De Gids. Jaargang 128

[p. 275]

Leo Vroman⁺
Dagboekbladen uit het kamp Tjilatjap

Tijdens zijn verblijf in diverse Japanse krijgsgevangenkampen heeft Leo Vroman een groot aantal documenten, notities en curiosa verzameld in drie plakboeken. De boeken bestaan uit gelinieerde foliovellen, die later aan elkaar zijn geniet. Het eerste is gedateerd: dec. '41 - aug. '43 en vermeldt de plaatsen Batavia, Bandoeng, Tjilatjap en Tjimahi op Java. Het tweede loopt van 5 augustus 1943 tot 15 mei 1945 en draagt het opschrift: Transport naar Japan (5 nov. - 5 dec. '43) Osaka. Het derde boek is gedateerd: 16 mei '45 - 8 sept. '45 (Nagaoka - Bevrijding tot vliegveld Atangi).

In de verzameling komt men onder meer het veldzakboekje van Landstormsoldaat L. Vroman tegen, stamboeknr. 206415, bloedgroep A; een lijstje met de onderdelen van het geweer, een lijstje met de militaire rangen, en een overzicht van de indeling van het leger en van de oefeningen in schietvaardigheid. Vroman schrijft ernaast: De soldaat studeert. Onder het kopje De soldaat schiet noteert hij: ‘9 febr. (1942) 1ste bombard. van Tjililitan: wacht geweermakerschool. 2 mitraillerende jap. jagers. Wij loeren achter een lantarenpaal.’ De drie boeken zijn overvloedig geïllustreerd met potloodtekeningen van kampgenoten en Japanse bewakers, situatieschetsen van kampen, plattegronden, tekeningen van bloemen, planten en dieren, en in kleurpotlood uitgevoerde menu's. Een van de menu's luidt: ‘Steeltjes, allegaartje, walvis, sprinkhanen, inktvis, bloed.’ Er is een schrift met recepten, voornamelijk van Indische en Chinese gerechten. Daarachter begint een verhaal ‘Trihinde ontwaakt’, het eerste deel van ‘Tineke’. Er zijn ook exemplaren van de Kampkroniek, Weekblad voor het Krijgsgevangenkamp Tjimahi. In het nummer van 6 maart 1943 komt Vromans gedicht Goenoeng Helicon (Borstvogel) voor.

Onder de ingeplakte curiosa bevinden zich Japanse muntbiljetten (boven een van de biljetten schrijft hij: 10 cents daily salary), de huid van een kleine waraan, twee chopsticks, Commands in Nipponese, de omslag van een pakje kauwgum (eerste Rode Kruis zending, 16 januari '44), de armband die hij droeg tijdens het transport naar Japan, collages ‘gemaakt van cementzakgaren, stukjes jap. handschoen, verduisteringsgordijn en haak van indische uniformkraag’, briefjes van en aan kampvrienden, boekenlijstjes, bekendmakingen van de Japanse autoriteiten et cetera.

Vroman gaf mij toestemming uit zijn plakboeken, die nu in het bezit zijn van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag, een keuze te maken voor dit bevrijdingsnummer van De Gids. Samenhangende dagboeknotities trof ik alleen aan in het eerste boek. De dichter is op 18 juni 1942 verhuisd van het krijgsgevangenkamp Bandoeng naar een kamp in Tjilatjap. Zijn aantekeningen beginnen op 4 juli van dat jaar en eindigen op 11 juli.

bert voeten

+ leo vroman. Geb. 1915. Bioloog in New York (dissertatie Utrecht 1958: Surface contact and thromboplastin formation). Publiceerde de dichtbundels Gedichten (1946), Gedichten, vroegere en latere (1949), Poems in English (1953), Inleiding tot een leegte (1955), Uit slaapwandelen (1957), De ontvachting en andere gedichten (1960), Twee gedichten (1961), Fabels van Leo Vroman (1962), Manke vliegen (1963) en de verzamelbundel 126 gedichten (1964); en de prozabundels Tineke (1948), De adem van Mars (1956) en Snippers van Leo Vroman (1958), in 1960 verzameld uitgegeven in één bundel.

juli:

