De Gids. Jaargang 124

[p. 257]

[Nummer 12]

Anton van Duinkerken
Antoon Coolen

In de gebruikelijke zin van het woord is Antoon Coolen geen miskende schrijver geweest. Een talrijk publiek in binnen- en buitenland bewonderde zijn boeken. Hij werd bij herhaling bekroond en gehuldigd. Het gewest waarin zijn verhalen zich afspelen, betuigde hem bij menige gelegenheid openlijk dank. Tussen zijn kunstgenoten stond hij in aanzien als bestuurslid van de P.E.N.-club en deelnemer aan allerhande beraad.

Toch werd hem vaak te kort gedaan in de waardering waarop zijn werk hem recht gaf. Veelvuldige verkoop en breed uitgespreide faam wekken in een nauwbegrensd taalgebied gemakkelijk argwaan, als dankte een populair geworden schrijver zijn succes uitsluitend aan maatschappelijke hoedanigheden van lagere orde dan de persoonlijke bezieling van de kunstenaar. Deze sterk verbreide mening behoeft geen verdenking van oneerlijkheid mee te brengen. Ze kan goedhartig worden uitgedrukt in suikerzoete adjectieven, waaronder er niet een ongunstig klinkt, maar die te zamen de indruk wegwissen, als beschikte de geprezene over kracht van oorspronkelijkheid, scherpte van voorstellingsvermogen en diepte van inzicht.

Nochtans waren het deze drie eigenschappen, waardoor Antoon Coolen als romanschrijver en novellist uitmuntte. De oorspronkelijkheid van zijn stofkeuze leed geen schade uit de begrensdheid van zijn waarnemingsveld, ofschoon hij in het eigen taalgebied doorgaans gerekend bleef tot de regionale romanschrijvers, die het hebben moeten van gemoedelijkheid en folklore. Hij koos zijn sujetten in een provincie van het nationale en geestelijke leven, die tot dan toe weinig ontgonnen was. Hij bekeek ze met een aandacht, waartoe zijn eigen deelgenootschap aan hun levenslot dikwijls de beweegkracht leverde. Hij kende de vormen van hun humor, hun feesten, hun verdriet en hun liefde. Dat hij als beschrijver van het Brabantse leven niet enkel de vertelling, maar ook het essay schrander beheerste, bleef aan velen onbekend, die zich tevreden stelden met de waarneming van de buitenkant en hierdoor hun belangstelling voor zijn betekenis onvoldoende geprikkeld voelden. In de problematiek die hem bezorgd maakte,

[p. 258]

zagen zij op zijn hoogst een tweespalt tussen idyllische landelijkheid en meer moderne verkeersvormen, waarbij het dan weinig verschilde, of zij beschouwden de streekromancier als de verdediger van de ossewagen tegen de auto. Gevoed door het snobisme, dat in de gevoelens van dorpelingen geen diepe levensgronden mag veronderstellen, drong in ons land de opvatting door, dat Antoon Coolen verdienstelijke vertelseltjes schreef voor brave middenstanders.

Hoewel ze zelden zo denigrerend onder woorden werd gebracht, bleef dit toch een opvatting die hem neerdrukte in de waardering van scholieren en studenten. De ontvankelijkheid van het buitenland, vooral van Tsjechoslowakije, waar hij jarenlang de meest gelezen schrijver is geweest, de eigentalige aldaar niet uitgesloten, gaf hem echter de verzekering, dat zijn verbeelding van het gewestelijke leven meer algemene gemoedstrekken van de mens blootlegde dan van al te nabij kon worden onderscheiden. Zijn voorstellingskracht dringt naar binnen. Meer dan andere schrijvers leefde hij met geest en hart van zijn sujetten mee. Hij beeldde ze van dit meeleven uit.

Zijn romanvorm, misschien enigermate beïnvloed door enkele boeken van Stijn Streuvels, bereikte een geheel eigen voorkomen in de straalvertelling, die het tegendeel zou mogen heten van een raamvertelling. De laatstgenoemde vorm, die tamelijk vaak voorkomt in de romanliteratuur, brengt een aantal anekdotische of novellistische vertellingen bij elkaar in een samenvattend kader, dat min of meer binding geeft aan de voortgang en opeenvolging van de gegevens. De straalvertelling daarentegen gaat van een centraal thema uit, doch toont er de ontwikkeling van in een gelijktijdig zich afspelend aantal min of meer analoge vertellingen. In de beheersing van deze verhaalvorm beschikte Coolen over talrijke nuancen, die misschien bij eerste en oppervlakkige lezing van zijn romans iemand kunnen ontgaan, doch die bij toegewijde aandacht het besef opleveren, dat hij onder zijn tijdgenoten in ons land tot de allerrijkst begaafde auteurs heeft behoord.