De Gids. Jaargang 123

[p. 346]

Nieuwe boeken

Joost A.M. Meerloo, Alle leven danst. De Brug-Djambatan, Amsterdam, 1959. 152 blz. Geïll.

De oorspronkelijke titel van dit bijzonder fraai verzorgde werk luidt: Dance craze and sacred dance en de vertaler H.M. van Randwijk gaf als ondertitel de nadere omschrijving: ‘Van primitieve dans tot Rock “n” Roll en modern ballet’.

De zeer persoonlijke visie van de auteur wordt in deze beschouwing van de dans enigszins verklaard als de lezer verneemt, dat dr. Joost A.M. Meerloo een bekend Amerikaans publicist en arts-psycholoog is. De opsomming van reeds eerder van zijn hand verschenen werken geeft een denkbeeld van de voorkeur die Meerloo aan de dag legt voor onderwerpen, die de mens in een bepaalde situatie en belichting doen verschijnen: Homo militans. Total war and the human mind. Delusion and mass-delusion. Patterns of panic. The two faces of man. The rape of the mind.

Dit voorlaatste boek, The rape of the mind, behandelde het thema van de hersenspoeling en volgens de tekst op de flap van zijn nieuwe werk heeft het in de gehele wereld grote belangstelling getrokken. Van de hersenspoeling naar de dans is een hele stap, maar waarschijnlijk zal ook Alle leven danst door velen worden gelezen en vooral worden bekeken, want als fotoboek van de dans maakt het diepe indruk. Meerloo's psychiatrische instelling doet echter herhaaldelijk de vraag rijzen, of zijn beschouwingen niet al te Freudiaans gekleurd zijn en of zijn uitgangspunt, dans en ritme te zien als ‘een universeel middel tot uitwisseling en onderlinge gemeenschap’, verantwoord genoemd kan worden.

‘Alles is ritme.’ Zo luiden de eerste woorden van dit werk. Ook al zou men dit niet onmiddellijk ontkennen, dan nog is ritme niet synoniem met dans. De pneumatische boor heeft een ontstellend ritme, maar bezit generlei connectie met de dans. Het van vreugde opspringen van het embryo in de moederschoot of ineenkrimpen door onaangename prikkels, beschouwt Meerloo als de eerste bewegingsuitingen ‘in een nirwanische wereld’, waarnaar de danser later terugzoekt.

‘De dans leeft in lichaam en geest van ieder onzer’, zegt Meerloo. ‘De dans brengt ons in de draaikolken van aardse hartstocht of heft ons op tot bovenaardse verrukkingen.’ En later: ‘De dans kan een extatische heilige handeling zijn, of kan ons neertrekken in een onderwereld van hysterie en chaotische gevoelens.’

Het is wel duidelijk, dat deze emotionele benadering van de dans weinig met modern ballet uitstaande heeft. Wel gaan Meerloo's inzichten op bij de beschouwing van primitieve dansen, waaraan de auteur ook het grootste gedeelte van zijn boek heeft gewijd. Zijn psychiatrische instelling brengt ook wel eens verrassende apercu's, waar het gaat om de driften van het oer-ritme, zoals dat in de dans van wilde stammen in het oerwoud zich deed gelden in het monotone tam-tam, welke eeuwenoude syncopen door dansers in dezelfde ritmische monotonie verder door de tijden zijn gedragen, en die zich nu voor onze tijdgenoten in vele jazzvormen manifesteren.

De dansepidemieën uit de middeleeuwen getuigen van de hypnotische dansdwang die tot collectieve razernij kon leiden of tot religieuze extase. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de dansepidemie van de Wederdopers in Amsterdam anno 1555 geweest. Daarnaast attendeert Meerloo zijn lezers op de genezende kracht waarmee de sjamaan

[p. 347]

of medicijnman zijn geneeskunst uitoefende, door dansend en zingend de terugkeer naar de nirwanische rust tot een ritueel vol magische betekenis te maken, waarmee hij de goede geesten kon oproepen en kwade uitbannen.

Steeds weer spreekt Meerloo als zijn overtuiging uit dat de dans ontstaat door het verlangen naar de nirwanische wereld van de prenatale staat. ‘Naarmate onze maatschappij meer vertechniseert groeit de menselijke behoefte aan een ontsnappingsmogelijkheid. Verborgen angstgevoelens en frustratie wekken nog steeds in de mensen de rusteloze drang tot beweging.’ Meerloo meent zelfs, dat wie geen auto bezit terugvalt op opwindende patronen van ritmische bevlogenheid, die de jazzband en de jukebox bieden.

Het is zeker belangwekkend de primitieve afkomst van de dans te volgen, maar het hedendaagse beeld van de danskunst mag daaraan niet worden opgeofferd. De innerlijke tucht die de emotionaliteit in het moderne ballet tot beheerste uitbeelding brengt, is een verworvenheid van de geest, een schepping van ons tijdperk, waarover Meerloo weinig of nicts zegt. Wel haalt hij de Griekse schrijver Lucianus (165 A.D.) aan, die toen al wist, dat dansen een ontplooiing van de geest is, heerschappij over de daad, harmonie van uitdrukking, poëzie van gebaar, gratie van beweging, - een verfijnde beheersing van het lichaam door de geest. Maar Meerloo zelf merkt daarover niets op.