Gisteravond invullen van trouwbetuiging aan jap. leger, gesteld in jap. en maleis. Tafels met lampen achter 't officiershuis. Invullen: naam; woonplaats van de ouders - na aarzeling. 0.45 u. aantreden (5 belslagen). Overste Hamming + ordonnans weggevoerd in cachot en 4 man, omdat ze enkele formulieren hadden verfrommeld en dus het jap. Rijk beledigd, met riem geslagen & getrapt. Stonden toch telkens in de houding. Eén over het veld geslagen. Wij vormden [_] Daarna zei tolk Rosenthal: ‘Wie jap. bevelen niet wenst op te volgen, moet maar naar voren komen; en wie dit begrijpt, dat hij het begrepen heeft, moet maar naar voren komen, wie het niet begrepen heeft. En ook wie denkt dat Hiroyama verkeerd heeft gedaan.’ Daarna moesten we op de knieën liggen naar 't Noorden en luid ‘waka-

[p. 276]

rimashta’ roepen, zó dat Tenno Heika in Japan het zou kunnen horen. Hoofden diep buigen (luit. Weisz door H. = bruintje beer = brullie afgeranseld). Tolk: ‘Zo doen de jap. ook als ze een trouwbelofte afleggen, ook aan God, hun tempel.’ Hiroyama weg. Belde om 1.30 op. 1.45 opstaan; ‘bij wakare rusteloos weggaan zodat niets te horen is.’ Onder 't knielen dacht ik: ‘hoe weinig onaandoenlijk’, bij ranselen: ‘net echt.’ Schrok van de filmachtigheid toen de schaduwen van Hamming + soldaat op tegenoverliggende wand werden vergroot.

Vandaag is, zegt men, overste H. vrijgelaten met toegift van een blik bruine bonen. (Hij had eerst van de jap. zelfmoord moeten plegen). Keuken krijgt 1 zak rijst + 1 zak suiker extra en groente uit blik! (Na inrukken zijn gisteren nog duimafdrukken gemaakt). Totale verduistering. Er zijn pisangschillen in de vuilnisbak!

5 juli:

Grassprietjes plukken in laantje langs kamp, zij aan zij met 500 man. Proefstationmensen geregistreerd.

6 juli:

Ochtend: straatvegen. Middag: havencorvee. Spijkers en verroest kinderspeelgoed in zakjes doen, dan in wagons. Vier man geslagen omdat één brutaal was; één geslagen, door gebaarde jap, met rubberhamer. In rusttijd schieten de japs met revolvers op vissen; gooien steentjes om 't hardst, met onze mensen, in richting Ngoesa Kembangan. Journalisten voorgeroepen. Alles opnieuw ingedeeld; ik in groep 3 (maj. v. Ooyen), afd. 1 (er zijn er 2, van 500 ieder), comp. I onder Entzinger; sectie 2 (Weisz). Naar ligplaats (eerst in zaaltje); kamergenoten: Rohr (oostenr. kaptein), Lisser (klein & boetvaardig), Sluizer (humoristisch), Moquet (somber), Roufard (hulpeloos). Gerucht: jap. vertelde verslagen te zijn in Semarang en Singapore.

7 juli:

Er werd inspectie verwacht. Honger na de maaltijd. Van Aartsen, tot nu toe dysenteriepatiënt in de kamer van anderen, naar het hospitaal. Corvee blaadjes vegen. Van Munster, op wacht, moet

[p. 277]

kere roepen voor zijn eigen auto die buiten voorbijrijdt met subalt. officier (blauwe vlag). P.M.C. (hoofdoff.) is rode vlag. Geen tanden poetsen met kraanwater. Gerucht: vandaag, de 3e dag, zou de totale verduistering worden opgeheven en dus slechts een proef blijken te zijn.

8 juli:

Toch verduistering geweest gisteren. Vele nieuwe dysenteriepatiënten vannacht. Bijeenkomst v. biologen met doktoren: voorkomen van dys. Toiletten: eigen fles gebruiken, handen wassen, kleren schoonhouden, toil. reinigen vòòr 't appel indien vuil. Eten niet aan vliegen blootstellen, vliegen doden, voor pannetjes wassen is pompwater slecht, leidingwater beter, thee best. Zon. Tandenpoetsen dito. Slaapplaatsen zonnen. Wassen met gecaporiseerd water. Herkennen van bact. dys.: diarrhee, kramp, koorts, bloed, slijm. Behandeling: ziekenrapport. Rondom slaapplaats caporiet. Wassen na contact. Contact (cigaretten) vermijden. Eind verduistering. Geen havencorvee morgen? Gerucht: Bandoeng + vliegvelden gebombardeerd.

