De Gids. Jaargang 123

[p. 267]

Nieuwe boeken

Leonard Cottrell, De bakermat van onze cultuur. Een archaeologische beschrijving van het oude Egypte, het Hittitische rijk, Soemer, Assyrië, Babylonië, Griekenland, Israël, Jordanië. Phoenix pocket no 22. - Uitgeversmaatschappij W. de Haan N.V., Zeist; N.V. Standaard Boekhandel, Antwerpen etc., 1959. 184 blz. + 32 blz. ill., en ill. tussen de tekst.

In dit hoogst welkome boek geeft de talentvolle Engelse schrijver Leonard Cottrell (geboren in 1913) een schets van de oude beschavingen om het oostelijk bekken der Middellandse Zee, in hoofdzaak tussen ongeveer 3000 en 450 v. Chr. Voorwaar een zeer stoutmoedige onderneming, die alle bewondering verdient!

De oorspronkelijke titel van het boek, The anvil of civilization, strookt goed met het soms als met mokerslagen hamerend betoog van de schrijver. De Nederlandse vertaling danken wij aan Ingrid Nijkerk. Het dient meteen te worden gezegd, dat wij bij alle waardering voor de geboden vertaling niettemin op vele feilen kunnen wijzen die schadelijk zijn voor het goede begrip van zaken.

Wij spreken van de stad Thebe, niet Thebes in Zuid-Egypte. Oude Koninkrijk misstaat voor Oude Rijk in Egypte. Museum van Ashmole i.p.v. Ashmolean Museum te Oxford klinkt ongelukkig; er wordt een soort van vertaling gegeven, waar deze niet gewenst is. Minyan i.p.v. Minys, Lijn-B i.p.v. Lineair B, Rhodes i.p.v. Rhodos, Metropolitisch Museum voor Kunsten i.p.v. Metropolitan Museum of Art te New York stichten verwarring. Hier ware een eenvoudige revisie op het punt van vaktermen door een archeologisch geschoolde kracht wenselijk geweest. Zoals het nu is, zullen de vertaal-technische ontsporingen in dit als populaire uitgave op de markt gebrachte boek nog vele lezers danig uit de rechte koers werpen.

Nochtans wil deze aankondiging zich niet tot steriliteit doemen door een bijziende bespreking, die uitsluitend op het uittrekken van splinters is gericht. Cottrell geeft in het oorspronkelijke Engelse werk, waarvan de boeiende schrijftrant ook in de Nederlandse vertaling doorklinkt, een pakkend relaas van de ontwikkeling der oude beschavingen om het oostelijk bekken der Middellandse Zee. Hij heeft daarbij overwegend uit eigen, hoogst persoonlijk doorleefde kennis en ervaring geput, die door relaties met grote Britse archeologen van thans nog aan gloed en tinteling winnen. In feite staat men verstomd van de uitgebreidheid en de veelzijdigheid van 's schrijvers archeologische kennis. Het is echter een veelzijdigheid die overstemd wordt door een sterke mate van partijdigheid vóór de ene en tégen de andere oude cultuur. De Grieken worden boven alle toppen verheven, de Assyriërs met een verdict van ruwe, woeste kunst veroordeeld. Met een dergelijke innerlijke felheid mag de archeoloog zeker niet partij kiezen.

Er is nog een ander punt waarop de recensent ten aanzien van het betrokken boek een principieel caveat wil uitspreken. Dit betreft meer de opmaak en presentatie door de uitgever dan de schrijf- en betoogtrant van de auteur. Voor weinig geld heeft men een selectie van keurige afbeeldingen kunnen opnemen. Maar de afgebeelde voorwerpen hebben in sommige gevallen niet de geringste relatie met de tekst.

Zo is afbeelding 28 op zichzelf een zeer goede reproduktie van een prachtige Attische zwartfigurige vaas van ongeveer 535 v. Chr. Bij alle ongebreidelde lofzangen die

[p. 268]

Cottrell over de glorie van de Griekse beschaving neerschrijft, wordt evenwel nergens serieus gesproken over Griekse beschilderde vazen. Op die manier wordt bedoelde afbeelding, hoe verdienstelijk en welkom ook op zichzelf, er met de haren bijgesleept.

Dit nu - een scheuring tussen tekst en illustraties - is een euvel dat inherent is aan vele uitgaven van de laatste tijd. De schrijver geeft geen richtlijnen voor de keuze van de afbeeldingen die aan zijn boek kunnen worden toegevoegd. De uitgever doet zulks op eigen initiatief, en voert aldus meestal meer de prijs dan de bruikbaarheid van het geschreven deel van het boek op.

