De Gids. Jaargang 126

[p. 6]

A. de Froe
Apartheid

Op nieuwjaarsdag 1863, nu alweer en toch maar pas honderd jaren geleden en dus nog binnen het bereik van een mensenleven, tekende Abraham Lincoln de proclamatie die de afschaffing aankondigde van de slavernij op het grondgebied van de Verenigde Staten. Nog in hetzelfde jaar, op 19 november, gaf hij in een enkele zin de grond aan van deze beslissing: ‘All men are created equal.’

In de ontkenning van deze verklaring is de apartheid de naaste verwant van de slavernij en met deze de grofste hoon onze medemenselijkheid aangedaan. Van deze beide is de apartheid het meest verachtelijk. Zij stelt niet, als de slavernij, de mens als eigendom van de ander, maar als gevaar, als pestilentie.

De slaaf was nog voorwerp van zorg als alle eigendom en kwam er soms nog beter af dan de arbeider in de negentiende eeuw. Meester en slaaf konden nog vrienden zijn - de apartheid eist en kweekt haat. Apartheid richt zich altijd tegen de fysiek zwakkere; zij is verachting ontleend aan het bezit van brute kracht.

Zeker, wij mensen zijn niet gelijk, niet gelijkvormig, niet gelijkwaardig. Ieder van ons is een uniek verschijnsel in het gebeuren. Wij ontlenen zelfs onze waardigheid mede aan onze verscheidenheid. Maar dit alles betreft iets aan ons, iets aan onze verschijning, sommige van onze vermogens, enkele manieren van ons handelen, het bijzondere van onze plaats in de wereld, ons, in enig opzicht of aspect, maar niet onszelf.

Als mens zijn wij gelijk, gelijk van gedaante, gelijk in waarde, onbetaalbaar en onbetaald. Niet gekocht, noch verkregen, onkoopbaar en niet weg te schenken, zijn wij die wij zijn, onszelf tot soeverein. Wie dit voor de ander ontkent, ontkent het voor zichzelf. Wie het voor zichzelf aanvaardt,

[p. 7]

aanvaardt het voor de ander. Geen bewijzen vóór of tegen bieden enig houvast: onze menselijkheid sterft aan de ontkenning, leeft en bloeit door de aanvaarding. De grote worsteling van de mensheid is deze worsteling: zó mens te zijn.

Uit de aard der zaak wordt de mens tot apartheid verlokt door hebzucht, eerzucht en heerszucht, overmaat aan zelfverheerlijking, de overmoed of de hybris waar de Hellenen voor waarschuwden. Maar de gedachtengang die dit alles moet rechtvaardigen berust op een zeer oude mensbeschouwing, die onhoudbaar is gebleken.

De hoofdzaken van deze gedachtengang kunnen in drie punten worden weergegeven:

1.	De ene eigenschap van de mens is belangrijker of waardevoller dan de andere;
2.	De drager van zulk een belangrijke eigenschap bezit automatisch alle of althans vele andere belangrijke eigenschappen;
3.	De drager van belangrijke eigenschappen is als mens superieur boven zijn medemensen en geroepen tot leiden en heersen.

Wat het eerste punt betreft kunnen wij volstaan met op te merken dat het belang, de waarde of de betekenis van een eigenschap afhankelijk is van de situatie. Zelfs eigenschappen die in een geordende samenleving negatief worden gewaardeerd, kunnen onder uitzonderlijke omstandigheden zeer waardevol worden.

Zo is het mogelijk dat een jonge man, wiens agressiviteit hem in het gewone leven met de strafrechter in aanraking brengt, in oorlogsomstandigheden een waardevol soldaat blijkt te zijn. In tijden van onderdrukking kan de moed van de letterkundige meer bijdragen tot het herkrijgen van de vrijheid dan de driestheid van de knokploeg. Een opvoeder, die als een speler alles op één kleur zet, bij voorbeeld gestrengheid òf toegevendheid, gaat down. Het is regel dat een situatie en zeker een situatie die zich ontwikkelt, het ge-

[p. 8]

bruik vergt van een aantal eigenschappen en dus van samenwerking. Want vrijwel nimmer bezit één mens alle eigenschappen die voor de juiste ontwikkeling van een situatie bevorderlijk zijn.