9 juli:

Er waren 3 dagen vlaggen. Nu niet meer. Geen havencorvee vandaag. Alles schoonmaken met caporiet. Buikpatiënten bijeen. Ziekenhuis vol tot buiten en in schuilkelders. Na lunch plotseling bevel: zingen, pyama dragen o.k., spelen, slapen ook tussen 7.30 & 6 uur o.k. Jap zegt: vanavond komt er een goed bericht. Oud gerucht was: 11e, 12e en 13e vrijlating. Verbazing. Feestdag? 5.30 verplicht luisteren naar muziek. (Eten kwartier uitgesteld!) Jappen luisteren onbewogen en applaudisseren niet. Twee harmonica's, klarinet, viool (Phil de Boer), zanger. Daarna zegt de jap. commandant via de tolk: ‘Tot acht uur kunnen jullie op je kamer pretmaken. Daarbij moeten jullie ook eens denken aan je gezinnen.’ In de avond bekendmaking van luit. Weisz, had gesprek met Jap. commandant: ‘Boeken moeten worden ingeleverd.’ Weisz: ‘Ook bijbels?’ Comm.: ‘Nooit van gehoord.’ Weisz: ‘God?’ Comm. ‘Ook niet. Wel Keizer.’ Weisz: ‘Bijbel is het boek dat ons met het hoogste verbindt.’ Comm.: ‘Ze zullen worden teruggegeven wanneer ik gezien heb dat er geen verkeerde plaatjes in staan. Verder moeten de ziekten ophouden. Ernstige patiënten moeten sterven. Zeep wordt niet gegeven, zolang die ongelijk verdeeld is.’ Over het boek ‘Parijs bij nacht’ zei de commandant: ‘Mag je dochter van 14 jaar het lezen?’ Weisz: ‘Nee.’ Commandant: ‘Dan jullie ook niet.’ Verder: ‘Dit feest was zoals de japanse soldaten ook zo nu en dan krijgen, omdat 't nodig is; ze moeten daarbij in hun gedachten wat hun het dierbaarst is omhelzen. Het ‘schavot’ (waarvan wij dachten: voor toespraken) is om misdadigers in de houding te zetten.’ - Besmette sofa weggesleept.

10 juli:

Weer corvee etc. Vanavond na appel: groet, rechtsomkeert, buiging front in richting gezin of ouders, looppas n. kamers. Dagindeling: 7.30 ochtendappel, 8 u. pap, 10 min. gymnastiek, 9.30 corvee straatreinig., bezig blijven, 12 u. was ophangen, 1 u. eten (rijst ± 1600 cc, 2 eetlepels groente, 1 eetlep. vlees, 1 theelep. sambal, thee, ongev. 4.30 corvee of excercitie, gymnast., 6 u. pap, verlof spelen, 9 u. avondappel (vòòr opheffing verduistering 7.30 avondappel), 10 u. licht uit.

11 juli:

Havencorvee oude haven (= rechtdoor i. p1. v. linksom = naar kapotte nieuwe haven van vorige keer.) 8.45 aantreden, ë uur lopen. Heenweg langs politiebureau waar radio's werden ingeleverd door inlanders. Stad vlagde weer. 100 tapiocameelzakken van 100 kg in karretjes verslepen naar andere goedang. Weg erheen langs gebombardeerde gashouders. 5 min. rust, zout gesnoept, 12 u. terug, 12.30 eten, 1.45 weer weg, id. suiker uit doodkist, 2 stukjes gummi gestolen. Op terugweg 5.30 jongetje dat in 't geheim cigaretten verkocht, daardoor wij gefouilleerd, 6.35 pas eten. Gerucht: capitulatie van Rusland; val van Singapore. Avondappel: overste Hamming stelt spionnen tegen smokkelen en contact in; kleren zoveel mogelijk met pompwater wassen; (tegen bevel v. dokter in). 6% dysenterie = 20 nieuwe pat. per dag. Roufart ook. 3 typhusgevallen. Leidingwater wordt minder. Geen water voor baden vanavond.