De Gids. Jaargang 125

[p. 128]

Karel Jonckheere
Ik heb eens Tagore niet horen spreken

Ik heb altijd behoord tot de soms verbijsterende groep personen die om veel dingen dienen te lachen, willen ze voldoende rechtmatige bewondering opbrengen voor waarden die het verdienen.

Mijn onderwijzers en leraars verdeelde ik reeds vroeg in twee colonnes. In de eerste rot zie ik gezichten, hoeden en dassen, die mij geen groet waard waren. Schoven we elkaar op de meestal brede voetpaden in Oostende nader, dan huppelde ik zonder dralen en schaamte de straat over om mijn anders geestdriftige rechterhand niet tot onoprecht gebaar naar het petje te dwingen. In de tweede, kortere stoet stappen complete gestalten - er is zelfs een onderpastoor bij -, voor wie ik de gevaarlijke steenweg overstak om ze opzettelijk te groeten. Beschikte ik over wat tijd, dan rende ik glimlachend van geestdrift het huizenblok om, speelde tot hun lichte verbazing de prille komedie kalmpjes te komen aangedrenteld om ze een tweede maal te groeten, alsof ik ze in geen dagen had gezien. Zo leerde ik me zelf onbeleefd worden om superbeleefd te kunnen blijven.

De trek is me bijgebleven. Wie me niet aanstaat, bedenk ik dadelijk met een pseudoniem. Ik bezit een klucht eigengereide ganzen, die alle een naam dragen. De genten luisteren naar de voornaam van enkele domme dichters, de wijfjes naar die van taterende dichteressen. De dieren mogen het me vergeven.

Blijft mijn ironie matig, beperkt tot verlossend woordenspel en onschuldige folklore, mijn eerbied kan grenzeloos en zwijgend worden, als hij door personen wordt bepaald, door dieren of een landschap. Een abstractie krijgt in mijn louter aardse verbeelding niet de minste kans. De mens die de aarde desnoods tot abstractie herleiden kan, heeft recht op al mijn ontroering. Een filosoof interesseert mij geweldig,

[p. 129]

zijn filosofie niet meer, niet minder, dan de plezante uitvinding die men de regel van drie noemt.

Zo heb ik tot Stijn Streuvels nog nooit Stijn Streuvels gezegd, altijd meneer Lateur, liefst Meneer, met hoofdletter. Het heeft jaren geduurd eer ik Herman Teirlinck bij zijn voornaam durfde, wilde aanspreken. Dat hij mijn voornaam zei, precies daarom, maakte me nog schuchterder. Alle titulatuur stemt me kinderlijk ondeugend en toen iemand me onlangs in Zuid-Afrika aan een sympathieke klas Bantoe-studenten voorstelde als doctor Jonckheere, titel waarop ik overigens geen recht heb, knipte ik zo lodderlijk het rechteroog naar de eerbiedig luisterende jongens dat hun onthutst en olijk opklarend gezicht mijn diepste loon werd.

Wat het bij mij altijd doet, althans enkele ogenblikken, is de eerste kennismaking met de mysterieuze koppeling naakte voornaam plus familienaam. Jean de la Fontaine, die naam verwekt iets bij mij. Racine zonder voornaam blijft een haperende gewaarwording. De voornaam moet voornaam blijven, Jan Pyckevet krijgt een kans in mijn belangstelling. Pyckevet, Jan blijft nul.

Ik moet dit vertellen, anders krijgt wat volgt geen zin.

Mijn vader heeft me een onschendbare verering voor de verte meegegeven. Als koewachter, die wees was, verliet hij op zekere avond de hoeve in de kustpolder, waar hij voederketel en paplepel hanteerde, en samen met een oudere paardeknecht trok hij te voet naar Spanje, eindpunt het dorp Ernani, waardoor het bijna gelijknamig drama van Victor Hugo op mij lange tijd een betere indruk maakte dan het verdient. Na drie uur stappens onder de zomersterren roken ze vers hooi en daar het toch naar middernacht liep, besloten ze wat te rusten, kropen door een haag en gingen liggen. Toen ze in de bedauwde dageraad wakker werden, lagen ze op een kerkhof en sloegen, verbouwereerd en blij tegelijkertijd, een verlossend kruis. Sedertdien weet ik dat reizen verder leidt dan de dood.

