zei ik met een glimlach.

‘Nee’, antwoordde hij; ‘hij heeft zichzelf te pakken genomen en dat al na een half uur.’

‘Hij heeft zijn keel doorgesneden, hè?’ vroeg ik.

‘Hoe weet jij dat verdomme?’ zei hij met nadruk.

‘Dat is nogal wiedes’, riep ik uit.

‘Even wiedes als de rest’, mompelde hij vaag voor zich uit.

Ik dacht: ‘Hij heeft de harde wangen van een dier’, en ik voelde een plotselinge bewondering.

‘Een half uur later kwam hij daar weer terug, en voordat ze hem konden tegenhouden...’ vertelde hij.

‘Misschien is de dood een antwoord?’ zei ik losjes.

‘Beslist niet’, antwoordde hij op stellige toon. En terwijl hij op zijn schedel klopte: ‘Hier had hij geen leven.’

Een ogenblik later zei hij rustig: ‘Je bent moe’.

‘Helemaal niet’, protesteerde ik.

Hij begon: ‘De mens is een kosmische vorm. Stel je voor het gemak ons handelen voor als een dimensie, ons voelen en denken als een span andere dimensies. Ze hangen onderling samen, maar niet in een samenhang van oorzaak en gevolg.’

‘Een span?’

‘Er zijn er tenminste drie denkbaar, zoals er tenminste drie absoluta zijn van de soort die men god noemt. Ik geloof dat het je moeite kost me te volgen, nietwaar?’

‘Nee, nee.’

‘Dat komt omdat je het niet merkt’, zei hij rustig; ‘maar je bent moe, je bent moe.’

Hij stond op en legde een grote hand op mijn ogen. ‘Je bent moe’, herhaalde hij fluisterend.

‘En het geweten?’ vroeg ik slaperig.

‘Het geweten’, hoorde ik hem nog eens zeggen; ‘het geweten is een huid, een uitermate prikkelbare huid, een heel gevoelige huid, een heel gevoelig ezelsvel.’

Ik bevond me op een troosteloze plek, op een dor stuk grond, omgeven door een grote watervlakte. De nevel stolde de dageraad. Het was al een vergevorderd uur van de dag, of misschien nog wel vroeg. Beneden mij beukte het donkere water - misschien was het een zee - met woeste slagen tegen de rotsen. Ik wist dat ik het niet zou wagen de terugweg te nemen, die dwars door een moerasgebied liep; ik was op deze kust geklommen in de hoop een vissersboot te ontdekken. Ik klauterde met grote moeite omlaag. Toen ik bij het water was gekomen voelde ik dat ik niet alleen was. Ik draaide mij om en zag hem.

[p. 460]

‘Hoe wordt die wind genoemd die daar blaast?’ vroeg ik.

Hij haalde zijn schouders op. ‘Hoe noemen de zeelieden deze wind?’ drong ik aan.

‘De sirocco’, antwoordde hij.

Ik verloor al mijn zelfbeheersing. ‘De sirocco? De sirocco? Hè?’ schreeuwde ik uit. ‘Je hebt schijt aan me, vuile schoft! De wind van de woestijn! Dat wist je niet, hè?’ Ik wierp me op hem. ‘De sirocco is mij dierbaar, begrijp je wel? Het enige dat me nog dierbaar is op deze vervloekte wereld, begrijp je wel? Begrijp je dat wel?’

Hij bleef onbeweeglijk onder de verschrikkelijke vuistslagen die ik op zijn schedel en zijn kaken liet neerdalen. ‘Het is zinloos, het is zinloos’, herhaalde hij steeds, in zichzelf sprekend. ‘Dat zullen we nog wel eens zien’, schreeuwde ik. En ik sprong op hem af, overtuigd dat ik hem zou wurgen. Toen zag ik aan zijn hals een gapende, rottende wond. Hij had een kameelharen hemd aan dat tot op zijn sandalen reikte. Zijn voorhoofd was glad gespannen als een brug over de diepe en glinsterend groene poorten van zijn ogen; zijn wangen waren ruw en hard als de muren van een kathedraal. Uit een gat tussen de gespannen spieren van zijn granieten hals stroomde onophoudelijk pus naar buiten.

Hij strekt zijn armen langs zijn kolossale stenen lichaam, zet zijn ene voet voor de andere en glijdt zo vooruit de waterspiegel op. Nu staat hij stil en van zijn richting komt een stem die ik herken, die het merg van mijn botten herkent. ‘Als je mij wilt volgen, ga dan varen in een mosselschelp en roei uit alle macht om even snel te gaan als ik.’

‘Wacht even!’ roep ik uit. Ik zoek vlug om mij heen, maar ik vind geen enkele schelp. ‘Wacht toch!’ roep ik luider tegen de wind in. Ik graai in het slib en met een stok zoek ik in het slijk tussen de rotsen. Ik kniel neer en graaf met mijn handen. Ik brul uitzinnig: ‘Wacht!’ Verder weg zweeft hij. Dan gaat hij weg. Ik kan hem met mijn ogen volgen tot de horizon en word erdoor getroffen dat het water zijn helderheid aanvaardt noch weerkaatst.

Als ik wil opstaan, merk ik dat mijn knieën vastplakken in het slijk. Ik laat me op mijn zijde vallen en trek mijn knieën los, maar nu voel ik een ijzige koude die zich van mijn knieën meester maakt. Ik kan mijn benen niet strekken. Ik probeer me op mijn rug te rollen, mijn zwaar geworden knieën willen niet mee... Kleine groene golfjes, doorschijnend als vloeibare edelstenen, rollen naar mij toe en likken aan mijn voetzolen. Ik vecht met waanzinnige angst, totdat plotseling...

1927