De Gids. Jaargang 123

[p. 338]

Nieuwe boeken

Dr. A.W. Willemsen, Het Vlaams-nationalisme 1914-1940. Historische studies XIII, uitgegeven vanwege het Instituut voor Geschiedenis der Rijksuniversiteit te Utrecht. - J.B. Wolters, Groningen, 1958. XIV, 424 blz.

Te veel nog wordt de betekenis van het Vlaamse nationalisme in verleden en heden onderschat. In België wordt het onderwerp graag gebagatelliseerd, terwijl het daar toch een moeilijk te verteren brok blijft, dat nog steeds in de luchtpijp van de staat kan schieten - of het nu een koningskwestie of schoolstrijd betreft. En in Nederland lijkt het wel alsof Vlaanderen voorbij de zuidpool ligt. Taal- en stamverwantschap worden gaarne toegedronken op receptie of congres, maar werkelijk begrip of zelfs belangstelling voor de Vlaamse buren ontbreekt. Bovendien is het in de Europese volkerenfamilie niet meer geheel ‘bon ton’ om over nationalisme in Europa te spreken. Dat groeistadium heeft Europa nu, na schade en schande, achter de rug - vindt men dan. Maar zulke verdringing wekt gevaarlijke spanningen op, alleen bewustwording kan bevrijdend zijn. Het nationalisme is in Europa waarlijk niet dood en we doen er goed aan het te bestuderen en zijn plaats te geven, vóórdat het in verdringing en verwaarlozing gevaarlijk wordt. De geschiedenis van België laat maar al te goed zien wat de gevolgen van zulk een slechte behandeling kunnen zijn.

Het is daarom een goed ding, dat een Nederlands historicus zich ertoe zette de geschiedenis van het Vlaamse nationalisme verder te schrijven. Verder in tijd dan de reeds met veel detail en toewijding beschreven periode vóór 1914. Verder ook in diepte dan de stroom van pamfletten en boeken konden doen, die destijds onder de indruk van het ogenblik het licht zagen. Dat dr. Willemsen een Nederlander is, en dan van een latere generatie, heeft hierbij veel voordelen. Iets van de buitenstaander, die pas door studie en verdieping sympathie kreeg met het Vlaamse nationalisme, waartoe hem ook zijn promotor prof. Geyl, zelf nauw betrokken bij dat nationalisme vóór 1933, inspireerde, blijft aan zijn boek een spanning geven van warmte enerzijds en afstandbewaren anderzijds. Het gevaarlijke romantische pathos, dat zo vaak de beoordeling van het nationalisme vetroebelt, ontbreekt. En door die afstand, in tijd en plaats, zag dr. Willemsen meer vorm en lijn in zijn onderwerp dan misschien anders het geval zou zijn geweest.

Want inderdaad is de periode 1914-1940 voor het Vlaams-nationalisme ingewikkeld en verward. Zoals bij elke geschiedenis van een nationalisme is ook dit verhaal er een van een sterk wisselend verloop van op- en neergang, van een welhaast heilloze variatie erbinnen tussen groepen en personen. Zich baserend op het weinig tastbare en moeilijk formuleerbare irrationele element van nationaal gevoel en nationale wrok, zich soms rechtvaardigend in de gemeenschappelijkheid van taal, dan weer van lot of zelfs van klasse, tastte ook dit Vlaamse nationalisme rond in de duisternis van collaboratie met een bezettende macht of voorbereiding tot revolutie naar het toch ook nog niet heldere licht van vage partijformaties, van links naar rechts, van rood naar zwart. De internationale en nationale politieke conjunctuur vormde en stuwde het nationalisme in bepaalde richtingen.

