De Gids. Jaargang 124

[p. 518]

Nieuwe boeken

Prof. dr. A. Portmann, Het beeld van de mens in het licht van de moderne biologie. (Biologische Fragmente zu einer Lehre vom Menschen). Vertaling: Toon Bartels. Phoenix pocket no 48. - Uitgeversmaatschappij W. de Haan N.V., Zeist; N.V. Standaard Boekhandel, Antwerpen etc., 1961. 152 blz. + 32 blz. ill., en ill. tussen de tekst.

Men kan, met een beetje kunst- en vliegwerk, in een wetenschappelijk geschrift zinnen of passages onderscheiden met een inkledend, een informerend en een betogend gehalte. Het aandeel ‘inkleding’ is vooral in het begin te vinden, het betoog komt aan het einde, terwijl de informatie de middenmoot vormt. Populair-wetenschappelijke werken behoeven meer inkleding als inleiding en begeleiding van de informatie; deze informatie mag niet te ingewikkeld worden; het betoog sluit niet alleen aan bij de gegeven informatie, maar verbindt deze met ter zake doende feiten van algemene bekendheid. Wat men helder en bevattelijk noemt in de reclame is vaak niet veel anders dan armoede aan informatie. Immers, informatie moet men niet alleen lezen, maar ook in zich opnemen en verwerken, daar volgende informatie alleen begrepen kan worden uit voorafgaande informatie. Over de inkleding kan men heerlijk heen lezen en over het betoog kan men heerlijk heen dromen. Men is dan wel bezig, maar men komt niet van de plaats. Het lezen wordt een showbusiness voor statusseekers.

Ook voor ter zake kundigen is sterk gecondenseerde informatie moeilijk en vereist herhaald lezen. Het is opvallend dat een ‘helder en bevattelijk’ geschreven populair-wetenschappelijk boek voor een deskundige niet zelden allesbehalve ‘helder en bevattelijk’ is. Dat komt omdat hij niet over de inkledende en betogende passages heen leest, maar deze ernstig neemt. Onduidelijke, halfware en dubbelzinnige uitspraken hebben voor de leek vaak een grote bekoring. Zij laten aan zijn fantasieën en dromerijen de nodige speelruimte. Zij zijn ook minder vermoeiend. De deskundige zal na een aantal ‘kreten’ geneigd zijn het boek te sluiten.

Het boekje van Portmann is vrij arm aan informatie. De inkleding is nogal pedant en het betoog rijkelijk vaag. Portmann kan de evolutieleer niet ontkennen, maar hij zou dat wel graag willen doen. Hij wil de deur openhouden voor andere verklaringsmogelijkheden, die hij evenmin ziet als ieder ander. Hij stelt eisen aan de wetenschap, waaraan niemand kan voldoen. Hij koketteert bij voorbeeld als zovele dromers met het ‘geheel’ van het organisme, zelfs met het ‘volledige Zijn’ als grondslag van een onderzoek, maar hij is als ieder ander gedwongen om ergens bij een deel of bij een afzonderlijk gebeuren te beginnen. Volgens Portmann moet men trachten het eeuwige geheim van het geestesleven van vroege mensengroepen als een gegeven feit voor te stellen. Zulk een uitspraak is niet meer dan een nonsensicale dooddoener. Een geheim is juist het ontbreken van een feit en een eeuwig geheim is voor de mens van geen enkele betekenis, tenzij als ergernis.

[p. 519]

De ogen en oren van zogenaamde nestblijvers worden volgens Portmann uit voorzorg afgesloten. Bij deze dieren zijn deze zintuigen bij de geboorte nog niet ver genoeg ontwikkeld en behoeven nog enige tijd bescherming. Maar ook bij het menselijk embryo zijn de ogen van de tiende week tot de zevende maand gesloten, zonder dat hierbij van zorg of voorzorg gesproken kan worden. Zo'n enkel verkeerd woordje is vanzelfsprekend niet van belang, tenzij het past in een verkeerd systeem.

Van de retardatieleer van Bolk heeft Portmann kennelijk niet te veel begrepen. De bewering dat Bolk uitsluitend op de kop gelet zou hebben, is een galablunder. Van de 23 Anmerkungen heeft de vertaler alleen de nummers 1, 10 en 21 opgenomen. Zodoende ontbreekt de zesde Anmerkung, waarin Portmann ten aanzien van het werk van de Amsterdamse anatoom meer waardering toont dan in de tekst.

De zogenaamde seculaire toeneming van de lichaamslengte meent Portmann te verklaren uit de toeneming van het aantal lange mensen. Dit is niet veel meer dan hetzelfde anders zeggen. Overigens is deze toeneming door referent afdoende verklaard. In alle Westeuropese landen is de lengte van de negentienjarige mannen thans ongeveer zes cm meer dan honderd jaar geleden. Referent heeft gevonden dat bij vijfentwintigjarigen het verschil niet meer dan twee cm is. Een eeuw geleden waren negentienjarigen nog niet volgroeid, thans zijn zij dat wel. Dit is een gevolg van de betere voeding, de lichamelijke opvoeding en het geringer aantal ziektedagen. De mens van thans groeit dus sneller en benadert meer zijn potentiële lengte, zoals hij ook zijn potentiële levensduur steeds meer benadert. Potentiële lengte en levensduur zijn echter niet veranderd.

