De Gids. Jaargang 128

[p. 135]

Richter Roegholt⁺
Oude en nieuwe avant-garde

Een dialectisch contrast

De Nieuwe Stijl, die zichzelf nu mondig heeft verklaard in het tweemaandelijks pockettijdschrift van die naam, markeert een nieuwe periode in de kunstgeschiedenis, niet ‘in alle opzichten’, maar wel in de kern van de zaak.

Deze nieuwe kunstbeweging kan men voor Nederland laten beginnen met de mes, de Mood Engineering Society van 1960, waaraan onder meer de namen van Peter Schat en Willem de Ridder verbonden zijn. In deze zelfde periode nam de beweging het karakter aan van een wereldrevolutie (zoals Hans van Straten het terecht noemde in Het Vrije Volk) met bronnen en vertakkingen van Japan tot New York. Er zijn heel veel uiterlijke verschijningsvormen en de insiders onderscheiden natuurlijk onderstromingen en substijlen.

Maar er moet ook een gemeenschappelijke noemer zijn. Nul-kunst in het Stedelijk Museum, ready mades van Marcel Duchamp in het Haags Gemeentemuseum, ‘feitelijke’ gedichten van Verhagen en Bewogen Beweging (Stedelijk Museum) worden door een breed publiek als ‘iets van hetzelfde’ herkend. Zonder het bewust te rationaliseren voegt men daar ook de pop art bij. Het is allemaal op het eerste gezicht grappig, verwant aan het moderne reclamewezen en vaak typisch ‘clean’, fijn technisch, hoe gevarieerd ook. Het getuigt dan ook van de helderheid van inzicht bij de woordvoerders van de groep, dat ze de neutrale naam ‘de Nieuwe Stijl’ hebben ingevoerd.

Wanneer we de gemeenschappelijke noemer van alle uitingsvormen van de Nieuwe Stijl isoleren en omschrijven, zal blijken dat in tegenstelling tot vele vroegere, luidruchtig aangekondigde revoluties in de kunsten, deze omwenteling iets fundamenteel nieuws brengt. Dan zal ook blijken dat dit nieuwe, zoals meestal het geval is in de ontwikkeling van de menselijke geest, voorgevormd was in de schoot van het oude; dat aanzetten en bedoelingen al van voor de eerste wereldoorlog als ‘Vorahnungen’ in het brede landschap van de Westeuropese kunst aanwezig waren; dat vormvernieuwingen en formalismen al onder het vorige regime tot stand kwamen. Maar dat al deze voorafschaduwingen nog in dienst stonden van het vroegere concept der persoonlijkheid en der kunstschepping; terwijl nu een nieuw concept de verworvenheden van het recente verleden overneemt en ze vult met een nieuwe zin waardoor ze plotseling een duidelijker functie hebben dan voorheen. Het is deze dialectische samenhang tussen oude en nieuwe avant-garde, die het beeld zo boeiend maakt - en die de oppervlakkige beschouwer zo licht op een dwaalspoor brengt.

De gemeenschappelijke noemer is te vinden in de opvatting van de verhouding tussen kunstenaar en realiteit. De Nieuwe Stijl is, zo zal blijken, realistischer dan ieder traditioneel ‘realisme’.

‘Doel is, op onpersoonlijke wijze de werkelijkheid te funderen als kunst’; en ‘de individuele rol van de artiest is beperkt tot het minimum’ (J.J. Schoonhoven). De Papieren Konstellaties van Willem de Ridder wilden niets anders zijn dan een aanleiding voor elke bezeoker om zelf emoties te krijgen. Een bandopname van geluiden te midden van het publiek bij een voetbalwedstrijd levert een onzer jonge schrijvers materiaal voor

+ richter roegholt. Geb. 1925. Hist. drs. Was redacteur van Propria Cures en Het Vrije Volk, nu geschiedenisleraar in Amsterdam en eind-redacteur van Verstandig ouderschap, maandblad der nvsh. Publiceerde toneelstuk Eva en gedichtenbundels Stad en Haven.

[p. 136]

zijn roman: het is authentieke informatie, om een term te gebruiken, die men naar believen als ‘modewoord’ of als ‘sleutelwoord’ kan bestempelen. Realisme is niet meer, zoals honderd jaar geleden, ‘la nature vue à travers un tempérament’, integendeel, dat ‘tempérament’ is nu taboe: ‘de kunstenaar levert geen commentaar op de werkelijkheid’ (Armando) en: ‘als kunst alchemie is, dan begint de alchemie pas bij de beschouwer’ (G. Blok).

Ziehier de fundamentele omschakeling, het verlaten van het ik-standpunt.

Sinds de Renaissance is de ik-figuur van de kunstenaar op de voorgrond getreden. Sinds het midden van de achttiende eeuw heeft deze nadruk op het subject zich zozeer verhevigd dat we spreken van romantiek. Na anderhalve eeuw van een zondvloed van zelfanalyses in de kunsten, verschafte de psychoanalyse de wetenschappelijke rechtvaardiging van deze cultuurperiode door het zieleleven in kaart te brengen en te inventariseren. De Traumdeutung, Freuds centrale werk, verscheen in 1900 op de drempel van de twintigste eeuw. Het motto luidde: ‘Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo’: als ik van de hemelgoden geen paspoort krijg, zal ik de onderwereld wel vermurwen. Wij kregen een reisgids door de onderwereld, en we hebben hem gebruikt.

De romantiek, zo kan nu historisch worden vastgesteld, is het tijdperk van de hevige, soms mateloze belangstelling van kunstenaar en denker voor het eigene, vooral het eigen zieleleven, datgene waarin elk van ons het duidelijkst uniek is.

De ontdekking van dit zieleleven, van dit onderbewuste, ging in de literatuur vooraf aan de wetenschappelijke rationalisering ervan: de literaire voor-ontdekkingen werden juist in hoge mate gebruikt als bewijs voor de juistheid der psychoanalyse (vooral door Otto Rank in zijn werk Das Inzestmotiv in Dichtung und Sage,