De Gids. Jaargang 131

[p. 243]

E. Land
Een wurgende traditie⁺

ook een goede aardappel
verdient een goed bord

Greshoff-zo-ongeveer

Wat is een museum: een mausoleum, sterfhuis, slachtbank, grafkrans? Zeker niet! En toch: bleef er echt geen aanleiding bestaan tot het bezigen van zulke onvriendelijke woorden? Aandacht wordt ten deze dan gevraagd voor een onderwerp dat nooit - en nooit krachtig - onder de publieke aandacht wordt gebracht. Vooral opdat het die aandacht verkríjgt, ook binnen de kringen waarnaar het goeddeels terugverwijst: die van kunstenaars en hun werkplaatsen en die van de verzamelde kunstcritici en -redacteuren, die er in alle talen over plegen te zwijgen.

De zaak, schijnbaar van zo gering gewicht: het inlijsten, encadreren van prenten, schilderijen (beschilderd linnen, enzovoort) raakt immers hun en ons ‘beeldende kunsten’-terrein in meer dan letterlijke zin, en zou de lezer nu meteen zeggen ‘waar maakt hij zich druk om’, dan begrijpt deze lezer er inderdaad geen donder van. Het is namelijk aan die randen, naaste hoeken van artistieke bezigheid en bestemming geven, dat er nog altijd maar gedaan wordt dat het (g)een aard heeft. Alsof wij hier staan voor een belachelijk verwaarloosd en geheel achtergebleven gebiedsdeel, dit is onder andere het geval in nagenoeg àlle musea van enige naam of betekenis tot ver binnen en zeer ver buiten Europa; een opsomming blijve achterwege.

Waarom het gaat: met de presentatie van genoemde kunsten zijn deze zelf in het geding. Goed - het zij hier gaarne toegegeven - daarvan heeft men intussen heel wat begrepen, men bleef ‘bij de tijd’. Om het de kunstkijker, bezoeker jong of oud, tegenwoordig aangenaam te maken wordt van alles gedaan. Rondleidingen, comfortabele museumrestaurants, lezingen, films. Daar zijn de smaakvol uitgevoerde catalogi, posters, de prachtige boeken, reprodukties, welvoorziene stands. Niet in de laatste plaats wordt er het nodige geld uitgegeven voor restauratiewerk aan gebouwen en doeken zelf, voor nieuwe aankopen en ruimtelijke verbeteringen, en daarbij komt nog de aankleding der respectievelijke exposities enzovoort.

Maar hoe blijkt dan - als vanouds en nog altijd - de letterlijke ‘aankleding’ der werken zelf er voor te staan. Hoe is het daarmee gesteld?

Zeer vreemd. Dit, terwijl toch bij voorbeeld boekdrukkers en uitgevers, typografen of gewone brievenschrijvers hier allang zekere grenzen van goede smaak in acht nemen of dit geleerd hebben te doen. Alsof het nu echter plotseling om een beuzelarij ging, een noodkarweitje, een enkele reparatie en, nu ja, een enkele verbetering hier of daar. Wat ons namelijk in feite, collectief - voor zeker meer dan de helft van het vertoonde - doorgaans hier geboden wordt is alleen vergelijkbaar met de twijfelachtige, muffe boedel van een ‘winkel van Sinkel waar van alles te koop is’. En mag men dan soms anders of milder oordelen met betrekking tot afzonderlijke exposities, one-two-three-man-shows of exposities van recente werken, dan zoekt men ons blijkbaar hier - zeker bij de tentoonstellingen gewijd aan een bepaalde periode, stijl of tematiek (of waar wij gewoon genodigd zijn door al die perioden, eeuwen van kunstbelijden heen te dwalen) - als een soort paljas onophoudelijk te verschrikken. Of als een droeve lacher: het verzet van iemand die hier allerhand wansmakelijks ziet geconserveerd en bestierd. Soms kan de bezoeker zo ‘het stof der eeuwen’ plafondhoog opge-

+ E. LAND. Geb. 1920. Socioloog. Publiceerde onder meer in Propria Cures en in het Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw. Werkt momenteel aan een rapport over ‘camping in Nederland’.

[p. 244]

stapeld aantreffen (onder andere in het Pitti Palazzo in Florence en het Prado in Madrid), maar in legio andere gevallen - dichterbij of verder van huis - vindt deze de dominerende varianten van wansmaak van een of meer perioden even hardnekkig behoed en bewaard in vele zalen diep en wijd. Geen wonder dat men dan wel eens verzucht: wat zijn dit eigenlijk voor conservators en directeuren, het lijken wel voorkeurloze hofmeiers, hofnarren op een burgerlijk carnaval, poserend voor de vertrouwde ramen en venstertjes waaraan vooral niets mag worden veranderd. Waant men zich er niet in een soort bovengrondse grafput, dan baant men er zich zeker met moeite doorheen - hier en daar als het ware een kleine oase - en men is blij de uitgang te vinden. Eén vraag: zou het ooit anders worden? Helaas, van enig bewust, consequent museumbeleid ten deze is amper nog ergens sprake en praktisch nergens is enige evidentie te ervaren.

