De Gids. Jaargang 136

[p. 371]

Harry Mulisch
Toespraak, gehouden op 27 april 1973 in het Letterkundig Museum te Den Haag, ter gelegenheid van de uitreiking van het aan Ed. Hoornik gewijde ‘Schrijvers Prentenboek’⁺

Ed. Hoornik heb ik leren kennen in 1952. Hij woonde toen in een souterrain aan de Willemsparkweg en die eerste avond aten wij, al pratend, twintig zachtgekookte eieren. Ik had toen juist mijn eerste roman gepubliceerd, waar eieren een rol in spelen, en dat had er iets mee te maken. Sindsdien zag ik hem regelmatig, en toen ik in Amsterdam kwam wonen bijna dagelijks. In mijn agenda voor 1970 staat nog bij 1 maart: ‘9 uur Eddy’ - maar sinds die middag om tien voor half drie is hij voorgoed verhinderd.

Ik voelde mij in de eerste plaats zijn vriend, pas in de tweede plaats zijn collega. Schrijvers - dat is slecht volk: gekken, huichelaars, schoften, aanstellers, dat zijn de hoofdcategorieën. Twee schrijvers moeten het eigen werk daarom liefst vermijden in hun contact; het beste dat zij kunnen hopen, is eensgezindheid in hun oordeel over het werk van derden. Daarom kon onze vriendschap vorm krijgen in ons werk voor De Gids: ‘De Gids van Potgieter’, zoals wij op school leerden - ‘De Gids van Potgieter en Hoornik’, zoals men nu er in zou moeten stampen. Hoornik heeft De Gids gered. Het is nu ongetwijfeld het oudste literaire tijdschrift ter wereld, en dankzij hem is het ondenkbaar geworden dat het niet zal bestaan zo lang de Nederlandse taal bestaat. Het woord Gidsartikel staat zelfs in de Van Dale: ‘artikel in het bekende tijdschrift De Gids’.

Hoornik heeft De Gids gered door het tot het instituut van zijn vriendschap te maken - en wat was die vriendschap? Zijn vrienden vormden zijn Deltaplan tegen de angst en de dood, die hij in de wereldgeschiedenis te Dachau had opgedaan. De angst hebben wij misschien kunnen weren van tijd tot tijd, daarvoor staken wij ons desnoods in volendammer pakken, en als het nodig was bezichtigden wij in het anatomisch instituut de snijzaal, inspecteerden in de kelder de lijkenvoorraden, deden op zolder onze keus uit duizenden schedels, hij koos die van een kind, ik die van een in 1834 geëxecuteerde moordenaar - ook een kind. Zo gaven wij de angst vorm; met zijn dood lukte dat niet.

Ik was het, die op een dag in de bibliotheek van Artis in Ulysee Aldrovandi's Monstrorum Historia van 1642 die afbeelding van een vis opsnorde voor zijn gelijknamige bundel, - die vis, die nu in steen gebeiteld op zijn graf staat. Het lag vermoedelijk in de lijn der dingen, dat ik op een dag deze tentoonstelling zou moeten openen - wijzen zou op de voetstappen van deze wandelaar, langs het strand op weg naar de horizon. De laatste keer dat ik in dit museum was - waar wij allen zullen eindigen in vitrines en kelders - was in zijn gezelschap: ter gelegenheid van Vestdijks zeventigste verjaardag. Die was er toen zelf ook nog, recht en stijf als een boomstam, schuifelend, zweet van zijn voorhoofd en neus op het linoleum druppelend.

In de buurt van de dood doen zich vreemde tekens en stollingen voor, zoveel heb ik nu wel geleerd. Nog gisteren, toen ik bij Eddy's Mies naar het exacte tijdstip van zijn dood informeerde, vertelde zij mij nog eens precies hoe het gebeurd was - ook, dat hij haar tien minuten voor zijn dood had gevraagd, zijn polshorloge af te doen dat hij dag en nacht droeg. Toen ik onwillekeurig op

+ HARRY MULISCH. Geb. 1927. Redacteur van De Gids sinds 1965. Meest recente publikaties Oidipous, Oidipous (toneel, 1972), Soep lepelen met een vork (over de spelling, 1972), De verteller (roman, 1970), De verteller verteld, kommentaar, katalogus, kuriosa en een katastrofestuk (1971), en De toekomst van gisteren (1972), Het seksuele bolwerk (1973).

