De Gids. Jaargang 125

[p. 337]

A. Koolhaas
De geest van ons toneel

Ach... het toneel in Nederland, er is zoveel goeds van te zeggen en zoveel kwaads. Zoveel goeds van individuele prestaties, van rollen, van typeringen en ook van toewijding; zoveel kwaads van het geestelijk beleid en van de organisatie. Dat die organisatie verstikkend is voor initiatieven van vernieuwing is al erg, maar dat zij alle gezelschappen een ongeveer eender patroon van werken oplegt is nog veel erger, omdat daardoor het hele toneel bepaald wordt door een goeddeels van buiten opgelegde bedrijfsvorm.

Het toneel heeft zich daar te lauw bij neergelegd. Het geharrewar met het Arnhems gezelschap Theater en het Rotterdams Toneel had niets te maken met een artistieke strijd. Toneelgezelschappen en in artistieke zaken volstrekt ondeskundige besturen van toneelgezelschappen zijn gaan donderjagen, met als gevolg zeer omvangrijke verschuivingen, die niets met artistiek idealisme of iets dergelijks te maken hadden en die, tot stilstand gekomen, alleen maar een verandering van het tableau van gezichten opleverden, geperst in een eender organisatieschema.

De tijd waarin toneelkunstenaars zich konden inspannen voor de visioenen van Royaards, of voor de ideeën van Verkade, het idealisme van Van Dalsum, is voorbij. Het is nu een zaak van ga je bij Guus of bij Rob, bij Paul, Karl of Kees, of ga je ‘frielènsen’. Het is één pot nat. Financieel valt er evenmin veel te avonturen, want als er één in de topklasse moet, heeft ieder ander gezelschap er ook nog wel een paar, dus die ene komt er ook niet in. Welke ideeën eigenlijk hebben overheerst bij het in elkaar zetten van de huidige organisatievorm, is moeilijk meer precies uit te maken. Waarschijnlijk is de economische zekerheid van de tonelisten sterk op de voorgrond geplaatst en heeft men verondersteld, dat rust-in-dat-opzicht een goed klimaat zou

[p. 338]

vormen voor artistieke prestaties.

De eisen die de overheid stelt voor die zekerheid en dus voor de subsidies zijn niet gering. Wanneer men de maandelijkse speelstaten ziet van de gezelschappen, moet men erkennen dat zij zich te pletter spelen en dat het geëiste aantal voorstellingen het artistieke peil wel moet verlagen. De zeer geringe vermindering die voor het nieuwe seizoen is vastgesteld, zal daar weinig of niets aan kunnen veranderen. Er is kortom eigenlijk niemand bij machte iets beters of iets anders in de plaats te geven van de tegenwoordig bestaande organisatie, hoe duidelijk het ook is dat die in artistiek en mentaal opzicht verstikkend werkt. Het toneel heeft zich met handen en voeten overgeleverd aan de overheid, die er voor het overige niets mee van plan is en alleen maar waar voor haar geld wil hebben in getallen van vertoningen.

Kunst is geen regeringszaak, zei men vroeger, toen iedere kunstenaar hartelijk dood kon vallen; dat doodvallen is er dan af, maar de regering stelt zich - terecht - op het standpunt, dat zij wat scheppen betreft moeilijk een rol kan spelen.

Tegelijkertijd is het echter wèl een regeringszaak, omdat ‘het scheppen’ door de regering aan banden is gelegd, aan voorwaarden is onderworpen, omdat het voor haar aan eisen van kwantiteit moet voldoen. En het lijkt wel of vooral die banden waaraan het scheppen is gelegd, de zorg zijn van de toneeldirecties, en dat het scheppen zelf zeer op de achtergrond is gekomen.

Op zichzelf is het luttele aantal van enigszins bekwame regisseurs al typerend voor de geringe scheppingskracht van ons toneel. Verontrustend is ook het uitblijven van jongere krachten op dit gebied, die zich weten te ontplooien. En van de regisseurs die we dan hebben van voldoende vakbekwaamheid, is er vrijwel niet één met een eigen artistieke persoonlijkheid of met duidelijke doelstellingen, die behalve per vooistelling, een soort school of richting of desnoods maar op een visie lijkende manier tevoorschijn weet te brengen.

[p. 339]

Van heel wat vertoningen die dan een zeker éclat hebben, is het moeilijk uit te maken of de originaliteit niet afkomstig is van degeen die de enscenering maakte, of in andere gevallen van een buitenlander, wiens regie aangepast aan Nederlandse omstandigheden, is gekopieerd.

Dit tekort aan scheppingskracht is uiteraard de basis van de geestelijke malaise. Zou, wat dit betreft en van binnen uit wel overtuiging bestaan en overtuigingskracht, dan zou men het tegelijkertijd natuurlijk wèl opnemen tegen de organisatievorm en tegen de beperkingen die artistiek door het overheidsbeleid zijn ontstaan. Maar die kracht is er niet, manifesteert zich althans niet en daarmee heeft het toneel veel recht van spreken verloren in zijn verzet tegen de beperkingen. En bovendien maakt die situatie het ook vrijwel zinloos om van buiten het toneelleven op een nieuwe of een betere situatie te zinnen. Die scheppingskracht is geen courant artikel, niemand anders dan het toneel zelf kan ervoor zorgen.

