|
| |
| |
| |
Het testament van de Vliegende Hollander
gevonden op een vliegveld en bevattende zestien liederen, in modern Nederlands overgezet en waar nodig van aantekeningen voorzien door
J. Bernlef
Deze zestien liederen spreken, hoewel geschreven in een lang vervlogen tijd, merendeels voor zichzelf. De aantekeningen betreffen dan ook meestal de verklaring van in onbruik geraakte woorden, termen of voorwerpen, en een toelichting op de politieke toestanden die de dichter tot zijn cyclus inspireerden. De schuilnaam De Vliegende Hollander is even onhandig als effectief gekozen (de Nederlandse auteurs uit die tijd die zich met het vliegwezen bezighielden zijn snel geteld).
Eerste lied
een belastingvrije borrel in de hand
een glazige blik in de ogen
a.h.w. uit de lucht komen vallen
‘dat er geen vuilnisauto's rijden
‘en vuilnismannen met handschoenen aan’
regel 7: ‘zoals de neger’. Veel kleurlingen uit de toen ‘ontwikkelingslanden’ geheten staten (dat wil zeggen dat deze landen na een lange periode van kolonisatie aan het begin van hun soevereiniteit stonden) kwamen in de Europese landen die hen eertijds gekoloniseerd hadden, studeren. Dit leidde echter al spoedig tot conflicten, omdat men er in Europa niet voor terugschrok dit Europees gevormde kader zoveel mogelijk ten eigen bate te gebruiken (zie ook de aantekening bij het elfde lied). Het betreft hier waarschijnlijk een neger uit Suriname, een gebied in Zuid-Amerika, dat in de tijd waarin dit lied werd geschreven zelfs nog een kolonie van Nederland was!
| |
| |
Tweede lied
het duurste echtpaar van de wereld
hij kent de hele Shakespeare uit z'n hoofd
zij de popart aan de wand
(hun zomerhuis niet meegerekend)
koop ik maar weer een jacht
moe zijn we maar wel tevreden
cocker-spaniels schemerlampen
de haring wacht in 't Hilton
de pennen van de journalisten
zwellen om de moeders in den lande
te bevruchten met behaaglijkheid
regel 1: ‘het duurste echtpaar van de wereld’. Met dit echtpaar bedoelt de dichter waarschijnlijk de toen beroemde filmsterren Elisabeth Taylor en Richard Burton (de laatste vooral bekend door zijn Shakespeare-vertolkingen), die vaak te zamen in dure Amerikaanse filmprodukties optraden.
regel 4: ‘zij de popart aan de wand’. Popart: afkorting van ‘popular art’, een uit Amerika afkomstige kunstrichting die zich beijverde elementen uit het gepopulariseerde leven (reclame / t.v. / film et cetera) in de kunst te betrekken. Zie ook: J. Bernlef & K. Schippers, Een cheque voor de tandarts, 1967, een weliswaar verouderd maar toch nog altijd handzaam overzicht van deze richting in de beeldende kunst van die eeuw.
regel 16: ‘de haring wacht in 't Hilton’. Hilton: naam van een toen over de gehele wereld verspreid hotelconcern, dat het tot zijn taak rekende al zijn hotels op elkaar te doen lijken. De meeste van deze hotels hebben, in navolging van het Hilton-hotel op Cuba, een andere bestemming gekregen of zijn gesloopt. (Zie ook: Harry Mulisch, Het woord bij de daad, 1968.)
| |
| |
Derde lied
als een spin wacht de luchthaven
in haar genummerd web van banen
met een buik vol ziektes, zakenlieden
de bibberende rubberslurven
zuigen de passagiers eruit
regel 3: ‘op jets’. Jet: een in die tijd gebruikelijke benaming voor een vliegtuig met straalaandrijving.
| |
| |
Vierde lied
gelijk met de landingsriemen
wordt het bewustzijn ingesnoerd
een vliegtuig met vergetelheid gevoerd
een nieuwe mamma die ons snoep toestopt
leest een huisvrouw haar linzen
hinkt of bikkelt een kind
foto 3: een huis in Europa
foto 4: een erwt in de steppe
uit het ontwikkelbad gaapt
regels 17, 18, 19 en 20. In een ontwikkelbad werden zogenaamde foto's ontwikkeld: op lichtgevoelig papier afgedrukt stilstaande afbeeldingen zonder diepte, die door middel van een fotocamera vanuit een vast standpunt werden gemaakt. De foto's werden vaak verzameld en ingeplakt in een fotoalbum.
| |
| |
Vijfde lied
ons leven is een vogelvlucht
wij zijn geheel van vlees
is 't al illusie dat u ziet
van d'een of d'andere piloot
huilen wij ons bijkans dood
om onze verdwenen borsten
om onze vervlogen schoot *
ons leven is een vogelvlucht
* deze hygiënische wensdromen
kunnen namelijk nooit eens
Het spreekt vanzelf dat de voetnoot bij dit lied niet van mijmaar van de dichter zelf is.
