De Gids. Jaargang 123

[p. 1]

[Tweede deel]

S. Carmiggelt
Willem Elsschot

Bij de begrafenis van Willem Elsschot is gezegd: ‘Hij schreef weinig, maar men kan de taal bij hem leren’. Geen slecht grafschrift voor een auteur, die Buffons ‘de stijl is de mens zelf’ als motto boven zijn eigen werk zette. Elsschots grootheid lag in zijn stijl. Zijn motieven waren ‘aanleidingen om zichzelf leeg te pompen’, zoals hij het zelf eens uitdrukte. Hij kon ‘een haring tragisch schilderen’ en een stuk beleefde werkelijkheid zo op papier brengen, dat je als lezer de indruk kreeg, dat het er nu eens en voorgoed stond.

Als het niet mogelijk was bij vele schrijvers aan te wijzen, hoe ze het doen, zou men de tijdschriften wel kunnen opheffen. Maar bij de grootsten lukt het niet helemaal. Het diepste wezen van hun vermogen is er te geheimzinnig voor. Een Tsjechow kon zich gerust permitteren alle eisen, die men aan de verwerking van een ‘plot’ pleegt te stellen, aan zijn laars te lappen: zijn verhalen lukten toch wel. Hij schreef ze gewoon neer - een stuk leven zonder kop of staart soms, maar aangeraakt door een groot talent. En dat is voldoende. Elsschot vertelde met norse humor wat hem in het leven overkwam, maar hij verhief zijn eenvoudige, soms triviale gegevens ver boven het niveau van het realistische, menselijke verhaaltje, door de ongehoorde intensiteit van zijn stijl. Greshoff had gelijk toen hij zei dat deze man de kunst verstond om alle menselijke acties en reacties te verhevigen en te verdiepen, zodat zij een bovenmenselijke betekenis krijgen, zonder daarbij iets van hun nuchtere werkelijkheid in te boeten.

Wie Elsschot persoonlijk heeft gekend weet dat vlak achter zijn gereserveerde ironie een enorme emotionaliteit woedde en een sentiment dat hem tot tranen toe bewegen kon als hij zijn eigen werk voorlas. Deze elementen vindt men in zijn stijl terug. Hij bedwingt zich vrijwel voortdurend, maar zijn statig sarcasme is in wezen geladen met een onnoemelijke agressiviteit die er, in een enkel scheldvers, wel eens uitgekomen is maar die gewoonlijk bij het schrijven net zo keen in de gaten werd gehouden als dat sentiment. Niet ten onrechte bestaat in zijn meesterwerk Villa des roses het vijfde hoofdstuk, dat Louise beschrijft, uit welgeteld drieënvijftig voorzichtige woorden. Hier moest zonder voorbehoud worden bemind. De gefrustreerde romanticus met zijn eeuwig kwellende behoefte aan perfectie, zou wel gewild hebben. Maar de waakzame schrijver van het geserreerde woord waagde zich niet op deze zomerwei

[p. 2]

vol landmijnen. De bitterheid, die hem steeds weer terugriep tot de verheven knechtschap van zijn genadeloze waarheidsliefde, was de essentie van zijn schrijverschap. Wie Tsjip leest weet waar hij even uit die ijzeren greep ontvluchtte om zich te bezondigen aan een overgave die men hem meer gunde als mens dan als lezer.

Want juist in het despotisch bewind dat Elsschot voerde over zijn gevoel, lag zijn geweldige kracht. Meer ontspanning dan de grimmige lach, ook ten aanzien van dingen die hem het meest dierbaar waren, heeft hij zichzelf als kunstenaar nooit gegund. Hij schreef met vaste hand en van alles wat in hem woelde mocht alleen het toonbare door het tourniquet. Het wild gedrang daarachter heeft, geloof ik, aan zijn stijl de vaak verbluffende geladenheid gegeven die, op zijn beste bladzijden, elke volzin de beeldende kracht schenkt van voldragen poëzie.

Elsschots schrijversleven heeft hem geen reden tot klagen gegeven. Aanvankelijk werkte hij, incourant naar de mode van zijn tijd, zonder weerklank. Aan Greshoff komt de eer toe hem later, toen hij het al opgegeven had, zodanig te hebben aangemoedigd dat hij de pen weer opnam. Was hij in de dagen van Forum nog voornamelijk een held in de literatuur - in de laatste jaren drong hij ook tot de grote massa van de lezers door. Zijn werk is pas goed begonnen te leven en het beste ervan zal dat nog lang doen. Want de mensen in Villa des roses of Een ontgoocheling heeft hij zo definitief neergeëtst, dat de wind ze niet meer weg kan blazen.

Nu veel jonge schrijvers, uit eerbiedwaardige motieven, proberen de conventionele grenzen van de taal te doorbreken omdat het woord, als de maan in Brechts Soho, lijkt op een ‘penny der schon abgegriffen ist’, is het leerzaam bij het lezen en herlezen van Elsschots werk te ervaren dat een grote adem de bezoedelde pasmunt schoonblaast met een geheimzinnig gemak.