De Gids. Jaargang 130

[p. 260]

K. Schippers
Een avondje uit met George Grosz⁺

Ik ben niet meer dan achtenveertig uur in Fönland geweest en ik heb misschien acht keer met een Fön gesproken. En hoewel ik vaak in Londen, Parijs en Barcelona heb gelogeerd, heb ik toch het gevoel of ik Fönland en de Fönnen beter ken. De Fönnen zijn nu eenmaal een volk apart, zegt men dan. Maar het komt natuurlijk gewoon door het enorme aantal boeken, oude en nieuwe journaalfilms en processen, die een mening mogelijk maken zonder dat direct contact nodig is. Die stapel boeken over de Fönnen is door twee lijvige publikaties weer 4,7 cm hoger geworden. Eind 1966 verschenen bij de Grove Press te New York Ecce homo van George Grosz (met een inleiding van Henry Miller) en bij Heinemann te Londen Haven't we met before somewhere? van Ronald Searle en Heinz Huber. (Als Nederlander blijf je hardnekkig schrijven ‘Haven't we met somewhere before?’ Toch is dat niet de goede titel.) Grosz en Searle zijn tekenaars, Miller is een schrijver en Huber werkt als hoofd documentaires bij de Zuidfönse televisie.

Huber, zelf een Fön, heeft een tekst gemaakt onder de titel ‘Over Fönland en mijn grootvader’ en inderdaad geeft hij om het andere hoofdstuk informatie over Fönland (grensproblemen, de provinciale structuur, mythes, de natuur, de Fönse ziel, Fönland-anno-1966, enzovoort) en het leven van zijn grootvader, die in een klein stadje inspecteur bij het onderwijs was. Zijn rustige betoog bevat een aantal interessante feiten, onder meer over het ontstaan van het beroemde ‘Fönland, Fönland, boven alles, boven alles op de wereld’, dat niet omstreeks 1930 als streng partijlied werd geschreven, maar een vriendelijke ode was van August Heinrich Hoffmann von Fallersleben, die woorden en muziek in 1841 noteerde. Hoffmann von Fallersleben heeft trouwens meer geschreven, onder andere ‘Koekoek, koekoek, klinkt het in het bos’ en ‘Wie heeft het mooiste lammetje van allemaal’, liedjes die geen internationale bekendheid hebben gekregen. In ‘Fönland, Fönland, boven alles, boven alles op de wereld’ sprak Hoffmann von Fallersleben over de geografische grenzen, waarbinnen de Fönse cultuur in de ruimste zin - taal, manieren, gebruiken, de wijn en het lied - zich uitstrekte. Maar de tekst had echt geen politieke betekenis. Huber noemt het typisch Föns dat de woorden van Hoffmann von Fallersleben vrijwel meteen in een politiek programma werden veranderd. Zo omstreeks 1922 werd deze noodlotsformule een nationale boodschap. De Fönnen meenden echt, dat de Maas en de Memel, de Etsch en de Belt - waarover Hoffmann von Fallersleben sprak - de natuurlijke Fönse grenzen waren en dat die puur culturele situatie nu maar voor eens en altijd moest worden waargemaakt.

Voor mij is deze anekdote een nieuw feit, prettig om te weten. Maar de wat babbelachtige tekst is zuinig met informatie van dit kaliber. Vooral de stukken over de grootvader zijn tamelijk conventioneel en leveren geen nieuwe gezichtspunten op. We weten nu zo langzamerhand wel, dat oude mannen die twee zoons in een vorige oorlog hadden verloren, in 1930 bij het marcheren van de nieuwe soldatenploeg toch weer vrolijk en enthousiast met het oude keizersvlaggetje zwaaiden. En Huber vergist zich, wanneer hij schrijft dat alleen op Fönse scho-

+ K. SCHIPPERS (pseudoniem van G. Stigter). Geb. 1936. Redacteur van Barbarber, waaruit hij met zijn mederedacteurs J. Bernlef en G. Brands een keuze maakte, die in 1964 in boekvorm verscheen. Publiceerde voorts twee dichtbundels: De waarheid als De koe (1963) en Een klok en profil (1965), en de bundel interviews Wat zij bedoelen (met J. Bernlef, 1965).

[p. 261]

[p. 262]

len informatie wordt verstrekt, die later, in de praktijk, nooit meer wordt gebruikt. Hij staat daar overigens afwijzend tegenover. Maar bestaat nutteloze informatie eigenlijk wel? Een inlichting over het begroetingsritueel bij Eskimo's - neus wrijven - noemt hij nutteloos, terwijl ik vind dat een kind zo iets best mag weten.

Volgens de flap van het boek heeft een Fönse leraar boos gezegd, dat Ronald Searle met zijn onvriendelijke tekeningen in het gezicht van de Fönnen spuwt. Ik vind Searles tekeningen niet goed, maar wel (te) vriendelijk. De tussen cartoon en tekening twijfelende pagina's zijn te krullerig, te bedacht, te veel naar een zogenaamd leuke pointe toe getekend. Een staaltje van zeldzaam jatwerk is overigens de kleurentekening met het koek- en suikerhuisje van de Hans en Grietje-heks, waarbij een waslijntje met een sok waaraan twee voetjes, een lange onderbroek met drie pijpen, een overhemd met vier mouwen, enzovoort. Een onderwerp, dat New Yorker-cartoonist Chas Addams al jaren geleden intelligent heeft uitgeput. Searle heeft weinig ideeën, tekent in een stijl die een akelig maniertje is geworden en is eigenlijk tevreden met iedere voor de hand liggende vondst.

Nee, dan Grosz. Ecce homo is voor het eerst in 1923 gepubliceerd, maar de tekeningen zijn voor de geportretteerden nog zo vervelend raak, dat het zelfs in 1962 niet makkelijk was om een tentoonstelling van Grosz' werk in Berlijn te realiseren. Searle blijft een toerist, die naar de leuke kantjes zoekt, die koketteert met zijn ‘gevoel voor humor’, die hunkert naar applaus. Grosz heeft gewoon gekeken en getekend wat hij zag. Niet voor een publiek, maar voor zichzelf. Zijn familiealbum vol met naar recreatie zoekende stervelingen blijft actueel en is misschien niet eens typisch Föns. Bordeelklanten, kaartende bierdrinkers, kotsende feestgangers, hoeren, militairen en directeuren die een avondje uit zijn, zoeken de ontspanning, waar krachtens het Deense gezegde geen mens buiten kan. Vrolijk ziet het er niet uit. Dat is de werkelijkheid nu eenmaal niet altijd. Maar een pessimist kunnen we Grosz toch moeilijk noemen. Zijn werk legt een realiteit bloot, die van alle tijden is, net zo reëel als een bosje narcissen, maar met een andere geur. Ik zou zeggen: maakt u eens een tramritje tijdens het spitsuur in de grote stad. Dat is een levende expositie van ongetekende Grosz-figuren, die zich huisen anderwaarts spoeden om recreatie te tanken voor de nieuwe dag. Grosz scherpt onze perceptie voor deze figuren naaldscherp bij. Want zijn in moedeloze lijnen en dunne, slappe kleuren vastgelegde tafereeltjes zijn nog net zo schokkend als in de dagen toen de Fönse censor ze liever niet gepubliceerd zag. Logisch. Als je geen ellende wilt, kun je maar beter zwijgen over je antipathieën. Grosz doopte zijn pen toch in de inkt: als een realist.