De Gids. Jaargang 124

[p. 259]

A. Pitlo
Ten afscheid aan Eduard Verkade

Er zijn kunstenaars, wier persoon slechts ten dele bij hun kunstenaarschap betrokken is. Er zijn er andere, wier persoon volledig in het kunstenaar-zijn wordt opgenomen. Bij deze laatsten zijn de kunstenaar en de mens nauwelijks van elkaar te onderscheiden, in genen dele van elkaar te scheiden. Tot hen behoorde Eduard Verkade. Het is niet mogelijk over de kunstenaar Verkade te spreken zonder te spreken over de mens van die naam. En het is niet mogelijk als vriend over Eduard Verkade te spreken zonder de kunstenaar naar voren te brengen, die als acteur en als regisseur een tijdperk in de geschiedenis van ons toneelleven heeft beheerst.

Als alle krachtige persoonlijkheden heeft Verkade vele reacties opgewekt. Men was enthousiast voor al hetgeen hij deed, men streed, hetzij van verre, hetzij van nabij, de strijd met hem mede, of men was overtuigd tegen hem gekant. Niemand bleef tegenover zijn verschijning onverschillig. Misschien moet men hem in de vriendschappelijke omgang hebben gekend om te kunnen begrijpen, hoe een man, die in zijn uiterlijk optreden weinig dwingends had, tot het opwekken van zoveel medewerking en tegenstand in staat is geweest.

Ook voor mij was de eerste kennismaking met Verkade een toneel-kennismaking. Als jongen, wonende in een provinciestad, waar de notabelen een abonnement op de schouwburg hadden, hoorde ik, toen ik zelf nog te jong was om naar de schouwburg te gaan, mijn ouders en andere ouderen uit het stille provincienest tegen elkaar zeggen: de volgende week komt Verkade. Zelf zag ik hem het eerst in De dienstknecht in het huis. Ik zat in de vierde of vijfde klas van het gymnasium en was zo diep bewogen over wat ik had beleefd, dat ik Verkade een brief wilde schrijven. Een van de vele brieven die ik - hetzij terecht, hetzij ten onrechte - nooit geschreven heb. De studentenjaren in Utrecht en in Amsterdam gaven mij alle gelegenheid, in een tijd toen Amsterdam nog acht schouwburgen telde, veel toneel te zien. Ik herinner mij menig stuk, waarin Verkade optrad. In die jaren werd ik bijzonder gegrepen door een poging, die te oordelen naar het aantal voorstellingen slechts een gering succes heeft gehad, te weten de Hamlet in modern gewaad.

[p. 260]

De persoonlijke kennismaking is voor mij pas gekomen in de laatste jaren van de bezettingstijd. Bij bekenden gaf Verkade een matinee, waarbij hij Macbeth voordroeg. Het was mijn eerste ontmoeting met een der groten van ons toneel en ik benutte die gelegenheid na afloop van de voordracht met aan Verkade een stroom van in de loop der jaren opgepotte vragen voor te leggen. Ik deed het aanvankelijk enigszins aarzelend. De toen reeds meer dan vijfenzestigjarige was op de fiets van Breukelen naar Amsterdam gekomen - het was waarschijnlijk een fiets op houten banden - en zou straks weer terugfietsen. Ik was beschroomd hem te vermoeien, maar met zoveel warmte en belangstelling ging hij op mijn lekenvragen in, dat ik binnen korte tijd elke schroom verloor en vroeg en vroeg en vroeg.

Van dat ogenblik af dateert de oprechte vriendschap, die tussen Eduard Verkade en mij heeft bestaan. En het is in deze persoonlijke kennismaking, dat ik meen te hebben begrepen, waar de charme lag van deze man, die in de omgang een ieder wist te charmeren, en waar de fascinerende kracht van de kunstenaar lag, die heel toneellievend Nederland gedurende tientallen jaren in zijn ban heeft weten te slaan. Daar was in hem een merkwaardige mengeling van beminnelijke toeneiging en plooibare hoofsheid in het optreden naar buiten en een rotsvaste kracht innerlijk, als het ging om voor hem belangrijke waarden. In hem was de stijl van de grand seigneur uit een voorbije époque. Een bekende vergeleek eens het fraaie landhuis in Breukelen met de woning van de Russische aristocraten uit Tsjechows verhalen. Zoals het landhuis was, zo was de bewoner. Hij ontving met de rust en de grandezza van de vorst uit de Russische novelle. In deze vriendelijk glimlachende, voorkomende, altijd hoffelijke figuur lag een onwrikbare geestkracht en een onwrikbare wil. Hij hield op eenvoudige wijze hoog wat hem heilig was en wierp in de verste hoek wat hij te verafschuwen vond. Geen compromis was voor hem mogelijk. Als een ouderwets edelman had hij sympathie voor wat nobel en fatsoenlijk is en wenste hij van elk contact met wat ignobel en onfatsoenlijk is verschoond te blijven. De moderne psychologie, die ons schoolt in het kleurloos aanvaarden van positief en negatief, heeft op niemand minder vat gehad dan op hem.

Hier ligt, meen ik, de oplossing voor het raadsel hoe een zo grote

[p. 261]

charme en een zo grote fascinatie uit konden gaan van een man, wiens uiterlijk gebaar geen bijzondere kracht verried. Wij zijn allen geboeid geweest doordat wij, bewust of onbewust, de onverzettelijkheid van een overtuiging gepaard aan een begenadigd kunstenaarschap hebben geweten in een verschijning die velen, ondanks alle slijtage in omgangsvormen, lief is: de verschijning van een aan het ancien régime eigene voornaamheid.

Eduard Verkade heeft tienduizenden, honderdduizenden Nederlanders aan het denken gezet, heeft hen laten discussiëren en heeft hun geluk gegeven. Hij zal voortleven in allen die hem hebben gekend, zowel bij hen, die hem een enkele maal van uit de schouwburgzaal hebben gezien als bij hen, die het voorrecht hadden hem tot vriend te mogen rekenen. Maar langer nog zal hij voortleven, zoals het de groten voorbestemd is voort te leven, in de halfschemer van historie en legende.

Verkade is heengegaan. Zijn gelijke zullen wij nimmer weerzien.