De Gids. Jaargang 129

[p. 252]

O. Bottema
F.A. Vening Meinesz (1887-1966)⁺

Bij het heengaan van Vening Meinesz zou men een essay willen schrijven over de zee en de slinger, twee begrippen die zeer des vaderlands zijn en zeer internationaal. Over de zee zal hier weinig worden gezegd; zij maakte ons tot een volk van dijken en schepen en gaf bijstand in commercie en krijg. Maar ook met slingers zijn wij goed vertrouwd; wij weten dat hun wetenschappelijke geschiedenis begint met Christiaan Huygens, die hier in ere wordt gehouden. Die wist reeds zeer wel dat slingeren een vertraagde vorm van vallen is en in zijn formule voor de slingertijd komt, beschermd door een wortelteken, de letter g voor, die het symbool is waaronder het werk van Vening Meinesz kan worden begrepen. Zij is de versnelling der gravitatie en heet een constante, maar aan haar wisselingen kan men zijn leven wijden, omdat de gedaante en de samenstelling van de aarde door val en zwaarte worden verraden. Maar dan kan men ook zijn vragen aan de slinger stellen; immers: het slingert zoals het valt.

Reeds in Huygens' tijd wist men dat in Cayenne de slingers anders gaan dan bij ons en het vermoeden van een afgeplatte aarde werd erdoor bevestigd. In de eeuwen die volgden werden de waarnemingen uitgebreid en verbeterd, maar zij bleven onbruikbaar op zee doordat het ophangpunt niet voldoende tot rust kon worden gebracht. Zo lezen wij nog in een geschrift van 1915, aan slingerwaarnemingen gewijd, de passage: ‘Op zee is voor slingertoestellen geen vaste opstelling mogelijk, zoodat deze methode daar in den steek laat.’ Het merkwaardigste aan deze uitspraak is het feit dat zij werd neergeschreven door hem, die acht jaar later op de meest eclatante wijze revanche zou nemen op deze volzin. Voor ons kan er een zekere troost in schuilen te ervaren dat Vening Meinesz het ook niet dadelijk wist; anderzijds stijgt nog onze bewondering voor hem, die met stage arbeid bleef werken aan een schijnbaar hopeloos probleem. Het geschrift dat ik noemde is de dissertatie waarmee Vening Meinesz bij de hoogleraar Cardinaal met lof promoveerde tot doctor in de technische wetenschap. Het was een van zijn vele ontmoetingen met Delft. De eerste had plaats in 1904, toen Felix Andries Vening Meinesz als student aan de Polytechnische School werd ingeschreven. Als beroep van de vader wordt, naar een gewoonte dier dagen, opgegeven: particulier, te Amsterdam. Maar wij weten dat hij stamde uit een geslacht van patriciërs, dat wist wat regeren is en in zijn levenshouding kon men de regent herkennen. Bij een andere gang van het lot zou hij een magistraat hebben kunnen zijn, of een ambassadeur die zijn land vertegenwoordigt in den vreemde en daar het beste brengt dat ons volk kan geven. Welnu, dat is, op een wat andere wijze, toch gebeurd.

Vening Meinesz doorliep de h.b.s., werd burgerlijk ingenieur (wat van doen heeft met weg en water) en verbond zich merkwaardiger wijze aan wat destijds de Rijkscommissie voor Graadmeting en Waterpassing heette. De slinger bleef hem betoveren. Anderen zullen het maar een monotoon geval blijven vinden, maar dat is het juist, zou hij zeggen, hoe eentoniger, hoe isochroner hoe beter, en hij werd niet moe te observeren hoe het valt van het ene uiterste naar het andere. De storingen door het statief bleven hem verontrusten, maar hij had in Delft geleerd dat men minstens twee vergelijkingen nodig heeft om een grootheid te elimineren

+ O. BOTTEMA. Geb. 1901. Hoogleraar in de zuivere en toegepaste wiskunde en theoretische mechanica aan de Technische Hogeschool te Delft. Publiceerde onder meer: Euclides in wonderland (1949), De steen en de schelp (1955), Van deze zijde gesproken (1961), Met dank voor de lessen (1964).