Dit brengt ons op het tweede punt van de gedachtengang.

De mens is geneigd om iemand die in een bepaald opzicht superieur is, nu ook in het algemeen superieur te achten. Deze opvatting strekt zich zelfs over dingen uit, bij voorbeeld wanneer men verwacht dat een gouden horloge bijzonder nauwkeurig de tijd aangeeft.

Voor het leven zijn de edelmetalen, de edelstenen en de edelgassen van veel minder betekenis dan hun onedele verwanten. En hoewel water wellicht de meest magische stof is die wij kennen, toch schreef en schrijft men magische vermogens veel eerder toe aan het weinig werkzame goud of de nutteloze luisterstenen. De Urim en Tummim, de orakelsteentjes van de hogepriester in het oude Israël, waren edelstenen. Pas in onze tijd verkregen saffier en diamant een nuttige werkzaamheid.

Bij planten en dieren kent men het begrip ‘veredelen’. Men kan namelijk, in navolging van de evolutie, planten en dieren op bepaalde eigenschappen selecteren. Men noemt dit kweken of fokken. Het is de evolutie, ongeacht een overvloed van tijd en materiaal, nimmer gelukt in een bepaalde plant of een bepaald dier alle gunstige eigenschappen te combineren. De superplant en het superdier bestaan niet. Men kan zelfs zeggen dat de evolutie naar zo iets in het geheel niet streeft. Zij gaat niet verder dan aanpassing aan bepaalde omstandigheden en bepaalde situaties. De mens is hierop geen uitzondering. Bij kweken en fokken selecteert men op één of hoogstens enkele eigenschappen. Het combineren van vele gunstige eigenschappen is onmogelijk. Dit komt mede omdat de ene eigenschap de andere uitsluit. Superieure planten en dieren bestaan niet.

Bij de mens is nimmer een ernstige poging tot het opkweken van een superieure groep gedaan. En wanneer men dit

[p. 9]

zou doen dan zou men toch geen superieure groep verkrijgen, maar een groep waarin enkele eigenschappen domineren die tijdelijk en plaatselijk als gunstig zouden kunnen worden beschouwd.

Ook de inteelt, het huwen binnen een beperkte groep, zoals wij dit zien bij vorsten, edelen en geïsoleerde bevolkingsgroepen, heeft geen enkel selectief effect. Vooreerst is men daarbij nooit van een bepaald materiaal uitgegaan. Het is alles maar lukraak begonnen. Voorts heeft men geen bepaald doel nagestreefd. Wijders heeft men geen selectie toegepast door het ongewenste van de voortplanting uit te sluiten. En ten slotte heeft men zich nimmer aan het systeem gehouden. Er is dan ook tussen vorsten, edelen en andere mensen geen enkel aanwijsbaar menselijk verschil, dan eventueel de sociale status, die alleen berust op de registers van de burgerlijke stand.

Vorsten en edelen, aanzienlijken en vooraanstaanden, gelovigen en ambtenaren, zij allen gaan bij tijd en wijle gebukt onder de last van de verwachting dat zij vanwege hun sociale status beter zijn dan andere mensen. Dat zij zich, uit zichzelf, zonder moeite, beter gedragen dan anderen.

Het geloof aan een geestelijke transfer is haast onuitroeibaar. En toch is dit alles onzin. Men mag inderdaad van een burgemeester of van een rechter verwachten dat zij zich meer dan een ander aan de maatschappelijke orde gelegen laten liggen. Maar men mag niet veronderstellen dat dit hun minder moeite zou kosten dan een ander. Over het algemeen worden eigenschappen onafhankelijk van elkander erfelijk overgedragen of verworven. De aanwezigheid van een gunstige eigenschap wettigt over het algemeen geen enkele verwachting ten aanzien van andere eigenschappen. Hetzelfde geldt voor ongunstige eigenschappen. De theorie veronderstelt dit en de ervaring bevestigt het.

