De Gids. Jaargang 124

[p. 273]

[Nummer 5/7]

A. dr Froe
Tijds getijden

De wereld waarin wij leven strekt zich als eindeloos uit in ruimte en tijd. De wereld waarvan wij leven, waarmee wij bezig zijn, is maar een klein deel van de hele wereld. J. von Uexküll heeft deze kleine ‘eigen wereld’ van het dier zijn ‘Umwelt’ genoemd. Ruimtelijk is deze een gering gebied, waarbinnen sommige dingen en sommige gebeurtenissen, die het dier aangaan. Temporeel is deze het heden, omzoomd door een vluchtig verleden en een kortzichtige toekomst, gelijk uit ervaring en verwachting van het dier blijkt. En met zulk een spatieel en temporeel omheinde horizon zal de mens begonnen zijn mens te worden. Maar in zijn menswording verwijden zich ruimte en tijd.

Wij beschrijven dit proces in drie fasen. Daarbij zal blijken dat 's mensen ‘uitdijend’ heelal ook structureel verandert. De ‘eigen wereld’ wordt tot eigenlijke wereld. Wij geven een schema, niet om als waarheid te aanvaarden, maar als ordening, om over na te denken.

Dier en mens

Het dier neemt de wereld zoals deze is, het verwondert zich over niets en benut de gelegenheden die zich voordoen. Het dier wordt direct beheerst door de ‘gelegenheden’.

Het is mogelijk de handeling volgend op een impuls uit te stellen. De duur van dit uitstel is bij dieren zeer kort. Overschrijden van de limiet betekent dat de handeling uitblijft. Deze duur bedraagt bij halfapen vijf seconden; bij de gibbon vijftien seconden; bij de mensapen twee uren. Bij de mens van heden is deze duur onbegrensd.

De mens heeft met behulp van zijn spraak een weetwereld opgebouwd, een soort schimmenspel. Ten dele tracht hij zijn weetwereld zo nauwkeurig mogelijk te laten passen op de werkelijkheid. Toch is deze weetwereld een eigensoortige schepping, die het belang van de mens dient. De mens schept zich een ordelijke wereld. Hij zoekt naar regelmatige, berekenbare, betrouwbare verbanden.

Wanneer de werkelijke wereld niet aan zijn weetwereld beant-

[p. 274]

woordt, verwondert de mens zich. Hij spreekt van een wonder of hij wijzigt zijn weetwereld. Met dit laatste heeft hij succes. Hij gebruikt zijn weetwereld ook om anderen te leiden of te misleiden. De leugen is een schepping van de spraak. De mens was aanvankelijk impulsief, naïef en eerlijk, als het dier.

Episodisch tijdsbesef

In de aanvang is het leven een reeks van onderling onverbonden gebeurtenissen, voorvallen. Buiten het veld van aandacht en voorbij de afloop van het momentane gebeuren stelt de mens zich niets voor. Niets wordt voorzien, verwacht. Nacht en winter overvallen de mens.

In dit tijdloze leven antwoordt hij op wat hem overkomt impulsief. Het gebeuren wordt niet bepaald door wat gebeurd is. Alles zou kunnen gebeuren. In die zin kan men het denken van deze mensen acausaal en magisch noemen.

Goden zijn even impulsief en wispelturig als lot en mens. Het causale verband wordt gelegd tussen wens en vervulling.

Het episodisch tijdsbesef beheerste de mens tot aan de agrarische revolutie, die zich in Voor-Azië omstreeks 6000 v.Chr. voltrok. Maar dit besef leeft nog in ons allen, vaak.

Cyclisch tijdsbesef

De mens wordt boer en ontdekt de herhaling, de regelmaat van de herhaling en zijn afhankelijkheid van een stipte regelmaat. Het leven wordt een reeks van herhalingen, cycli, dagen, maanden, jaren. Verder dan een jaar behoeft de mens niet te denken. Hij moet de nacht en de winter doorkomen. Daarna begint alles opnieuw. Hij hoopt op herhalen, hij vreest falen. Hij dwingt zijn bestaan in de tredmolen. Hij wordt berekenbaar, betrouwbaar. Hij wordt een voorbeeld voor de natuur. Alles herhaalt zich omdat het herhaald is, naar het oerpatroon van gebeuren, de mythe.

In de ritus gaat de mens de natuur voor. Zijn goden volgen met wetten en schikken zich in het bewonen van tempels. Zij worden voorbeelden voor de mensen. Het causale verband wordt gelegd tussen voorbeeld en navolging. De goden openbaren hun wil en de gehoorzame mens gaat het goed in het land van zijn vaderen.

[p. 275]

In beginsel gebeurt alleen wat God wil en in deze zin kan men het denken van deze mensen religieus noemen.

Het cyclisch tijdsbesef beheerst nog verreweg de meeste mensen en de anderen vaak.

Parabolisch tijdsbesef

De mens wordt geboren en sterft. De generaties herhalen zich eindeloos, maar de enkele mens keert niet weer.

Er is een begin en een einde, maar het einde is geen begin. De herhaling is schijnbaar. Ook de Kosmos heeft een begin en een einde, werd geboren en zal sterven.

Het volgende is een wijziging van het voorgaande. Het gebeuren wordt tot geschiedenis. Ruimte en verleden strekken zich mateloos uit, slechts de toekomst blijft verborgen. De toekomst is niet berekenbaar want in de geschiedenis openbaart zich het verborgen beginsel. Het ongekende wordt zichtbaar, doorzichtig.

Het leven wordt tot avontuur. Het causale verband wordt door de kans bepaald. De goden wijken in de schemering. Kosmos en Eeuwigheid gaan voort te vergaan.

In zulk een eindeloos wijde wereld ervaren wij de benauwenis van ons bestaan. Soms.

Impulsie. Het voorval, lokkend of belagend, beweegt het leven van zwerver, jager, trekker en reiziger. Verrassing en schrik houden hen wakker.

Compulsie. Kalender, programma en plicht regelen het leven van boer, landman en dorpeling, de bezitters en bezetenen van grond. Een vroege lente en een late herfst vormen hun geluk.

Propulsie. Ontdekkingen, vindingen, nieuws voeren stedeling, denker en kunstenaar. Het waarheen vervult hen met hoop en met vrees.