De winter van 1920 naar 1921 voerde me naar mijn vijf-

[p. 130]

tiende jaar. Ik zat in de vierde van het atheneum, een van de luidruchtigste klassen uit de apejaren. Al mijn makkers beschouwde ik als overbodige kelen, die me beletten rustig na te kaarten over Hélène Swarths vissershut, waarin het lampje flauw flikkert, over de snelheid van het geluid, waarvan ik me afvroeg of het langzamer ging of vlugger als het regent, over de heilige koeien van het toenmalige Vooren Achter-Indië.

Kunstenaars waren tot op dat moment abstracties voor mij. Hun foto in leesboek of dagblad, de tekening van hun baard, zoals die van Jules Verne in getaand goud op een kaft geprent, waren de uiterste grenzen van hun lichamelijkheid. Ik mag zelfs beweren dat hun beeltenis deel uitmaakte van de tekst. Ik schreef met griffel, potlood en pen, maar zover reikte mijn door eerbied gedempte verbeelding niet, dat ik me voorstelde dat een ‘schrijver’ ook werkelijk de daad bedreef van letters aan elkaar te rijgen. Mij was de vage voorstelling eigen, die simpelen vervult wanneer ze iets gedrukts zien, het toppunt van menselijke toverij.

En James Ensor, de wereldberoemde Oostendse schilder, zult gij vragen? Ik zag hem inderdaad meermaals langs de zeedijk of in de omgeving, maar ik had nog nooit een schilderij van hem onder ogen gehad. Niets meer was hij voor mij dan een type.

De verte was een gelijkaardige abstractie. Verder dan het geboortedorp van mijn moeder, Nachelen-aan-de-Leie, hadden mijn ogen het binnenland niet ingestaard. Vlissingen heette mijn maritieme grens. Twee rijnaken aan elkaar gesjord hadden ons in augustus 1914 over een zomerzee naar de stad van admiraal De Ruyter gevoerd, waar mijn moeder hoopte haar verslagen echtgenoot-soldaat terug te vinden. Sedertdien sluimerde ik bijna elke nacht tussen eilanden en andere geheimzinnige contreien, gestold uit nevels en water.

Op zekere morgen, tijdens het speelkwartier, hoorde ik op de ‘koer’ van de school enkele mannen uit de retorikaklasse plechtig spreken over een dichter uit Indië. Een

[p. 131]

groot dichter. En dat hij naar Antwerpen zou komen. Ik luisterde ingetogen naar twee woorden, die telkens terugkeerden: Indië en Antwerpen. Beide behoorden tot mijn trillende droomregionen. De klanken waaruit hun naam bestond, doorgonsden me tot ze weer uit elkaar dreven om opnieuw zuivere gezichtsbeelden, gesublimeerde aardrijkskunde te worden. Toen de school uit was, stond ik schijnbaar achteloos een van de grote studenten op te wachten, die mijn kant uit woonde. Discreet informeerde ik naar de naam van die Indische dichter. Het was Tagore. Het horen van zijn voornaam, Rabindranath, maakte me vele stappen sprakeloos. Toen vroeg ik of Rabindranath soms niet de familienaam was, immers zoveel langer dan Tagore. Neen, Chareltje, hij heet Rabindranath Tagore en hij is geboren te Calcutta. En weer werd ik overspoeld door verte-romantiek. Die nacht kon ik niet slapen naast mijn jongere broer. Een andere boekwinkel dan waar men leerboeken en een passerdoos verkoopt, had ik nimmer bezocht. De volgende middag maakte ik een omweg door het hart van de binnenstad en wel om voor een boekhandel, in de Christinastraat, lang stil te blijven staan. En om naar de koppen te loeren van kranten, die binnen over de toonbank aan een wasknijper hingen. Plotseling hoorde ik mij vragen of meneer soms wist wanneer Tagore in Antwerpen zou zijn. De boekhandelaar was flamingant, stelde mijn gekamd Oostends op prijs en zei: ‘Tagore is reeds in Antwerpen en overmorgen zal hij spreken, hier is zijn foto, een echte, edele profeet.’