De lezer die gewend is over dit soort boekjes heen te dromen, wil ik het niet ontraden. Kritisch lezen vergt heel wat vakkennis. De foto's zijn ontleend aan het voortreffelijke tijdschrift Artis en dus in het bezit van zeer velen.

Günther Schwab, Bij de duivel te gast. Gaat de mensheid aan haar eigen civilisatie te gronde? (Der Tanz mit dem Teufel). Ned. bewerking: John Kooy. - Uitgeversmaatschappij W. de Haan N.V., Zeist, 1960. 268 blz.

Het stelsel van verhoudingen tussen de krachten die in de levende natuur werken, verdraagt geringe ingrepen op korte termijn en wat grotere ingrepen op lange termijn. De natuur reageert op deze ingrepen met herstel van de oude toestand of de instelling van een nieuwe toestand: adaptatie. Omvangrijke ingrepen kunnen voor bepaalde organismen catastrofaal worden. Het is bekend dat het uitroeien van roofdieren ook de ondergang van hun prooidieren kan betekenen. Het leven bestaat bij de gratie van de dood.

Omvangrijke ingrepen worden in hoofdzaak door de mens ten eigen bate uitgevoerd. Zij zijn doel op zichzelf zoals het ontbossen om landbouwgebieden te verkrijgen, het reguleren van rivieren om deze bevaarbaar te maken, het doden van dieren om de gevaren ervan te beteugelen en het conserveren van levensmiddelen om transport en voorraadvorming mogelijk te maken. Voorts

[p. 520]

zijn er de gevolgen van de menselijke wijze van leven in conglomeraties, zoals de vergiftiging van de atmosfeer, de vervuiling van het rivierwater, het toenemende lawaai en de verkeersongelukken.

Met grote bekwaamheid, energie en haast maakt de mens zich meester van de natuur, zonder al te veel op de gevaren te letten die het gevolg zijn van zijn werkzaamheden. Het is niet denkbeeldig dat deze gevaren catastrofaal zullen kunnen worden: ‘An deinen Tugenden wirst du zugrunde gehn’ (Nietzsche).

Op deze gevaren werd en wordt bij herhaling en in toenemende mate gewezen. Zeer uitvoerig en kundig beschreef Arnold Heim in zijn Weltbild eines Naturforschers (Bern, 1944) de bittere en vaak volkomen onnodige gevolgen van de menselijke neiging tot destructie. In mei 1959 hield prof. dr. A.Ch. Ruys, hoogleraar in de bacteriologie, epidemiologie en immuniteitsleer aan de Universiteit van Amsterdam, voor de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem een voordracht over ‘keerzijden van vooruitgang’ (Haarlemse voordrachten, XIX, Haarlem, 1959), waarin zij wees op de angstwekkende gevaren van ziektebehandeling en ziektebestrijding. De titel van deze voordracht werd overgenomen door het 37ste Natuur- en Geneeskundig Congres, dat van 6 tot 8 april 1961 te Amsterdam gehouden werd en waarop de gevaren van de vooruitgang op een breed terrein van de beschaving zijn toegelicht. Schwab heeft een groot deel van deze gevaren deskundig en nauwkeurig beschreven en uitgelegd. Van het geheel heeft hij een soort operette gemaakt waarin de duivel en zijn maats aan een viertal naïeve mensenkinderen hun vuige plannen voorleggen. Wellicht kan deze inkleding het mensen die de ernst des levens vlieden en het lezen ontwend zijn, mogelijk maken van de zaak zelve kennis te nemen. Wanneer een dergelijke inkleding werkelijk nodig zou zijn, dan zou men ook dit een keerzijde van de vooruitgang moeten noemen. Maar nodig of onnodig, de inkleding is vulgair, mislukt en eindigt op een zo mogelijk meer dan melige manier. Toch, om de zakelijke inhoud moet men het boek aanbevelen.

Leven en dood. Een reeks voordrachten gehouden ter gelegenheid van de universiteitsdag op 26 maart 1960 te Utrecht. Uitgegeven onder auspiciën van het Utrechts Universiteits Fonds. - De Erven F. Bohn N.V., Haarlem, 1961 [1960]. VIII, 172 blz. + 1 blad met ill., en ill. tussen de tekst.

Alzijdig omringen de dood het leven, het dode het levende, de doden de levenden. De dood, het dode, de doden zijn voorwaarden en vervullingen van het leven, het levende en de levenden. Het dode is aanvang bij het ontstaan van het leven. De dood is einde voor elk leven. Het levende voedt zich uit het dode en vervalt ten dode. Het leven strekt zich uit tussen het nog-niet-levende en het niet-meer-levende. Het nog-niet-levende schept het levende en het levende schept het gestorvene. Het leven bestaat bij de gratie van de dood en de dood bestaat bij de gratie van het leven.

