De Gids. Jaargang 132

[p. 63]

Bidstonden voor een atheïst
(De Vrijdenker, 14 maart 1953)

Na een doodstrijd van vier dagen is donderdagavond 5 maart de Russische premier Josef Stalin overleden. Toen woensdagmorgen vroeg werd bekend gemaakt dat hij zeer ziek was, werden de gelovigen van alle zijden opgeroepen voor zijn herstel te bidden. Dit was meer een uiting van sympathie en goede wil dan van vertrouwen in enige godheid. Acht artsen bleken niet bij machte te zijn de maarschalk te redden, en het zal niemand hebben verbaasd dat geen bovennatuurlijke krachten de drieënzeventigjarige, die door een apoplexie was getroffen, hebben gered. Men verwachtte ook zeker niet van dat mythologisch voorgestelde opperwezen een uitkomst welke noch de natuur noch de wetenschap konden verschaffen. Doch zoals gezegd: orthodoxe (Griekskatholieke) joodse, lutherse, katholieke, baptistische en enige andere geloofsgemeenschappen toonden haar trouw aan het regiem, door voor de premier te bidden, die als staatsman ook wel werkelijk hun sympathie zal hebben gehad.

Op zichzelf zou dit feit geen commentaar verdienen, indien men niet geneigd was de geschiedenis van vijfendertig jaar aan zich te laten voorbijgaan. De nauwe band tussen kerk en staat dateert in Rusland van de periode der Romanows, die na de bevestiging van hun oppergezag niet meer toelieten dat een patriarch (die het keizerlijk gezag zou kunnen betwisten) werd benoemd. Alleen de orthodoxe synode gaf opdrachten aan de kerken, en de tsaar werd als zodanig voorzitter van de synode. Hij was dus geen soort van paus, geen uitspraak van hem over de leer had enige geldigheid, doch organisatorisch was de kerk geheel aan de staat onderworpen. Nog meer werd deze orthodoxe kerk een instrument der politiek toen Catharina de Grote in de tweede helft der achttiende eeuw alle kerkelijke goederen nationaliseerde, opdat de staat zou beschikken over de inkomsten welke door zijn bemiddeling ten goede kwamen aan de kerk. De priesters, zeer slecht bezoldigd overigens en even gebrekkig onderwezen, mochten gehuwd zijn en persoonlijk bezit hebben (zij konden dus ook boer wezen) maar als geestelijken waren zij staatsambtenaren. Naast hen bleven de kloosters met eigen grondbezit (zij het onder staatscontrole) veel machtiger. De monniken waren welvarend genoeg om goede onderwijsinstellingen te onderhouden. Zij ontvingen enorme inkomsten van pachters, kooplieden en tot 1862 van slaven die voor hen of met hun kapitaal werkten. Deze monniken speelden een grote rol aan het hof en uit hun rijen kwamen de gewijde priesters voort, die naast de tsaren de kerkelijke leiders werden. Ongehuwd, zonder de dagelijkse zorgen der gewone priesters, gewend te verkeren in de aristocratische kringen, beheerden zij met keizerlijke toestemming een tamelijk corrupte organisatie, welke meer politiek dan geestelijk van aard was.

De revoluties van 1917 en de val van het tsarisme hadden tweeërlei gevolg: in de eerste plaats kon geen tsaar meer verhinderen dat de kerk haar eigen hoofd koos. Voor het eerst sinds enige eeuwen kreeg zij weer een patriarch. Het tweede gevolg was dat de staat ophield de salarissen te betalen aan de priesters, en dat vele kloosters hun grondbezit onteigend zagen. De kerk, gescheiden van de staat, kon wel haar eigen patriarch hebben, doch zij moest zichzelf ook financieel bekrimpen. Dat wil zeggen dat de priesters (die niet golden als produktieve werkers en dus ook geen rechtstreekse invloed konden hebben in economische of politieke organisaties) onderhouden

[p. 64]

moesten worden door de gelovigen. Er kwam nog iets bij: de staat bezat de kerken en kapellen, die in enorm aantal voorhanden waren, en stond van die gebouwen er slechts zoveel af als voor de eredienst nodig werden geacht. Men herinnert zich dat sommige dier bouwwerken een profane bestemming kregen, bij voorbeeld museum werden, of bibliotheek. Ja, zelfs werd van een grote kapel wel eens een werkplaats gemaakt. Ten vierde werd de vereniging van ‘godlozen’ opgericht, welke niet zozeer de taak had om ‘vrijdenkerspropaganda’ te voeren, op te wekken tot discussie en tot debat over theoretische vraagstukken op basis van ieders persoonlijke vrijheid, als wel de opdracht om het misbruik van de godsdienst te brandmerken. De tegenstelling tussen de zachtaardige Jezusfiguur en de tsaristische politiek deed men uitkomen. Bijgeloof dat een wetenschappelijke industrie, landbouw, geneeskunde enzovoort belemmerde, werd bestreden. Overigens verbreidde de godlozenbeweging natuurlijk het marxisme, leninisme en stalinisme, volgens hetwelk de religie een verschijnsel was van een bepaalde feodale en kapitalistische produktiewijze en van maatschappelijke verhoudingen welke daarmee samenhingen en die moesten verdwijnen. De vrijheid en veelzijdigheid en het niet-politieke karakter der westerse vrije gedachte (welke overigens naar haar aard democratisch moet zijn en sterk de nadruk moet leggen op de persoonlijke vrijheid) waren aan de Russische godlozenbeweging vreemd. Al deze omstandigheden verzwakten de Russische kerk zeer, te meer daar vele leidende priesters en monniken zozeer innerlijk aan het tsarisme waren verknocht, dat zij zich noch naar het tijdelijke regiem van Kerenski, noch naar dat van Lenin en Trotski konden voegen, en de zijde kozen der ‘witte’ contrarevolutionairen. Dezen sleepten genoemde geestelijken in hun val mee. Ook na de geslaagde omwenteling van oktober en november waren de priesters nog verdeeld en omstreeks 1923 onderscheidde men een ‘levende’ en pro-bolsjewistische kerk tegenover de andere. Kort daarop zette de bolsjewistische regering de toenmalige patriarch af: zij greep in alle organisaties, bonden en groepen in, en ook in de kerkelijke hiërarchie. Toch kon de kerk zich gelukkig prijzen: zij bleef bestaan, haar diensten gingen voort, een voldoende aantal priesters kon bestaan en kon worden opgeleid, terwijl de meeste andere nog in 1917 en 1918 bestaande organisaties geliquideerd werden.