Dit is dus een kwaad ding, want het betekent dat de tegenwoordige situatie uit moet zieken, tot die kwaal zo duidelijk is, dat genezende krachten binnen het lichaam zich eens gaan roeren tegen de dood. Sommigen zullen hopen dat dit ogenblik nabij is, anderen zullen vrezen dat het nog wel jaren zo voort kan gaan, voordat verzet van binnen uit duidelijk wordt.

Het is, nu uitwendige organisatie zo overheersend is bij het toneel, verleidelijk om te menen, dat door verandering van die organisatie wel verbetering van de toestand is te bewerkstelligen. Maar het is niet zo. De enige manier waarop onze toneelgezelschappen van een bedrijf weer tot enigermate getuigende instellingen kunnen worden, is van binnen uit en door de ingreep van toneelkunstenaars.

De naoorlogse jaren hebben in ons hele kunstleven een potsierlijke overschatting van de betekenis van de overheid voor de cultuur in het leven geroepen. Het optreden van minister Gielen, na prof. Van der Leeuw, had als een ver-

[p. 340]

ademing kunnen werken. Die man wist van niets, stapte als een barbaar door de zorgvuldig opgestelde culturele plannen en trapte omver wat hij maar enigszins met zijn klompen kon bereiken; maar zijn optreden had in ieder geval het voordeel, dat het duidelijk de scheiding tussen cultuur en overheid aangaf.

Daarna is dat weer enigermate verzacht en verdoezeld; er zijn opdrachten verschaft; kerkramen gemaakt; studies; nooit vertoonde toneelstukken; subsidies toegekend en verhoogd. Alles met mondjesmaat - en wat de litteratuur betreft, die dan toch allereerst het eigen gezicht van een Nederlandse cultuur moet bezielen, zelfs dat niet. Maar het maakte wel, dat de overheid op cultureel gebied een soort van alleenzaligmakende instantie werd. Die pretentie liet de overheid zich bovendien nog met een gevleid glimlachje aanleunen en nu troont zij daar ineens, ondeskundig, traag en krachtig ontzien, boven de toegepaste en aangepaste kunsten van Nederland. En de hele schare van in beginsel non-conformistische kunstenaars staat met het petje in de hand bij voorbaat gereed nieuwe regelingen te accepteren. Of de verschillen met de landen achter het ijzeren gordijn nog wel zo erg groot zijn, kan worden betwijfeld, maar dat Paul de Groot of Theun de Vries het allemaal zo geregeld hebben, is bepaald niet zo.

Cultuur kost geld. De overheid, die zo aardig met vermakelijkheidsbelasting of omzetbelasting van cultuur weet te trekken ook, moet een flink deel van dat geld fourneren. Maar ze wil er niets mee. Er hoort cultuur te zijn en het is gênant, wanneer de kunst al te in het oog lopend in nood verkeert; maar zeer veel positiever is de instelling van de overheid niet.

Dat is niet erg, integendeel.

Maar doordat met een en ander, in schijn, toch nog heel flinke bedragen gemoeid zijn, heeft die uitdeling en vooral de noodzaak om van die uitdeling gebruik te maken, om toch nog iets te ondernemen nu alles zo duur is geworden,

[p. 341]

een soort verlammende uitwerking gehad op belangrijke sectoren van het culturele leven.

Wat er moet gebeuren weet de overheid heel duidelijk ook niet en het is bovendien in geen enkel opzicht haar taak om het te weten. Maar het culturele leven zelf weet het evenmin - en dat is erger, omdat een houding het gevolg ervan is, waarbij het zichzelf meer en meer afhankelijk maakt van de goedkeuring van de overheid voor de dingen die het dan eventueel zou willen. Dat afwachten van die goedkeuring heeft langzamerhand ontzettend veel gekregen van een positief kunstbeleid van de overheid, op de manier van landen welker overheden met politieke oogmerken cultuurpolitiek bedrijven. Dat doet onze overheid echter niet en vandaar de impasse. Iedereen wacht op iedereen!

Die impasse kan alleen van het culturele leven uit doorbroken worden; van de scheppingskracht uit. Dat geldt voor alle takken van kunst en het geldt in bijzondere mate voor ons toneel. Zolang daar niets gebeurt, blijft het zoals het nu is: een tamelijk lusteloos bedrijf, aan elkaar hangend van artistieke compromissen, met een enkele keer een uitschieter, dank zij een zeer goed stuk waar een van de gezelschappen de hand op heeft weten te leggen, of dank zij een heel enkele goede regie en doorgaans dank zij een fameuze acteursprestatie. Zoals in de afgelopen maanden die van Paul Steenbergen in Bitos, die van Guus Hermus in Cyrano en die van Lutz in Cyrano, of die van Erik Vos in De gecroonde Leersse, die van Lya Dorana in Irma la Douce en enkele meer.

Op zichzelf zijn die prestaties ongemeen belangrijk, omdat ze door een routine heen de echo's roepende houden van een grandioze, de mensen vervoerende kunst. Het zijn echter al te vaak individuele prestaties en het is al te zelden het geheel van de toneelkunst, die voor die vervoering zorgdragen. Niets kan dat veranderen, behalve de geest van ons toneel. Wanneer men dat daar zou gaan beseffen, eenvoudig maar beseffen, is er al een begin van verbetering gemaakt.