| |
| |
Zesde lied
een of andere heilige rivier
de anus van deze Amerikaan
heeft meer door laten gaan
ooit zal eten dit kinderoog
regel 1: ‘in een plee in Bombay’. Plee: slang voor het toen gebruikte watercloset (w.c.). Bombay is een stad in India, een land waar in die tijd grote hongersnood heerste. Waarschijnlijk doelt de dichter hier op de copieuze diners die vliegmaatschappijen hun passagiers - onder het mom van service - aanboden om de prijzen van het vliegen hoog te houden. Een advertentie van een dergelijke maatschappij luidde bij voorbeeld: ‘Can you think of a nicer way to eat up 600 miles? Cocktails, hors d'oeuvres, champagne, vin rosé... Gulf shrimp remoulade... a crisp tomato salad... charcoal broiled strip sirloin or filet mignon. What a delight to dine à la Delta! From Banner Jet First Class menus like this to appetizing Tourist Fare, Delta makes your trip a real treat.’
| |
| |
Zevende lied
1 doos vermageringspillen f 5.75
1 doos vermageringspillen f 8.75
De prijsverschillen waren in die dagen onnodig hoog!
| |
| |
Achtste lied
een longshot van een lijk
vloeit over in een jongetje
met wijdopen ogen van schrik
mooie plekjes in eigen land
wordt gewaarschuwd: houd het netjes
heeft net de krant uit de bus gehaald
wereldnieuws bengelt uit zijn bek
neuriet en zoemt als een dar
zoekend van station tot station
is het nu doodstil in de kamer
klinkt het krassend geluid
aangesloten op het chequeboek
hoeft niet eens te kijken
Portret van de via intermediaire nieuwsmedia - radio en t.v. - levende mens van die dagen, met een toespeling op de vele particuliere liefdadigheidsacties waarmee men reageerde op de reportages uit de arme landen, waarvan vele toen nog op meer dan twee dagreizen waren verwijderd!
| |
| |
Negende lied
ik zag een kind doorzichtig
het geraamte van de kleine muis’
zichzelf een röntgenfoto -
in een zwaar vergulde hand
die steeds subtieler netwerk
de fijnste vergelijking /
de redelijkste verklaring
De kindersterfte was in wat men toen ‘de derde wereld’ noemde enorm. Misschien dat de dichter dit lied schreef naar aanleiding van film- of televisiebeelden? Best mogelijk.
| |
| |
Tiende lied
onhandig met de microfoons
gisteren zijn er 50 gestorven
op iedere wimper een vlieg
Groepjes Europeanen, vaak van christelijke oorsprong, werkten in die tijd veel in de voornoemde landen. Bij thuiskomst vonden zij meestal een gewillig oor bij journalisten en particulieren. Regeringen reageerden echter zelden op deze noodkreten, bang door eenzijdig ingrijpen of door hulp hun economische belangen in die landen te verspelen.
| |
| |
Elfde of overdrachtelijk lied
te verlossen uit uw lijden
(de andere zeer tot onze spijt
is zo gevaarlijk dat hij bijt)
(als u zo dom bent dat u haat
bewijst u dat het dus niet gaat)
(denk dus bij alles wat u doet
vinden mijn vrienden dat wel goed)
uit onze handen valt de knoet
(uw staatshoofd draagt een hoge hoed)
Dit lied maakt in de titel een woordspeling op het woord ‘overdracht’. Bedoeld wordt de overdracht van de Europese koloniën op de rechthebbende bewoners. Zoals uit dit gedicht ook blijkt, zorgden de voormalige kolonisators ervoor dat zij hun economische monopoliepositie behielden. Pas veel later zorgden handelsallianties van de Afrikaanse, Aziatische en Zuidamerikaanse landen ervoor dat dit machtige imperialisme doorbroken werd. (Zie ook prof. V. Hamman: Europa's ondergang en redding, zonder jaartal).
| |
| |
Twaalfde lied
doet de schoonmaakploeg haar best
dat dwars door het parket
de stenen tegels en het sombere beton
dikke lippen drijven met een leus
onbereikbaar voor de Witte Reus
de verkeerstoren en de maan
regel 3: ‘met Hoovers’. Hoover: fabrieksnaam voor huishoudelijke apparaten (in dit verband de toen veel gebruikte stofzuigers).
regel 8: ‘onbereikbaar voor de Witte Reus’. Witte Reus: naam van een van de talloze wasmiddelen die de vrouwen toen gebruikten om kleding (katoen, wol, nylon) te reinigen.
regel 12: ‘in haar balloon bevroren’. Ik ben er niet zeker van of de dichter zich hier niet heeft vergist en het woord ‘ballon’ bedoelde. Het is echter ook mogelijk dat hij balloons bedoelde, de in de vorm van wolkjes getekende dialogen komend uit de monden van stripfiguren die de stripboeken bevolkten (ook wel comics of beeldverhalen genoemd), voorlopers van onze hedendaagse informatie- en spelmogelijkheden.