[p. 253]

en zo kwam hij tot een toestel met twee en later drie slingers, ontstaan uit een innig samengaan van theoretische beschouwing en technisch vernuft.

Naast de slinger was er de zee. Hij was geboren in de toenmalige gemeente Scheveningen aan zee. De familie stamt uit Friesland, waar men nog jongens kan tegenkomen die Meine heten, en de voorvaderen kwamen van Harlingen, dat een haven is. De gedachte om de door zijn scherpzinnigheid ontworpen apparaten te gebruiken in onderzeeboten, kwam naar hij zelf meedeelt uit het brein van F.K.Th. van Iterson, die het denkbeeld opperde op het Natuur- en Geneeskundig Congres te Maastricht in 1923. Nog in hetzelfde jaar begon de unieke serie reizen met de Koninklijke Marine, die hem duizenden mijlen deden afleggen langs het oppervlak der aarde tot toen nog legendarische eilanden als Tristan da Cunha en die hem een zeer bijzondere nationale en internationale bekendheid gaven. Het Nederlandse volk heeft door vele uitingen een door een zekere romantiek gedragen geestdrift getoond voor dit samengaan van wetenschap en zeemanschap, van geleerdheid en avontuur, en zijn stijl aan boord en in de havens hield de bewondering zuiver, eerbiedig, gedempt en daardoor blijvend. Hij behoorde niet tot de bemanning, hij was op de bovenrol geplaatst, maar hij leefde harmonisch met haar mede en - hij deed honderden waarnemingen met zijn slingers. Nog voor hij tot hoogleraar werd benoemd - eerst te Utrecht, later ook te Delft - noemde men hem aan boord al de professor, wat enerzijds ervan getuigt dat men op zee een vooruitziende blik heeft en anderzijds dat zelfs de Koninklijke Marine de titel onbeschermd laat.

De talloze gravimetrische bepalingen waren voor Vening Meinesz slechts een middel tot het doel: inzicht in de samenstelling en het gedrag van deze merkwaardige aarde. De civiele ingenieur werd geofysicus. Subtiele nuances van g waren zijn jachtgebied. Systematische zwaartekrachtstekorten gaven antwoord op vragen der geologie en ook excessen van de constante boden hem vreugden en verrijking van kennis. Bekend geworden zijn de stroken met anomalieën langs de rand van de Indonesische Archipel en in het Caraïbische gebied. De hypothesen die hij ter verklaring opstelde, hebben van doen met evenwicht en stroming in de korst en de mantel van deze planeet. Onze kennis van het binnenste der aarde is nog weinig diepgaand - wij zoeken het tegenwoordig meer in de andere richting - en de reis naar haar middelpunt schijnt wel het enige denkbeeld van Jules Verne dat nog een fictie is gebleven. Maar dit ontoegankelijke gebied heeft althans enkele van zijn geheimen moeten prijsgeven tegenover het vernuft van mannen als Vening Meinesz die het met uiterst raffinement benaderden door toepassing van een simpele heen- en weergaande beweging.

Eigen herinneringen aan Vening Meinesz gaan terug tot de twintiger jaren toen ik als jeugdig toehoorder een voordracht van hem mocht bijwonen over zijn slingers, waarvan de indruk onverbleekt is. Van menige latere ontmoeting treedt naar voren een bijeenkomst waarbij ik aanwezig mocht zijn terwijl aan hem een uit zijn eindeloze rij van wetenschappelijke onderscheidingen werd verleend. Een reële doctorshoed deze maal, die nadat zijn rijzige gestalte ermee was getooid, hem aanleiding was tot een hoffelijk dankwoord, dat het eerbewijs aanvaardde met een voldoening, die gedempt werd door een stijlvolle en terughoudende eenvoud.

Zijn ouders hebben hem Felix genoemd. Wij kunnen en mogen niet doordringen in subcrustale gebieden, maar durven uitspreken dat het leven hem veel geluk zal hebben gebracht, het geschenk te mogen arbeiden aan een grote opdracht, de vreugde der uitkomst en de alzijdse erkenning dat hij fundamenteel en blijvend werk heeft verricht.