Uit het voorafgaande blijkt reeds de onhoudbaarheid van het derde punt. Er zijn geen superieure mensen. Er zijn wel mensen met superieure kwaliteiten. Wie van dezen is evenwel het meest geroepen tot leiden? Zeker niet degenen

[p. 10]

die zichzelf superieur wanen. Ik beroep mij hierbij op een uitspraak van Martin Buber: ‘Het is vermetel een ander te willen helpen wanneer wij niet ganselijk op gelijke voet met hem vermogen te staan. Elke invloed die wij uit anderen hoofde op hem doen gelden, is magie.’

De man van de apartheid, die zijn medemens afweert en omlaagstoot, ontkent daarmede de eigen mogelijkheid mens te worden en verbeurt elke aanspraak op leiderschap.

De strijd tegen de apartheid is dan ook niet voornamelijk of in de eerste plaats een politieke of economische strijd. Deze aspecten zijn niet te ontkennen. Maar primair is de strijd om mens te zijn.

Dit komt ook tot uitdrukking in de rede die op 4 april 1962 in de aula van de Universiteit van de Witwatersrand te Johannesburg werd uitgesproken door Sir Eric Ashby, Master of Clare College te Cambridge. Deze rede droeg de veelzeggende titel: Universities under siege, dit is: universiteiten in staat van beleg.

Sir Eric Ashby sloot in zijn rede aan bij de tekst die op 16 april 1959, ingesneden in een bronzen plaat, in het gebouw van de Universiteit was aangebracht:

‘Wij zijn hier vandaag bijeen om in de naam van de Universiteit van de Witwatersrand te bevestigen dat het onze plicht is om het principe hoog te houden dat een universiteit een plaats is waar mannen en vrouwen, ongeacht ras en kleur, welkom zijn om te zamen wetenschap te verwerven en te verbreiden en om getrouwelijk voort te gaan dit ideaal te verdedigen tegen allen die trachten door wettelijke maatregelen de zelfstandigheid van de universiteit aan te tasten. Zo dan wijden wij onszelf aan de handhaving van dit ideaal en aan het herstel van de zelfstandigheid van onze universiteit.’

Wat - zo vraagt zich de spreker af - wat betekenen deze woorden voor andere universiteiten in de wereld? En zijn antwoord luidt: ‘In de allereerste plaats een bevestiging van het geloof in de mens.’

Dit geloof in de mens is niet het geloof in één mens of in

[p. 11]

een groep van mensen. Het is geloof in de mens.

Dit geloof in de mens is niet een geloof dat alle mensen fundamenteel gelijk zijn. Want dit is geen geloof maar wetenschap. Het is een geloof dat uitspreekt en bevestigt dat alle mensen nodig zijn voor de toekomst van de mensheid. Niet velen, niet weinigen, allen zijn geroepen èn uitverkoren.

Er is geen uitverkoren volk. Er mogen geen verworpenen zijn. Het zou echter van een kwalijke schijnheiligheid getuigen wanneer wij de apartheid uitsluitend bij bepaalde volkeren zochten. De apartheidsmentaliteit is wijd verbreid. Even wijd verbreid als ongefundeerd. Is de mens werkelijk zo klein dat hij zonder hoogmoed niet leven kan? Het is niet de werkelijkheid van de ander die ons stoort, het is onze eigen werkelijkheid die ons doet vertwijfelen. Op deze uitdaging is echter de apartheid het meest fatale antwoord.

De verscheidenheid van de mensen, naar ras, naar geslacht, naar leeftijd, naar geloof, naar beroep, naar ervaring, naar uitzicht en inzicht en zelfs naar stand en welstand, - al deze verscheidenheid is een fantastische, overweldigende, weldadige rijkdom.

Deze verscheidenheid, in haar dreiging, in haar geladenheid, in haar verlokking, heeft de mensheid bewogen zich te begeven, zich te bewegen op de paden van de cultuur. Deze verscheidenheid was de absolute voorwaarde voor het begin van onze menswording en is de absolute voorwaarde voor de vooruitgang.

Alleen een open wereld, een open geest en een open verstandhouding tussen alle mensen waarborgen een menswaardige toekomst. De erkenning van de ander en de anderen als de drijfkrachten van ons eigen bestaan schenkt ons geloof, hoop en liefde. En geloof, hoop en liefde blijken op geen andere wijze dan in de erkenning van de ander en de anderen als de drijfkrachten van ons eigen bestaan.