| |
| |
Dertiende lied
Ik heb alleen maar gezegd: Als je in Brazilië
niet werkt dan blijf je arm. Dat het toevallig
allemaal de negers zijn die arm zijn, dat kan
Er zijn bij ons geen relletjes en er is bij ons
geen rassendiscriminatie. Je vindt nergens een
vrijere en sociaal-democratischer toestand als
Ik zal u eens wat zeggen. Ik was een tijd geleden
in Mexico en daar kun je bij voorbeeld meemaken,
dat een broodmager scharminkel van een hond probeert
een graat af te kluiven waar geen stukje
vis meer aan zit. Dat is nu eenmaal de toestand
daar. En denk je dat die mensen minder gelukkig zijn
dan wij? Welnee, het zijn de gelukkigste mensen van
Dit lijken drie losse opmerkingen, mogelijk uit dezelfde bron (of is de dichter hier als parodist aan het woord?), die duidelijk de publieke opinie in het Europa en Amerika van die dagen omtrent het probleem van de armoede in de rest van de wereld weergeven. In aansluiting hierop kan nog worden aangetekend dat er niets bekend is over politieke activiteiten van de dichter, die voor zover wij weten geen lid was van een politieke partij of deel uitmaakte van de een of andere revolutionaire groepering.
| |
| |
Veertiende lied
ingeklemd tussen de wasmachine
de winkelhaak in het wandtapijt
de leeuw is van slaap doorzichtig
overgaan in gewapend beton
bomen kwekend in een houten pot
het geduld waarmee elke steek
groene heuvels tot aan de
waar de leeuw van slaap onzichtbaar
met ijzeren kaken opstaat
en door de winkelhaak zomaar
als eens de leeuw in ons wapen
Een voor ons nogal moeilijk na te voelen lied omdat het gebruik maakt van bijbelse symboliek (zoals wij weten was de bijbel een religieus boek waar eeuwenlang grote waarde aan werd gehecht; in de tijd waarin onze dichter zijn liederen schreef had het reeds veel van zijn autoriteit verloren om later geheel in onbruik te raken).
regel 27: ‘als eens de leeuw in ons wapen’. In het toenmalige Nederlandse wapen kwam een leeuw voor.
| |
| |
Vijftiende lied
zag op de t.v. soldaten of
een show ik weet het niet precies
maar las later statistieken
hoorde ook een neger lopen
en een jood de hoek omslaan
las het zelf in Mao's boekje
rook de geur van wierook heilig
maar het kan ook hasjiesj zijn geweest
alle boeken volgeschreven
proefde bitter smaak van koffie
of was het soms de smaak van bloed
objectief zijn mijn papillen
voelde tussen zachte dijen
misschien was het de buurvrouw wel
houd mij altijd overal buiten
De steeds terugkerende refreinregel ‘witter kan het niet’ is naar alle waarschijnlijkheid ontleend aan een van de reeds in het elfde lied genoemde reclames voor wasmiddelen.
regel 7: ‘las het zelf in Mao's boekje’. Mao: populaire afkorting voor de naam Mao Tse-Toeng, toen heerser over China, wiens gedachten gratis in een klein rood boekje werden verspreid. Doordat het in zulke groten getale werd gedrukt kan men het nog wel eens tegenkomen in een antiquariaat.
regel 10: ‘maar het kan ook hasjiesj zijn geweest’. Hasjiesj: in die tijd vooral door jongeren veel gebruikt genotmiddel dat echter door de autoriteiten streng verboden was. Voor het roken of in bezit hebben ervan kon men gevangenisstraffen tot wel twee jaar krijgen!
| |
| |
Zestiende lied
alle kamers waarin wij lagen
als kapot en gelukkig meubilair
zoals je een doek over een kooi gooit
wij zagen plotseling niets meer van elkaar
ook de dood moest eens uitgevonden worden
het pompende hart gestopt de gedachten
zodat je niet steeds hoeft te blijven leven
en die stalen asbakken op de luchthaven
niet altijd hoeft te blijven zien
van wie ik de rust in de donkere nacht
‘grote zilverblinkende asbakken
vastgeschroefd in de aankomsthal
je leunde ertegen terwijl je
samen lezen wij de lichtreclames
de gezichten van de reizigers als
de dom van Keulen met een sigaar
het Vrijheidsbeeld een slof
belastingvrije sigaretten in haar uitgestoken hand
een eenzame vakantie aan zee
in de golven van een permanent gestold
alleen het elektronisch oog bewoog en
opende haar glazen deuren voor
met getuite lippen op de luchthaven
leunde je rokend tegen de asbak
met een gat achter je rug
in de taxi legde ik mijn hand
| |
| |
door met opgetrokken knieën
alsof je niet geboren bent
voor die grote zilverblinkende
met mijn elektronisch rood
regel 24: ‘het Vrijheidsbeeld een slof’. Vrijheidsbeeld: beeld van vrouw met opgeheven arm dat aan de ingang van de haven van New York stond. Amerika werd toen wel voorgesteld als het land der vrijheid. |
|
Auteursrechtelijk beschermd