In 1936 bracht de grondwetswijziging een besliste verbetering met zich voor de priesters (die als zodanig door de staat werden erkend) en voor de kerkelijke organisatie, welke evenwel tegelijk nauwer werd gebonden aan het staatstoezicht. Het uitbreken van de oorlog herstelde de nationale eenheid geheel, de geestelijken bleken zeer trouw aan de natie, in 1943 mocht de kerk weer een geestelijk hoofd - een patriarch - kiezen, en in ruil voor de ondersteuning der regeringspolitiek kreeg zij allerlei tegemoetkomingen, ook inzake de opleiding van jonge priesters. Op slag verdween de godlozenbeweging. In het Kreml had men nu bewust gekozen voor een systeem dat in allerlei variaties in de historie bekend was, en waardoor de (ook op ideologisch gebied ingrijpende en geestelijk-invloedrijke) wereldlijke gezaghebbers aan de priesters gunsten toestonden in ruil voor politieke ondersteuning met godsdienstige argumenten. Zo hebben voorheen in Rusland geestelijken die dezelfde godsdienstige beginselen aanhingen als hun huidige opvolgers, de Romanows aanbevolen als ‘van god gegeven keizers’. Zo hebben Italiaanse renaissanceprinsen, Franse, Spaanse en Oostenrijkse vorsten, Napoleon enzovoort zich met de kerk verzoend om zich van haar te bedienen. Tal van deze gezaghebbers waren bekende atheïsten. Men weet uit het werk van Macchiavelli hoevele Italiaanse vorsten (en pausen als Alexander VI en Leo X zelf!) ongelovig waren. Napoleon onderschreef de denkbeelden van Voltaire, al was hij daarbij vaak weer wonderlijk bijgelovig. We willen er nadrukkelijk op wijzen dat vrijdenkers geen geestverwanten zijn van dit soort atheïsten. Vele vrijdenkers komen tot atheïsme, maar men vindt onder hen ook agnosten (‘niet weters’) pantheïsten (die de natuur ‘god’ noemen) Spinozisten enzovoort. Wat hen verbindt is de trouw aan de vrijheid van discussie, onderzoek en persoonlijkheid. Wat hun eigen moet zijn is het aandringen op het verzoenen van sociale verantwoordelijkheid en individuele vrijheid in een wisselend en soepel

[p. 65]

stelsel. Vooral wensen zij scheiding van kerk en staat. Niet elke atheïst is een vrijdenker!

In de Sowjet-Unie zijn kerk en staat sinds 1936 goede bondgenoten gebleken. Wij oordelen niet over de politieke en economische voorwaarden welke daartoe leidden. Wij constateren het feit. Wij vragen ons wel af in hoeverre in Sowjet-Rusland nog de theorie geldt dat de godsdienst een produkt is van feodale of kapitalistische verhoudingen. Een theorie overigens welke tal van vrijdenkers nooit hebben gedeeld, doch die de vroegere sociaal-democraten tot bestrijders van de godsdienst maakten. Zij wilden zeker geen ‘verbod om te geloven’ (dat zou onzin zijn) noch ook belemmering van kerkdiensten, maar wel scheiding van kerk en staat, zoals de vrijdenkers dat ook propageerden. En zij wezen aanwending van religieuze mythologie voor politieke doeleinden af, omdat die mythologie paste in een ver verleden.

Doch wij behoeven ons niet af te vragen of de Russische kerken van allerlei schakering trouw zijn gebleven aan haar eigen ideologie. Dat zijn zij in beginsel immers wel. Romeinen 13 leert de christenen elke overheid te beschouwen als door God gewild, en elk verzet tegen de overheden te beschouwen als verzet tegen God zelf. De christenen die weigeren het Russische regime te aanvaarden als ‘door God gewild’ zijn inconsequent, zo lijkt het ons toe. Hun ontbreekt eigenlijk de vrijheid van afwijzing en kritiek, welke de vrijdenker zich kan veroorloven. Ja, zelfs als de politieke leiders atheïsten zijn, moet de kerk hen als politieke machthebbers aanvaarden, voor zover de leer zichzelf getrouw blijft.

Indien gij, lezers, wellicht atheïst zijt, dan zullen geen bidstonden voor u worden gehouden, indien gij ernstig ziek zijt. Mocht gij het echter zover ‘in het wereldse’ hebben gebracht dat ge een soort staatsman, een beroemd patriot, een zegevierend maarschalk en geliefd symbool der natie zijt geworden, ook van samenwerking tussen kerk en staat, dan zal in de kerken voor uw herstel en heil worden gebeden, zelfs indien ge atheïst zijt gebleven. Dat is volmaakt in orde.