Over de aanstichters of oorsprong van al dit kwaad, dit taai stuk wancultuur, zijn wij niet zo goed ingelicht. Nog minder over de (bewuste?) redenen van de bestendiging ervan tot een misschien wel ergens goedaardig dom maar daarom nog niet minder pijnlijk schandaal van bovennationale afmetingen -, naar elke reiziger kan bevinden. Men laat zich bij voorbeeld vertellen dat diverse oudere meesters - zoals enkele impressionisten wier werk in het Parijse Louvre (onder andere!) gekneveld hangt te hijgen binnen zwaargouden kraag - hun peintures zelf zo plachten uit te rusten om zich aldus een plaatsje te verzekeren in de aandacht (en beurs) van zeker publiek, clientèle; wie arm of minvermogend is, moet slim zijn. Of om kwalijker redenen van ijdelheid. Soms laten die kunstbroeders de wijze van presentatie ook wel aan anderen, opdrachtgevers of kopers, over bij eigen troebele of dubbele smaakzin (bourgeois levensstijl) op een ander dan hun meer persoonlijk-artistiek eigen niveau. Of ook uit feitelijke nonchalance, onverschilligheid. Afijn, dit belangwekkend chapiter zij hier nu niet direct aan de orde. Aan de orde is onder meer het beleid van die museumdirecties die naar hun macht en ingrijpend vermogen hier niet onverschillig aan de kant blijven staan, of willen staan.

Nu valt er inderdaad - ook bij het zien van kleinere exposities of beperkte collecties (waarvan het werk ons bij voorbaat deels al vertrouwd is) - soms niet te ontkomen aan een zekere ‘kijkvermoeidheid’. Ook daar echter en ondanks een verder zo prettige ‘totaal aankleding’, maak ik mij sterk dat het gevoel van weer eens te veel (of te weinig) te hebben gezien mede te wijten valt aan het beurtelings zien van afbeeldingen of uitbeeldingen met verkeerde, vaak geheel verkeerde ‘eigen kleren’ aan; vreemd opgesmukt, opgedirkt, opgetut, beladen tot in het potsierlijke, of juist - en soms daardoor - ons schriel, flodderig, armetierig aanziend: niet natuurlijk recht gedaan. Voorbeelden hiervan te over, bij de tientallen en dozijnen, honderdtallen in de beste oude of gemoderniseerde, moderne, hedendaagse musea ten onzent en elders.

Laten wij ook bij het signaleren van de ‘directe slachtoffers zelf’ niet krenterig zijn. Erkende meesters van grotere of kleinere produktie daargelaten (als zij inmiddels al van de publieke aandacht meer of minder zijn verzekerd geraakt) -, ook menig zeldzaam of eenzaam geëxposeerd stuk van hen trouwens, of een enkel werk van een alleen aan de ‘connaisseurs’ bekende rasartiest kan zo heel wat van de toch verdiende aandacht ontgaan. En hoeveel werken, op zijn minst verdienstelijk als cultuurhistorische illustraties die ons amuseren kunnen, worden er zo voorbijgegaan: over- of ondergepresenteerd tussen de rest of tentoongesteld in het mer à boire van belauwerde grootheden? Een proefje op de som hier genomen op onze medebezoekende vrienden of kennissen, kan dan verrassende resultaten opleveren. In dit verband kan men zich dan nog verder afvragen hoeveel appreciatie van meer recent werk, veelal soberder of neutraler aangekleed, zich zo te facieler kan afzetten op ouder werk dat generaties lang verhuld werd gehouden, als het ware koud gesteld, gemummificeerd. Frappant ook te zien hoe vele makkers van ‘picturale rebellie’ zich heden ten dage dan haast civiel bescheiden staan te vertreden (soms) naast keizerlijk uitgedoste snoepgoedverkopers van vroeger. Maar goed, van zulke dingen of vragen geeft men zich zelden reken-

[p. 245]

schap. Omdat het ons ten deze eenvoudig aan interesse of gevoeligheid ontbreekt? Eenvoudig? En ook omdat wansmaak ‘iets van alle tijden’ mag zijn of zou moeten zijn? Maar, what about de smaakpretenties dan van onze Kunstétaleurs, van onze museumdirecties met al hun modern welvoeglijkheidsvertoon? Hun zo ‘verantwoord bevonden’, ja, betamelijk uitgavenbeleid, wat is dat hier waard?