Wil men echter per se afbeeldingen van mooie archeologische objecten presenteren, ook al hebben die weinig of geen verband met de tekst, dan zou men beter en meer hebben kunnen putten uit de schatten van goed materiaal in Nederlandse publieke verzamelingen: Leiden, Amsterdam, Utrecht en 's-Gravenhage. Daar ware de Nederlandse lezer zeker uitnemend mee gediend geweest. Helaas heeft men echter op dit punt de vlotte aansluiting op Nederland gemist; er worden series van stukken in veelal verre buitenlandse verzamelingen afgebeeld, zonder recht te doen wedervaren aan het kostelijke eigen bezit van ons land.

Keren wij thans terug tot de eigen stijl van Cottrell. Een feit is dat de auteur voor de algemene lezer rijkelijk veel met bijzonderheden, ja zelfs met allerlei technische knepen en snufjes van de archeologie werkt. Helaas klopt het in de Nederlandse uitgave niet altijd met de nauwkeurigheid der geregistreerde details. Zo wordt op blz. 78 de vroeg-Minoïsche periode ca. 2800-1800 v. Chr. geplaatst, en op blz. 79 het midden-Minoïsche tijdperk eveneens ca. 2800-1800 v. Chr. Op blz. 140 wordt koning Hammoerabi van Babylon ca. 800 v. Chr. gedateerd, terwijl deze volgens de uiterst aannemelijke chronologische berekeningen van prof. S. Smith te Londen van 1792-1750 v. Chr. heeft geregeerd. Dit zijn slechts enkele grepen uit een veelheid van onnauwkeurigheden in minutiis!

Het wordt evenwel tijd om de kritiek op het hier besproken boek verder te laten rusten. Wij willen thans veeleer aangeven voor wie Cottrells boek bij uitstek nuttig en welkom zal zijn. Dit zullen over het algemeen de zeer talrijke personen zijn, die onder de huidige omstandigheden met een verbluffend gemak en veelal zeer ruime middelen uitgebreide plezier- en zakenreizen naar de landen der behandelde culturen ondernemen. De recensent, sinds 1949 aan het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden werkzaam, heeft bespeurd dat van de bezoekers aan genoemde instelling een groter percentage de landen der oude beschavingen om het oostelijk bekken der Middellandse Zee pleegt te bereizen, dan zulks bij het gilde der archeologen mogelijk is. Juist voor die minder vaktechnisch archeologisch, dan algemeen cultureel geïnteresseerde reizigers is de lectuur van Cottrells boek ten zeerste geschikt; Cottrell schrijft zelf ook als onvervaard reiziger.

Een boek vol wetenswaardigs, dat men vóór, tijdens of na een reis naar de landen der oude culturen kan lezen - doch met nog veel meer profijt zelf dient te ziften en te toetsen op aannemelijkheid - aldus moet men De bakermat van onze cultuur typeren. Iets dergelijks schreef reeds de kenner van de wereld van het Nabije Oosten en het Oude Testament, prof. J.B. Pritchard in zijn bespreking van het originele werk in het Amerikaanse tijdschrift Archaeology, XII (1959), blz. 217-219.

Voor de archeoloog is wellicht het treffendste van Cottrells boek, dat hierin met persoonlijke warmte verhaald wordt van baanbrekende ontdekkingen op opgravings-

[p. 269]

terreinen, door grote Britse pioniers gedaan. Wij denken dan aan de opzienbarende vondsten van Sir Leonard Woolley in Oer in Zuid-Mesopotamië. Als hulde aan Sir Leonard Woolley (1880-1960) zullen Cottrells opmerkingen over de schatten van Oer stellig voor geruime tijd hun waarde en geldigheid behouden.

Deze eerbied jegens pioniers doet bij Cottrell weldadig aan. Tenslotte zijn het meestal de bodemschatten, door pioniers opgegraven of anderszins verworven, die nog steeds het actiefste deel van de materiaalschat uitmaken, waarmee ook de tegenwoordige archeologie nog moet werken. De modernste opgravers mogen nog zo luid verkondigen, dat zij technisch verbeterd en op natuurwetenschappelijke exactheid aansturend hun werk verrichten. Wat vindt men echter bij die modernste opgravingen aan objecten, die kunnen schitteren in musea en verzamelingen, vergeleken met de glorie van massale prachtvondsten uit het verleden? Het is stellig een der grootste verdiensten van Cottrell, dat hij aan de prestaties van pioniers bij het opgraven en het verzamelen ten volle recht doet wedervaren. Voor de recensent is dit de waardevolste boodschap die zijn boek te brengen heeft.