Sedert 1914 was het Vlaamse nationalisme meer dan ooit tevoren in de politieke bedding geraakt. Tijdens de oorlog vond die politieke activiteit een uitlaat in de

[p. 339]

samenwerking met de Duitse bezetter in de hoop hieruit een vorm van Vlaamse zelfstandigheid te winnen (het Activisme), terwijl aan het front vele Vlaamse soldaten zich tot een revolutionaire groepering organiseerden met de opzet om, na de bevrijding van België, een zelfstandig Vlaanderen uit te roepen (Frontbeweging). De overwinning van de Geallieerden vernietigde het Activisme en verstrooide de Frontbeweging. Pas langzaam en moeizaam verzamelde een Frontpartij de resten onder het vaandel van pacifisme en socialisme. Een intransigent en doctrinair nationalisme van émigré's in Holland zaaide intussen verwarring in deze partij, toen onverwachts de Borms-verkiezing te Antwerpen van 1928 aan het geheel een nieuwe wending gaf. De regering te Brussel, gealarmeerd door de felle Vlaamse demonstratie, begon haastig aan de meest dringende taaleisen toe te geven, een hele reeks taalwetten stuurde aan op een administratieve scheiding, die in 1939 nabij scheen. Maar het nationalisme zelf geraakte, juist in dit uur van overwinning, in diepe verwarring; nu het tot positiever actie moest komen, verbrokkelde de eenheid. Pas na jaren kon een nieuwe partij pogen deze te lijmen. Het Vlaams Nationaal Verbond (1933), dit keer onder de invloed van de anti-democratische en fascistische tendenties elders, werd op autoritaire wijze georganiseerd en begon bepaalde fascistische uiterlijkheden te imiteren. Nog eenmaal scheen de beweging opwaarts te gaan. Toenaderingen tot de Katholieke Vlaamse Volkspartij en, los daarvan, tot de fascistische partij Rex gaf aan het VNV een belangrijke politieke invloed in en buiten het parlement. Maar bij de nadering van de oorlog kwam de partij weer meer en meer geïsoleerd te staan.

Dit, vaak dramatische, politieke verloop was op zichzelf reeds dankbare stof die op bewerking wachtte. Maar dr. Willemsen geeft meer dan dat. Terwijl hij kennelijk meer plichtmatig dan met groot genoegen de geschiedenis van de parlementaire taalwetgeving geeft, komt hij in zijn element wanneer hij zoekt naar de diepere oorzaken van het geluk of ongeluk van het Vlaams-nationalisme. Zijn regionale analyses van verkiezingsuitslagen, zijn voorzichtige beoordeling van vele ideologische discussies over Kerk, Groot Nederland of strijd-tactiek, zijn zorgvuldige karakterisering van radicalen als Joris van Severen en Ward Hermans of van gematigden als Vos of Borginon, met al de persoonlijke invloeden en wisselwerkingen die van zulk een belang waren in die ontwikkeling, al zulke details binnen het grotere verband geven een derde dimensie aan het verhaal. Natuurlijk kan het boek niet op volledigheid bogen - is dat werkelijk een ideaal? Evenmin is het natuurlijk het Laatste Woord - wanneer is het dat? Dr. Willemsens bronnen - brieven, interviews, brochures, kranten, memoires etc. - waren beperkt door hun bereikbaarheid. De kennelijke sympathie met het gematigd-democratisch standpunt van Vos eerst, van Borginon later heeft de schrijver er waarschijnlijk wel toe geleid zijn aandacht wat al te sterk op hen te richten. Omgekeerd, zijn ergernis over de ‘doctrinairen’ moge hem tot een te sterke veroordeling hebben geleid - er is altijd spanning tussen idee en tactiek. De massa gegevens, de wirwar van partijtjes en personen, de gecompliceerde verwevenheid van het nationalisme met de politieke structuur van de staat dwongen de schrijver tot selectie en zelfbeperking.

Juist dank zij die selectie en zelfbeperking is het boek een persoonlijk werk geworden, helder geordend, levendig geschreven, vaak verrassend door nieuwe gegevens en frisse beoordeling. Als grondslag voor verdere studie in dit belangrijke stuk van Europa's recente verleden zal het lange tijd gehandhaafd blijven.

I. Schöffer