De mens denkt zich een eigen dood in afscheid en rekenschap of ook in overgang en hoop op weerzien. De dood is hem het niet-weten of ook het nog-niet-

[p. 521]

weten; het land van duisternis en huivering of ook het land van licht en hunkering. De mens denkt en dicht zich een eigen dood, die hij met zijn leven tot leven wekt en doet bloeien als onthechting of ook als voortzetting of ook als antwoord.

Zo rijk werd 's mensen dood dat elke faculteit van wetenschap er leven aan kan ontlenen. De dood is een gemeen gebeuren; elk etmaal sterven op aarde meer dan honderdduizend mensen en miljarden levens. De dood is een uniek gebeuren; wat sterft, sterft voor het eerst na enkele miljarden jaren van leven in de keten der geslachten, èn voor het laatst. Zo enig als het leven is zijn laatste vrucht, de dood, waarin alles ontenigd wordt.

Twaalf artikelen, gelijk van thema, zeer ongelijk van inhoud, alle rijk aan informatie en geen gevend bericht van meer dan van dit leven.

A. de Fr.

Édouard Le Ghait, No Carte Blanche to Capricorn. The folly of nuclear war strategy. - Bookfield House, New York, 1960. 116 blz.

In onze jaren van koude oorlog is iedere twijfel aan de doelmatigheid van officieel aanvaarde defensiesystemen bij voorbaat verdacht. Toch zijn er invloedrijke figuren, die het wagen vraagstukken in discussie te brengen, welke min of meer angstvallig buiten de openbare opinievorming worden gehouden. Het blijft nog steeds een merkwaardig feit dat zulk nonconformisme in Nederland zoveel minder voorkomt dan in naburige staten. In België bij voorbeeld worden veel kritischer geluiden over de NAVO vernomen dan hier te lande. Maar slechts weinigen gingen zover als Édouard Le Ghait, die zijn land lange tijd diende als Chef de Cabinet in het Ministerie voor Buitenlandse Zaken.

Le Ghait nam in 1953 ontslag uit de hoge functie die hij had bekleed en wijdde zich verder aan de studie van strategische problemen in het tijdperk der raketwapens. Hij had daarbij niet alleen het voordeel van zijn politieke ervaring, doch ook van zijn studie in de techniek en in de natuurwetenschappen.

Uitgangspunt voor het betoog van Le Ghait waren de ‘NATO atomic war games’, die in juni 1955 in West-Duitsland werden gehouden. Bij deze ‘Operation Carte Blanche’, zoals men haar noemde, werd het aantal doden op 1.700.000 en het aantal gewonden op 3.500.000 becijferd. Volgens de auteur dwingt de verdere ontwikkeling der kernwapens ons tot een herziening van de genoemde getallen. De werkelijkheid is dreigender dan wij in onze stoutste fantasie kunnen vermoeden. Desondanks blijven alle strategische plannen gebaseerd op de afschrikkende kracht van wapens, die in feite onhanteerbaar zijn geworden (zolang men de collectieve zelfmoord schuwt).

De kern van Le Ghaits betoog schuilt in een analyse van het begrip afschrikwekkend wapen (deterrent). Hij bewijst hoe ver men gaat in het hopen op het redelijk inzicht van de tegenpartij. De wijze waarop het dreigen met de meest irrationele vormen van geweld gepaard gaat met het stilzwijgend rekenen op wederzijdse zelfbeheersing en koel overleg, beschouwt de auteur als absurd. Hij

[p. 522]

beschuldigt met name de hoge militairen van ‘dagdromen’, die wel heel ver verwijderd zijn van de steeds minder controleerbare realiteit.

Beslissingen kunnen door technici worden gedicteerd. In plaats van Clausewitz' gezegde dat oorlog een voortzetting is van de politiek, maar met andere middelen, geldt nu dat de politiek in toenemende mate beheerst wordt door de opstelling van dodelijke wapens. Het gevaar dreigt, dat de opinievorming stagneert en een kleine groep militaire vaktechnici (hoewel niet opgeleid om alle gevolgen van hun daden te overzien) juist door het falen van de democratische oordeelsvorming het heft volledig in handen krijgt.

Het gebrek aan een werkelijke gedachtenwisseling over de NAVO-politiek, die met een Europees slagveld (dus met de verdwijning van de Westeuropese cultuur) rekent, wordt door Le Ghait met een keur van argumenten ten gunste van een open discussie besproken. ‘Making public opinion aware of this new situation in which mankind has been placed by the discovery of nuclear energy constitutes one of the urgent tasks for today’ (blz. 14). Ons tekort aan ‘awareness’ (dit onvertaalbaar woord!) kan nog wel wat scherpe argumentering verdragen, vooral indien deze op zo deskundige en scherpzinnige manier wordt gebracht als in dit boekje van een ongeruste oud-diplomaat.

P.J. Bouman