De Gids. Jaargang 131

[p. 203]

Th. Stibbe
Inleiding

De eerste januari 1959, 's nachts om twee uur, gaat Fulgencio Batista y Zaldívar, een voormalig sergeant-stenograaf die carrière gemaakt heeft, aan boord van een regeringsvliegtuig, een DC-4. Enkele getrouwen begeleiden hem. In zijn bagage bevindt zich een deel van de Cubaanse staatskas. De ladder rolt weg, het toestel rijdt naar de startbaan, een regime is gevallen, een tijdperk beëindigd. Cuba zal nooit meer worden zoals het was, Latijns-Amerika evenmin, en hun relaties met de ‘grote broer’ uit het noorden hebben een principiële verandering ondergaan.

De revolte, begonnen met een mislukte aanval op de Moncada-kazerne (26 juli 1953), voortgezet met de Granma-expeditie (2 december 1957), gegroepeerd rond twaalf guerrillero's in de Sierra Maestra, gesteund door ondergrondse organisaties in de steden, bekroond met een eerste ministerspost voor zijn leider dr. Fidel Castro, blijkt een revolutie. Een echte: politiek, sociaal, economisch. Het bewind dat zich installeert staat aan de vooravond van ontwikkelingen die de machtsovername tot een evenement van wereldbetekenis maken. Sommigen zien het nieuwe regime zelfs als de belangrijkste gebeurtenis sinds Tsjang Kai Sjek naar Formosa vluchtte, ondanks het verschil in afmetingen tussen Cuba en China. Het is de eerste socialistische republiek die gegrondvest wordt binnen de Amerikaanse invloedssfeer. Het veroorzaakt bijna een nucleair conflict tussen de supermachten. Het blijkt in Castro één van de meest fascinerende figuren uit de wereldpolitiek te bezitten. Toch was de omwenteling oorspronkelijk niet marxistisch. De denkbeelden over verandering die Fidel tijdens een beroemd geworden rede (‘De geschiedenis zal me vrijspreken’) uiteenzette, en die het basisprogramma van zijn beweging vormden, bleven binnen het kader van de klassieke democratie. Toen hij de aangekondigde hervormingen ook werkelijk wilde gaan doorvoeren, stuitte hij op verzet.

De eerste minister had daarna de keus tussen het opgeven van maatregelen die hij als essentieel beschouwde - afschaffing van het grootgrondbezit en nationalisatie van de openbare nutsbedrijven - of een radicalisering van zijn regime.

Hij koos het laatste. Zo werd een proces in beweging gezet dat nu, tien jaar later, nog steeds aan de gang is en ontstond een politieke dynamiek die één van de meest kenmerkende trekken van Fidels regeermethoden vormt. De revolutie, ontstaan uit een vaag progressieve verzetsbeweging, evolueerde op topsnelheid van een neoliberalisme, via neutralisme en socialisme naar een unieke vorm van communisme.

Op zichzelf hoeft deze voortdurende verduidelijking van de ideologische lijn geen verwondering te wekken. Onderontwikkeling is een deformatie van het economische leven, zó diepgaand, zó absoluut, dat het herstel een totaal ombuigen eist van het produktieapparaat, van de handelsbetrekkingen met andere landen, van de sociale structuur van de natie. Wanneer een hervormer één steen uit het bouwwerk probeert te trekken, wordt hij meegesleurd in een stroom van logisch uit die stap voortvloeiende, steeds verder gaande beslissingen.

Het Castro-regime is nimmer teruggeschrokken voor het accepteren van zulke consequenties: dat hoort tot zijn meest originele facetten.

‘Een simpele maatregel van economische aard, een hervorming, veroorzaakt zo een ontmanteling van het nationale leven tot in zijn diepste aspecten’, schrijft Louis Constant terecht. ‘Van dat moment af leven de mensen niet meer met dezelfde doeleinden, dezelfde relaties, hetzelfde gedragspatroon,

[p. 204]

misschien zelfs niet meer met dezelfde denkschema's. De arbeid, de omgeving, koopgewoonten, alles verandert, alles moet opnieuw geleerd worden.’

De sprong naar de nieuwe mens is nu nog maar klein.

‘Het thema keert geregeld weer in de preoccupaties van Castro hoe deze mens te vormen, zonder dwang, met de ter beschikking staande leermethoden, alfabetisering, onderwijs op alle niveaus, politieke scholing, - en hoe hem de middelen ter beschikking te stellen zich volledig te ontplooien ...’^*

Cuba is anders.

Het beleid is er anders, het regime is er anders, het socialisme is er anders, de politieke atmosfeer is er anders. Het is een experiment dat met geen enkel bewind ter wereld te vergelijken valt. Het geeft soms de indruk dat de hele natie een soort collectieve psychoanalyse heeft ondergaan, en daardoor al die zware psychologische barrières van de onderontwikkeling heeft doorbroken, de trauma's van het bordeel spelen voor de Verenigde Staten heeft afgeschaft.

In Richard Brooks film The Professionals zegt een gewonde strijder: ‘Revolutie, wat is dat? Als het geweld ophoudt, hernemen de politici de macht, en er blijft alleen een verloren ideaal over. Niets meer.’

