De Gids. Jaargang 128

[p. 83]

Nico Scheepmaker⁺
Vertel in eigen woorden na

‘Poëzie is vertaalbaar’, schreef Sybren Polet als inleiding voor de bundel vertaalde poëzie 1900-1950. Zijn gelijk werd in deze bundel voortdurend bewezen, maar het is goed toch enige restricties te maken. Dat bewijst op zijn beurt de bundel Ladonj poeta - De handpalm van de dichter - een bundel in Moskou uitgegeven, in het Russisch vertaalde Nederlandse poëzie. Vooropgesteld zij, dat de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands letterkundig Werk met deze uitgave geen bemoeienis heeft gehad. Gevreesd moet worden dat de contactman voor de Russen I. Volevitsj (inleider) en A. Orlov, A. Janov en N. Grebeljnaja (vertalers), de Vlaamse communistische dichter Marc Braat is geweest, van wie de meeste gedichten zijn opgenomen (twaalf stuks) en over wie de inleider bijzonder veel weet te vertellen, als ware hij de Grote Geest van de Nederlandse poëzie, - wat, zoals insiders weten, niet het geval is. Over de keus van de dichters en hun gedichten wil ik het hier, tenzij even terloops, niet hebben. We mogen dan wat vreemd opkijken als we onder de uitverkorenen behalve die Marc Braat ook Cor de Bak, Louis van Bruggen, A. Keet of Keit of zo iets, P. Liedmeijer, Hendrik Priem en René Sterkenburg aantreffen, daar staat tegenover dat toch ook Lucebert, Bernlef, Hanlo, Lodeizen, Roland Holst, Vinkenoog, Van der Graft, Schulte Nordholt (de laatste zelfs overvloediger dan in de meeste Nederlandse anthologieën) en soortgelijke vreemde vogels via hun werk tot de Sowjet-mens (de Sowjet-werker) zijn doorgedrongen. Jammer is alleen dat zij over het algemeen vertegenwoordigd zijn met hun simpelste, vaak minstzeggende gedichten, maar laten we eerlijk zijn: op een enkele witte raaf na zijn ook Nederlandse poëzievertalers gemakshalve geneigd die gedichten het eerst te vertalen die zij het beste begrijpen, - en dat zijn altijd de simpelste, over de natuur en zo. Geen verwijt dus daarover, wel echter over de allerbelazerdste wijze waarop vele gedichten vertaald zijn. Het is (om even in Sowjet-terminologie te vervallen) alsof de vertalers met een stoomwals van onbegrip zijn heen gereden over een stuk landschap, compleet met heuvels en dalen, huizen, koeien en beken, om vervolgens de platgestampte landkaart aan het eigen grondgebied toe te voegen als typisch voorbeeld van een stukje Nederlands landschap. Natuurlijk verontschuldigt Volevitsj de vertalers met te zeggen dat zij als pioniers optraden, niet op traditie konden steunen, en evenmin met hun voorgangers-vertalers konden discussiëren over het werk, omdat zulke voorgangers nog niet bestonden. Voor Russen is dat een geldiger excuus dan voor Nederlanders; zij zijn gewend alles to bediscussiëren voordat zij het wagen zelf aan de slag to gaan (ik generaliseer nu even voor het gemak), terwijl Nederlandse poëzievertalers maar voor hun blote billen weg vertalen, zonder eerst een discussieavond te beleggen ter oplossing van het probleem of ‘ziel’ vertaald moet worden als ‘ziel’ of (soms) als ‘hart’ of iets anders. Maar natuurlijk blijft het een feit dat men als vertaler steun heeft van een voorganger, ten eerste omdat men er gemakkelijker stommiteiten door vermijdt (zie de laatste regels in de vertaling van Dodenherdenking), ten tweede omdat men domweg de simpele oplossingen die overeenkomen met het origineel kan overnemen. Daar staat dan weer tegenover, dat men fatsoenshalve de werkelijke vondsten van voorgangers, ook al zou men er zelf ook wel op gekomen zijn, niet kan overnemen, tenzij men er

+ nico scheepmaker. Geb. 1930. Slavist, journalist. Publiceerde de dichtbundels Poëtisch fietsen (1955) en De kip van Egypte (1957).