We woonden toen boven een winkel van kruidenierswaren en boter en melk. De verhuurders beneden waren Antwerpenaars. Vandaag zijn hun kinderen eigenaars van veel Scheldeboten. Tweemaal per week kwam een vrachtwagen uit Brussel talloze bakken melk en yoghurt brengen. Ik kreeg toestemming om mee te rijden tot de hoofdstad waar een oom woonde en vandaar zou ik wel in Antwerpen geraken. Het was het besluit van mijn leven. Sedertdien heb ik niet de minste last meer om me in één dag gereed te maken voor de verste tochten.

[p. 132]

Te Antwerpen mocht ik overnachten bij de ouders van onze huisbazen, ook kruideniers, op de Veemarkt.

Tagore zou preken, dezelfde avond. Toen wist ik niet waarover, nu weet ik dat het was om de mensen naar de natuur terug te brengen, ‘Message of the forest’, ‘De boodschap van het woud’. Het was in de ‘Cercle artistique’, Arenbergstraat.

Een uur voordien - of was het twee uren? - slenterde ik voorbij de ingang. Het regende zachtjes. Er brandden gaslantarens maar de zaal zelf vertoonde aan geen enkel raam lichtschijn. Ik overdacht mijn avontuur, was diep gelukkig, zag ouders en zuster en broer nu thuis bij de lamp zitten en vond het alleen maar spijtig dat mijn studiemakkers en vooral de ouderen mij daar niet zagen wachten. Zo ontstaat weemoedige trots in iemands leven. Ik hield mijn gezicht naar de regen gekeerd om er nog heldhaftiger uit te zien. Eensklaps zag ik een troep Antwerpse studenten naderen. Ook ik had de schoolpet op maar ik kreeg geen groet of kik. Ze treuzelden wat voor de poort, duwden de klink op en neer en op dat moment ging precies de deur open. Mijn collega's traden binnen, Tagores eerste toehoorders. Zou het veel geld kosten? vroeg ik me af want meer dan enkele franken had ik niet meegekregen.

De stille straat werd toen in enkele minuten gevuld met vele mensen. De meesten verdwenen in de nu verlichte gang van de leeszaal. Auto's reden aan, enkele vigilanten, zelfde model als die uit mijn vaderstad. Wat talmde ik om dit hoog en mild geklede publiek te volgen? Ik vraag me thans af of het angst was, schuchterheid of aangeboren schuwe stugheid. Ik had de overzijde van de straat verlaten en bleef nu staan op enkele schreden van de ingang. Mijn brilletje was nat en ik zag maar half door het wemelen van de steeds vlugger lopende en zeldzamer mensen heen. Het moest bijna tijd zijn. Ginds rolde nog een taxi aan, die zachtjes uitsnorde. Eerst stapte een heer uit, dan een dame met nog een heer, die een regenscherm openvouwde voor een witte gestalte met baard. Eer ik bekomen was van de sterkste ont-

[p. 133]

roeringen uit mijn jeugd, was de groep binnen. Ik had Tagore gezien. Meer vermoed dan gezien. Want geen enkel bevel werd in mij geboren om brilleglazen af te drogen of natte voeten te verzetten.

Ik ben niet binnengegaan, deed mijn ogen dicht, tot ik opgeschrikt werd door lang applaus dat van ver en naar het mij voorkwam van hoog scheen te komen. Nog een kwartier ben ik blijven staan, ben dan weggedrenteld door veel donkere straatjes. Naar mijn gastfamilie durfde ik in lang niet terug te keren, ik wilde geen verbaasde vragen horen. Misschien heb ik wat langs de Schelde gezworven bij het Steen. Ik weet het niet meer, sedertdien ben ik er zo dikwijls geweest om water te zien en toeters van schepen te horen.

Was ik een dwaze jongen, die avond? Ik vraag het me nu nog af. Of was ik alleen maar een bange efeeb, die genoeg had aan een stukje droom en instinctief vreesde dat de werkelijkheid zou schenden? Of had ik Rabindranath voor mij alleen willen hebben? Misschien. Want het is een hele kunst alleen te blijven met zichzelf, waar er velen zijn die naast uw liefde ademen. Een vreemde herinnering is die avond met-en-zonder Tagore mij in elk geval tot vandaag gebleven.