Veel jonge naties zeggen het hem na. Nauwelijks ontworstelt aan de Europese dominatie bleken ze gevangen door subtielere overheersingsmethoden. Het neokolonialisme en het vaak daarmee gepaard gaande ‘neokolonellisme’, maakte een einde aan hun ontwikkelingsdromen. Bevrijding bleek nog geen vrijheid, politieke soevereiniteit nog geen onafhankelijkheid, de derde wereld nog geen derde weg.

Oost-Europa verging het nauwelijks beter. Daar leerde men dat socialisatie van de produktiemiddelen nog niet hetzelfde is als socialisme. Veel communisten vochten er voor een groot idee: transformatie van de samenleving, bevrijding van de civilisatie van het geld, opheffing van de mercantiele economie. Op zijn slechtst liep het uit op stalinisme. Op zijn best creëerde men sociale zekerheid. Een vooruitgang, zonder twijfel. Maar voornamelijk uitgedrukt in termen van groeistatistieken, planificatiemethoden, produktietechnieken, niet in sociale participatie.

Sartre schreef in 1950: ‘De communisten zijn schuldig omdat ze ongelijk hebben in hun manier van gelijk hebben, en ze maken ons schuldig omdat ze gelijk hebben in hun manier van ongelijk hebben.’ Voilà, het drama van de linkse intellectueel.

En vandaar zijn gegrepenheid door Cuba. Het is geenszins zo dat hij zich niet realiseert hoe moeilijk de toestanden er zijn, dat hij niet begrijpt hoeveel fouten de regering er maakt, dat hij zich niet afvraagt hoeveel van Fidels idealen illusies zullen blijken. Hij ziet echter een land waar het socialisme niet een vorm van bedrijfsvoering is, maar een cultuur, een manier van werken, van voelen, van leven, waar de dictatuur van het proletariaat niet noodzakelijkerwijs de poëzie uitsluit.

Wat is revolutie?

Vraag het de encyclopedie en hij antwoordt: het gewelddadig omverwerpen van een regering en zijn vervanging door een fundamenteel van zijn voorganger verschillend bewind. De oude orde verdwijnt, een nieuwe wordt gebouwd.

Vraag het de woelige studentenwereld en die meent: de oorlog in Vietnam, de strijd van de guerrillero's in Latijns-Amerika, de opstand in Portugees-Afrika, een nobel gevecht gevoerd tegen jarenlange vernedering, uitbuiting, onderdrukking.

Vraag het Fidel Castro en hij zegt: de revolutie is de creativiteit van allen, het is een kunst.

* Louis Constant, Révolution Cubaine, Petite Coll. Maspéro, deel I, pag 11.

[p. 205]

De beste samenvatting van de aantrekkingskracht die Cuba uitoefent op Westeuropese vooruitstrevende kringen, omdat het geacht wordt de drie definities te verenigen, werd waarschijnlijk geschreven door een man die er nooit geweest is, die niet aan het eiland dacht toen hij zijn tekst maakte, en die kort na de publikatie ervan, in 1965, overleed. Het is de Franse auteur Roger Vaillant:

‘We bevinden ons dus opnieuw in de leegte.
Maar ik kan niet geloven dat er nooit meer iets zal gebeuren. Dat staatsburgers hun macht nooit meer anders zullen uitoefenen dan door een stembiljet in een bus te doen, teneinde als soeverein (in hun plaats) een meneer te kiezen met een televisiegeniek hoofd. Dat het enige probleem waarover staatsburgers zich (per referendum) uit te spreken krijgen de bouw van een autoweg of de kracht van een elektrische centrale zal zijn. Dat in een wereld uitsluitend bevolkt door Kaders, de Kaders steeds gelukkiger worden, omdat de pensioenen van Kaders progressieve verhogingen krijgen.
Ik heb er meer dan genoeg van telkens te moeten luisteren naar verhalen over marktonderzoek, prospecties, cybernetica, operationele operaties: dat is de zaak van technici. Als vrije burger wil ik de gelegenheid krijgen, en desnoods schep ik hem door provocatie, om werkelijke politieke daden te verrichten, ik wil dat we allemaal weer geëngageerd worden.
Wat voeren jullie eigenlijk uit, filosofen, leraren, schrijvers, ik zelf, intellectuelen zoals men dat noemt. Aan praktische jongens bestaat geen gebrek, de wereld is er vol van. Maar de politieke denkers? Terwijl we wachten tot de tijd van handelen, van authentieke daden, weer aanbreekt, zou een goede, mooie, grote utopie (zoals in 1945, toen we dachten dat de nieuwe mens binnen tien jaar gecreëerd zou zijn) misschien nog zo'n gekke oplossing niet wezen.’

P.S. Wanneer dit speciale Gidsnummer ter gelegenheid van de tiende verjaardag van Castro's bewind kan verschijnen, is het onder meer vanwege de grote belangstelling die er de laatste tijd voor Latijns-Amerika in ons land bestaat. Niemand heeft meer gedaan om deze belangstelling te wekken, om de interesse van het publiek door goede voorlichting te bestendigen, dan mevrouw Maria Snethlage en het, zeven jaar geleden door haar opgerichte Informatiebulletin over Cuba en de andere Latijns-Amerikaanse Landen.