[p. 84]

botweg van uitgaat dat men voor de lezer vertaalt, wie het niet kan schelen waar de vondsten vandaan komen als het resultaat maar goed is, en niet ter vergroting van de eigen glorie (wedloop met de voorganger wie de meeste punten scoort, in geheel eigen bewoordingen). Dat de drie vertalers zich niet al te veel om rijm, metrum en dergelijke hebben bekommerd is tot daaraan toe. Visser van ma yuan van Lucebert kreeg in de vertaling acht in plaats van zes regels, het rijmende gedicht Dodenherdenking, ii van Achterberg werd rijmloos in de vertaling, en Op een paar uren van Lodeizen bevat in de vertaling aanzienlijk meer woorden dan in het origineel. Erger en ergerlijker dan deze technische feilen zijn de tekstafwijkingen die de vertalers zich om vaak duistere redenen hebben menen te mogen veroorloven. Men ontkomt er niet aan die stelselmatige veranderingen in de betekenis toe te schrijven aan veertig jaar doctrinair, behulpzaam verduidelijkend geschrijf, want daar komt het in grote lijnen op neer: de vertalers hebben, al vertalend, de oorspronkelijke gedichten meteen verduidelijkt, van voetnoten voorzien, maar die voetnoten in de gedichten zelf verwerkt. Een vertaling is een tekst met uitleg, en alles wat ongewoon is, ‘onmogelijk’ is, wordt verdonkeremaand. In Lodeizens gedicht Brief van boord is de regel: ‘de bruiloft van hart en handen is mislukt’ vertaald als: ‘de handen geloven het hart niet meer’, hoewel er van rijmdwang geen sprake was. Het ongebruikelijke beeld werd vervangen door een tekst met uitleg (inclusief). Vaagheid is ook een verdienste: ‘Overmorgen komen we in Tampico aan’ werd ‘spoedig komen we in Tampico aan’, hoewel de Russen wel degelijk een woord voor ‘overmorgen’ hebben. ‘Wij gaan met 13 knoop naar Tampico’ is ook veel te exact: ‘Ons schip haast zich naar Tampico’. ‘In de dauwdrop van de maan leef ik’ wordt weggelaten, want dat kan niet. Hetzelfde verschijnsel bij Marsman, Herinnering aan Holland. De regels: ‘en in de geweldige/ruimte verzonken/de boerderijen/verspreid door het land’ werden in de vertaling: ‘Ik zie de huisjes, als eilanden, in de golven verzonken’. In ruimte verzinken kan niet, dat moesten dus golven worden. De regel: ‘dit is de ruimte waarin ik wil klinken’ werd (geen persoonsverheerlijking!) gecorrigeerd tot: ‘ik wil dat mijn gedachten hier zullen weerklinken’. Bijzonder vulgair is de vertaling van deze regels van Marsman uit De hand van den dichter, in de vertaling ‘Het lot van de dichter’ genoemd: ‘het staat niet in mijn hand gegrift; / en een hand is een leven, een lot; / ik lees slechts in fijn scherp schrift/- en dit geldt voor vroeger en later -/weinig liefde en wijn, veel water, / soms een racket, een zweep, maar/stellig nimmer een zwaard.’ De letterlijke terugvertaling uit het Russisch luidt: ‘Dat is mij niet voorbestemd; / ik heb een ander lot, / waarin veel water voorkomt, / bijna geen liefde en wijn, / en in het geheel geen zwaard.’ Zo kan ik het ook. Een merkwaardige tic is ook, dat de laatste regels in Andreus' Credo: ‘en veranderen de aarde/in de werkelijke aarde’ (te weten de dichters), gewijzigd werden in: ‘zij maken van de (een) planeet, de planeet die zij nodig hebben’. Waarom niet gewoon: werkelijke aarde? Zo kan men doorgaan. Bijgaande gedichten met hun ‘terugvertalingen’ spreken hoop ik voor zichzelf.

onder wolken vogels varen
onder golven vliegen vissen
maar daartussen rust de visser

golven worden hoge wolken
wolken worden hoge golven
maar intussen rust de visser

lucebert

Vogels varen in de wolken,
vissen vliegen in de golven,
maar volkomen onbeweeglijk
zit de visser aan de zee.

Onder golven drijven wolken,
boven wolken stijgen golven,
maar volkomen onbeweeglijk
zit de visser er nog steeds.

[p. 85]

Dodenherdenking, ii (origineel)

 

De collaborateurs, de snorkers van vandaag,

 

allang weer aan de macht, op jacht naar geld en goed,

 

zouden uit winstbejag die dag van goed en bloed

 

het liefst verdonkeremanen, kregen zij hun zin.