Ten slotte, met woorden als de hierboven provisorisch gekozene (aankleding, versiering en dergelijke), moet men terdege oppassen. Wanneer ik mijn bijdrage tot dit onderwerp duidelijker wil samenvatten, dan kom ik minstens tot vijf aanbevelingen (vuistregels):

1.	Een lijst is niet absolúút onmisbaar. Ook een solide aardappel laat zich nog wel eens prettig uit de hand eten. Wil men geen lijst dan behoeft er niet altijd sprake te zijn van ‘functionele interieurkunst als naaktcultuur’. Hebben schilderij, plaatwerk, prent ernstige fysiologische gebreken, dan dient het lijstwerk primair als noodhulp, goed vermomde reddingsgordel.
2.	De goede lijst is altijd behulpzaam, maakt zichzelf overbodig. Is zij er, dan liefst en als het ware nauwelijks merkbaar, zoals diverse muziekinstrumenten dat kunnen klaarspelen (en niet alleen mandoline of triangel). Ook in de liefde voor kunst hoede men zich voor overgalante strijkages en zelfverheffing. De ware lijst stelt de voorstelling zelf duidelijk(er) in het licht van haar bedoeling, vraag van: is dat niet mooi en/of aardig, amusant, interessant en/of wetenswaard, van enige betekenis.
3.	Wanneer het oog op iets vat wil krijgen, dan moet het daartoe de kans krijgen, een billijke kans, vooral wanneer nog (vele) dingen ernaast om aandacht vragen. En het ene ding reikt, streeft daarnaar meer dan het andere ding. Een dus rustige kans in elk geval, en dat maakt voor het ding, het afzonderlijk tafereel, de voorstelling zelf, doorgaans een ‘marge’ nodig: het oog wil graag inglijden op wat ons wordt voorgehouden, tenzij de kunstenaar bij voorbeeld directer verrassen, onthullen of schokken wil per se. Voor het maken van zo'n marge bezigt men veelal terecht een passepartout, dit is met of zonder verdere omlijsting.
4.	Niet alleen ons oog zoekt verhoudingen, proporties (of het daarvan met meer of minder ‘spanning’ bezette tegendeel). Zo behoeft een werk dat zich bij voorbeeld meer nonfiguratief in een bepaalde kleurverdeling uitspreekt en daarvan voornamelijk getuigen wil, weinig ‘passepartout’. Een werk dat - nog afgezien van kleur, palet - tot aan de randen figuratief is, betekenis wil even, letterlijk: breed verhaalt, maakt een ruimer passepartout nodig. Nota bene: hiermee zij dus alleen een voorbeeld gegeven van twee genres van kunstbelijden die ten aanzien van hun ‘marge’-eisen extreem verschillen kunnen en tegenover elkaar lijken te staan.
5.	Wil men een lijstwerk per se iets versierends meegeven, laat het dan zijn in een trant of motief passend bij of min of meer conform aan de stijl, sfeer, luim, geest van het getoonde werk zelf.

Verder kan men dan nog praten over proporties binnen de voorstelling die door een te enge of ruime omlijsting in de verdrukking kunnen raken, en over criteria van materiaalgebruik, houtsoorten enzovoort, over lijstprofielen, et cetera -, een en ander evenmin zonder belang om tot een goed resultaat te komen. Zoals gezegd voldoet het merendeel van het ons gepresenteerde niet aan de eerste vijf stelregels, waarbij ook voor de rest - de goede omlijsting, een relatieve zeldzaamheid - veel te wensen en verbeteren overblijft. Een lieve wens: Zij, directeuren van musea in internationale conferentie bijeen, besluiten voor geruime tijd hun deuren te sluiten om gedurende die periode aan het wèrk te gaan, te schiften, op de keper te beschouwen, te vernieuwen, om ons daarna hun herboren have te tonen! Overigens, onlangs bezocht ik het Stedelijk Museum van Amsterdam: die showcase, dat tuighuis, showboat-voorbeeld van modern begrip, vernieuwingszin en onbevangenheid. In de zaaltjes met Floris Versters, de Israëls, Breitners, Weissenbruchs, enzovoort, trof ik drie Breitners in een eenvoudig timmerhouten

[p. 246]

lijstje; niet ideaal maar al een hele verfrissing. Op navraag bij de vriendelijke conservator, die het bestaan van ‘zekere onderontwikkelde museumgebieden’ inderdaad meende te moeten erkennen, bleek het hier slechts ‘om noodlijsten te gaan’ (tableau!). Daartegenover zijn in het stedelijk museum van Leiden (of all places) nu alle Floris Verster-lijsten passend vervangen. Hetgeen een juichkreet zou rechtvaardigen, als dit dus niet geheel voorbarig was.