[p. 372]

het mijne keek, zag ik dat het zojuist stil was blijven staan. Toen ik het even schudde, liep het weer.

Het toeval wil (maar als het toeval wil, is het dan nog toeval?) - het toeval wil, dat ik gisteren ook in mijn geboortehuis moest zijn. De huidige bewoner had op mijn verzoek een plattegrond van dat ingewikkelde bouwwerk bezorgd van het kadaster. Ik had het gevoel, dat ik aan de hand van die tekening bepaalde geheimen zou kunnen ontcijferen, of becijferen.

Het geboortehuis is immers het enige huis, dat men eenmaal vaker is uitgegaan dan binnengekomen. Daarin is het de tegenhanger van ons sterfhuis, dat wij eenmaal vaker zullen zijn binnengegaan dan wij er uit komen. Op dit moment voldoet voor ons allen dit museum aan die eis - hetgeen bewijst, dat men altijd moet oppassen. Ook mevrouw onze moeder hebben wij één keer vaker verlaten dan betrokken. Dat geldt zelfs voor Oedipus. De aarde daarentegen gaat de mens één keer vaker in dan hij er uit komt. Dat geldt zelfs voor Lazarus.

Alleen voor de wereld geldt dat niet. Wij zijn er niet in gekomen en wij gaan er niet uit. Wij ontstaan er in en vergaan er in. Uit overwegingen van eenvoudige symmetrie zouden wij eigenlijk in ons geboortehuis moeten sterven: de hartewens van de adel. Maar ook dat is een surrogaat, zo lang men niet in zijn moeder sterven kan.

En dan is het ook met de bomen anders. Met de plattegrond in mijn zak liep ik het bos in, waarin ik lopen heb geleerd, waarin ik heb gelezen, geschreven, gevrijd en waar ik iedere boom kende. Daar had de storm gewoed, en de verwoesting die ik zag vervulde mij tegelijk met schrik en een vreemde opwinding. Overal waar ik keek lagen de reusachtige stammen neergesmakt en hadden daarmee op slag de burgerlijkheid aan de brave Haarlemmer Hout ontnomen. Er hing opeens een geur van prehistorie, waar Hildebrand geen raad mee zou hebben geweten, iets van oorlog ook, alsof een neergeschoten eskader bommenwerpers in het bos terecht was gekomen. Alle bomen lagen in dezelfde richting. Sommige hadden andere bomen meegesleurd, dwars over paden, vormden soms poorten er overheen. Jonge bomen waren hier en daar verbogen tot wichelroedes onder hun lasten, maar hun knoppen stonden op ontspruiten. Ook leek het nu en dan of ik naar iets onder een microscoop keek: het vergrote drama van iets heel kleins, in het hoofd, of in het hart. Eén boom hing schuin in de armen van een sterkere, en op kleurige basketballschoenen holde daar een jongen tegenop. Bij iedere ramp stonden blinkende fietsen geparkeerd, waarvan de berijders rondklauterden in de kronen, die er bijlagen als ouderwetse bezems van reuzenstraatvegers. Anderen hielden zich bezig met het bevrijden van verpletterde struiken en jonge boompjes. Drie jongens, die bij een of ander bejaardentehuis hun slag hadden geslagen, kwamen aanscheuren in een gemotoriseerde invalidewagen en sloegen in al te optimistische bocht over de kop en kwamen schreeuwend van de lol in de takken terecht.

Omdat zij uit de aarde waren gekomen, waren de bomen gestorven. Er waren er, die in hun val een wortelmassa van tien meter breed en veel hoger dan ik uit de grond hadden gerukt. Als geheimzinnige tekens stonden hun diepste gedachten opgericht in de richting, waar de wind vandaan was gekomen. Uit het lichaam gescheurde harten, haarwortels, die zachtjes wapperden, aarde, die nu en dan in dunne stroompjes terug in de wond ritselde.