 

 

 

Nooit ging de tijd tegen het volksgeweten in.

 

En wat de vreemdeling moest zeggen als hij zag

 

dat ere dierf en geen saluut verwierf de vloed

 

soldaten die in onze grond begraven lag?

 

 

 

Die rusten op de Holterberg en bij Margraten,

 

wit van de kruizen, duizelend in carré geschaard,

 

hebben bun deel aan deze nationale dag:

 

 

 

halfstok boven hun stof de Nederlandse vlag;

 

dat wij de vrouwen, waar ter wereld, niet vergaten,

 

door wie zij lang over de zee zijn nagestaard.

gerrit achterberg

Met glas en lak en nikkel afgedekt,
kijken mijn opel-ogen in het rond.
De wereld heeft nergens een open wond,
zover mijn blik lange ovalen trekt.

Landschappen worden langzaam opgewekt,
krijgen reliëf, staan scherp op de voorgrond,
blijven ten achter en zijn avondstond
wanneer wij stoppen bij de lichte plek

van het hotel, een eiland in de nacht.
Diep in de slaap verschijnen boom en beek,
brokstukken van de weg, maar stil gezet

en zeer vergroot; iemands geboortestreek,
waaraan hij elders nooit meer had gedacht,
om nog op tijd te komen voor daarnet.

gerrit achterberg

De hedendaagse demagogen,
verraders, strevers naar de macht, -
jagend op geld en goederen
wassen in andermans bloed hun handen
en maken wat zij willen buit.

Maar de tijd zal eeuwig werken voor het volk...
Waaraan zou nu de vreemdeling denken
wanneer hij zag dat de herinnering aan
onze begraven soldaten niet meer wordt bewaard?

In Margratens aarde, op de Holterberg,
rusten zij onder de witte kruisen
als deelnemers aan de herdenkingsdag.
Boven hen waait, vanaf hemelse hoogte,
de Nederlandse driekleur halfstok,

opdat wij, de vrouwen die hier leven,
hen niet zullen vergeten, dank zij wie
onze trotse vlag boven alle zeeën wappert.

Door het dikke glas kijken de auto-ogen
de nachtelijke wereld in.
Hun onrustige blik, wegsnellend in de verte,
tekent licht-ovalen voor me uit.

Landschappen ontwaken rondom,
krijgen meer reliëf, wassen aan...
Maar opnieuw wijken zij terug in 't duister
als plots de lichten van 't hotel opvlammen.

De slaap omhult de bomen en de velden.
Geen mens te zien. Niets dan de nacht
ontmoeten de autolampen op hun weg.

Iemands geboortestreek! Maar lang geleden
is hij hier al vandaan gegaan
om nooit meer terug te keren.

[p. 86]

Op een paar uren (origineel)

 

om wat muziek

 

te maken heb ik

 

zoveel gedaan

 

gedaan en vergeten -

 

 

 

om mijn verlangen

 

te bevruchten heb ik

 

zoveel steden gemaakt

 

gemaakt en gebroken -

 

 

 

om mijn dagen in

 

een vuur van wanhoop

 

te verbranden ben

 

ik ziek geweest

 

 

 

er is een smaak

 

van herfst in de bomen

 

zeggen de oude

 

dichters

 

 

 

er hangt een kleur

 

van honger boven

 

de huizen klagen

 

de dames

 

 

 

in een bouwdoos woon

 

ik als een kind overal

 

vingers vermoedend,

 

duister en kussen.

hans lodeizen

Ter wille van het weerklinken
van twee-drie stille woorden
heb ik duizend dingen gemaakt,
tot klinken gebracht en vergeten.

Ik heb de vreugde gekend
van de bouwer, ik heb een hele stad gebouwd
op de ashoop van mijn verbrande verlangens,
maar wat ik had opgebouwd, heb ik zelf ook vernield.

Opdat mijn dagen
in de dans van heldere dromen zouden vliegen,
was ik vastgeklonken aan het klamme laken
door ziekte en lijden.

Dat is het oudworden, -
fluistert de herfstwind me toe met zijn blaadren,
en het bittere verwelken fronst de lippen...
Dat alles wisten de wijze dichters.

Niet het sap van de liefde - maar onvruchtbare regen
drinken de vrouwen, geen verzadiging kennend,
met een hongerige mond...

Mijn huis
staat te midden van dozen-huizen.
Als een kind liet ik erin wonen
de aanraking van handen, het goede en kussen.