J.H.C. Kern

Alain Hus, De Etrusken en hun beschaving. (Les Étrusques). Nederlands van E. van der Veer-Bertels. Pictura-boeken, 13. - Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1959. 192 blz. Geïll.

Dit, oorspronkelijk in het Frans verschenen, werk verdiende een uitgave in het Nederlands, want ook in ons land zal voor deze materie een belangstellende lezerskring gevonden worden, omdat de beschaving der Etrusken door haar eigenaardige structuur en door de raadselen waarvoor zij de wetenschap stelt, allerwegen de aandacht trekt. De niet lang geleden ook bij ons tentoongestelde voorwerpen van Etruskische kunst zijn door velen met interesse en vaak met bewondering in ogenschouw genomen. Hus heeft zich met onmiskenbare liefde van zijn taak gekweten. Hij is wars van voorbarige gevolgtrekkingen en toont bijna overal een prijzenswaardige objectiviteit. Een bijzondere bekoring van dit boekje vormen de talrijke afbeeldingen die een uitstekende illustratie vormen van den tekst. Het is jammer dat in den tekst nooit verwijzingen naar de afbeeldingen voorkomen. De niet ter zake kundige lezer zal dientengevolge wel eens in verlegenheid komen te verkeren. Aan den ernst van het geschrift doet mijns inziens afbreuk de afbeelding op blz. 19 van een aanplakbiljet uit Italië: het enige verband met het onderwerp is dat het een ‘Cinema Teatro Etrusco’ betreft!

De vertaling laat zich gemakkelijk lezen. Kleine tekortkomingen ontbreken niet. Op blz. 6 leze men (bij de illustratie) Tumuli in plaats van het Franse meervoud Tumulus; de beeldspraak derailleert in een zin als dezen (blz. 12): ‘de uiteenlopende en gevaarlijke wegen die door deze twee namen (!) geopend werden...’; op blz. 21 worden oost en west met elkaar verwisseld, maar dat kan een fout van Hus zijn; consequent wordt ‘stelès’ gespeld in plaats van ‘stèles’; wie Latijn kent stoot zich aan ‘het liber linteus’ in plaats van ‘de liber...’ Maar dit zijn kleinigheden, die aan den algemeen gunstigen indruk nauwelijks afbreuk doen.

[p. 270]

Menander, De misanthroop. Ingeleid en vertaald door dr. E. De Waele. Klassieke galerij, nummer 141. - Wereldbibliotheek N.V., Amsterdam, 1959. XVI, 60 blz.

Het spreekt vanzelf, dat het nieuw gevondene volledige blijspel van den oudgrieksen meester allerwegen aandacht trekt. Een Nederlandse vertaling is dan ook welkom. De inleiding bij deze vertaling geeft enige noodzakelijke inlichtingen ten dienste van den niet ter zake kundigen lezer. De nadruk valt natuurlijk op de overzetting zelve. Deze nu is gemaakt op grond van den tekst zoals die in de eerste uitgave van V. Martin is uitgegeven. Dit heeft het voordeel, dat zij spoedig kon verschijnen en degenen, die geen Grieks lezen, van het stuk doen genieten. Een bezwaar is, dat de vele verbeteringen, bovenal in de verdeling onder de personnages en dientengevolge in het spel ten tonele, die door andere deskundigen later zijn aangebracht, niet verwerkt konden worden. Op meer dan één plaats krijgt de lezer dus een onjuisten indruk van het stuk.

Vertalen in verzen is moeilijk. Vertalen van de vloeiende, natuurlijke poëzie van Menander is dubbel moeilijk. In het algemeen heeft dr. De Waele zich goed van zijn taak gekweten. Hij heeft de zesvoetige iambische versmaat door de vijfvoetige vervangen, wat mijns inziens juist is. Een ander voordeel is, dat hij nu de zesvoetige verzen kan gebruiken waar Menander langere trochaeïsche maten gebruikt. Feilloos is de versificatie overigens niet altijd: vers 717 is niet te scanderen, en vers 718 en 719 zijn zevenvoetig. De luchtige toon is meestal goed getroffen. Het is mij niet duidelijk, waarom consequent Kallipides met één p wordt geschreven; als men Sostratos, Knemon, Sikon, enz. spelt in rechtstreekse transliteratie, moet men ook Chaireas, en niet Chereas drukken. Hier en daar is het origineel niet juist weergegeven; één voorbeeld: in vers 319 lezen wij dat Gorgias zich ‘volle broer’ van het meisje noemt; Menander zegt duidelijk, dat hij haar halfbroer is; alleen de moeder hebben zij gemeen.

Zo kan men den vinger leggen op kleine feilen, maar over het geheel genomen valt deze vertaling te prijzen.

v. Gr.