Het fascinerende van dit werk zijn vooral de afbeeldingen die de tekst een nieuwe waarde geven. De dans heeft door de eeuwen heen het menselijk bestaan in de meest verschillende facetten tot uitdrukking gebracht. Wat in dit boek aan foto's en reproduktie van oude prenten als illustratiemateriaal werd afgedrukt is overweldigend van pracht. Men kan er zich uren in verdiepen en beseffen, dat de artistieke betekenis van dit rijkgeschakeerde werk voornamelijk in de keuze en kwaliteit van deze afbeeldingen is gelegen. Twee foto's detoneren: de afbeelding van ‘de zielloze techniek’, waarbij men vijf roltrappen met stilstaande mensen in een warenhuis ziet, een foto die dus niets met de dans te maken heeft, en vijf opnamen van Eduard van Beinum, die ‘het levende gebaar’ moeten illustrerern met de schrikwekkende woorden: ‘De dirigent vormt zijn orkest en dwingt het als het ware tot een interpretatie van de muziek zoals hij wil. Hij doet het door de zingende gebaren van zijn handen en de wisselende uitdrukking van zijn gezicht.’

De mooiste illustratie van de dans is die van Svetlana, een figuur van volmaakte schoonheid, waarbij staat aangetekend: ‘Zuiverheid van houding en beweging van de klassieke balletdanseres maken haar kunst tot een der hoogste en edelste vormen van menselijke expressie.’

Deze magistrale weergave van nobele danskunst is de bekroning van een schitterend werk, dat zijn weerga niet heeft in rijkdom en verscheidenheid van afbeeldingen.

E.v.L.

Dr. M. Elisabeth Kluit, Maatschappij, school, kerk. Ottho Gerhard Heldring en het Réveil. Drukkerij ‘Stichting Hoenderloo’, Hoenderloo, 1958 [1959]. 88 blz. Geïll.

Het is een opmerkelijk verschijnsel dat verscheidene predikanten die ver buiten de grote steden een achterafgelegen dorp als standplaats hadden, hetzij in het weten-

[p. 348]

schappelijke, hetzij in het sociale leven van ons land een bijzondere plaats hebben ingenomen. Tot hen behoort O.G. Heldring (1804-1876), die in 1826 predikant werd in het kleine Betuwse dorp Hemmen en daar bijna een halve eeuw lang gewoond en gewerkt heeft. Van jongs af was hij een non-conformist; al op de universiteit kon hij het niet vinden met de supranaturalistische geest die het theologisch onderwijs van die dagen kenmerkte. Ook hij had zijn bezwaren tegen de geest der eeuw, en toen de maatschappij aan die bezwaren niet tegemoet kwam, ging hij zelf tot de daad, beter gezegd tot een reeks van daden over. Als jong predikant kwam hij in aanraking met de armoede, een probleem waarmee velen zich destijds bezighielden, maar waarvoor niemand een oplossing vond. Heldring vond die al evenmin, maar wel heeft hij, en dat is zijn verdienste, doeltreffende wegen aangewezen om de armoede althans te beteugelen. Hij begreep, wat toen nog maar weinigen begrepen, dat werkverschaffing een betere remedie tegen deze kwaal was dan het uitdelen van aalmoezen. Daarom werd hij een propagandist voor binnen- en buitenlandse kolonisatie. Aan zijn persoonlijk initiatief dankt het dorp Hoenderloo zijn opkomst, doordat hij eerst zorgde dat er een waterput, daarna dat er een school kwam. Een toevallige ontmoeting opende zijn ogen voor de noden van het verwaarloosde kind; daardoor ontstonden achtereenvolgens het doorgangshuis voor jongens te Hoenderloo (waarvan de drukkerij dit boek zo voortreffelijk heeft uitgegeven) en de asiels Steenbeek, Talitha Kumi en Bethel, alle drie in of bij Hemmen en ter bescherming van meisjes of jonge vrouwen die aan zedelijke gevaren blootstonden. Maar ook het gevangeniswezen had zijn belangstelling, zogoed als de prostitutie, het onderwijs en de volksopvoeding. In 1834 begon hij de Geldersche volks-almanak uit te geven, waarvan in enkele weken vier drukken moesten verschijnen: een van de vele symptomen van het succes - Heldring zelf zou liever van zegen hebben gesproken - dat deze man met vrijwel alles had wat hij maar aanpakte. Terwijl van begaafder tijdgenoten niets bewaard bleef, bleef zijn werk voortleven.

Na het degelijke theologische proefschrift dat dr. A. van der Hoeven in 1942 over Heldring schreef, was er zeker nog plaats voor een beknopter en minder naar volledigheid strevende studie over deze merkwaardige predikant, die men een zakenman van grote allure zou kunnen noemen, mits men daarbij in het oog houdt dat hij dat alleen ter wille van de verworpenen der aarde was. Dr. Kluit heeft haar onderwerp zelfstandig behandeld en er onder meer van nog ongepubliceerd materiaal gebruik voor gemaakt. Zij heeft van Heldring een in zijn beknoptheid volledig beeld getekend en dus ook zijn aandeel in de schoolstrijd en zijn positie in de kerkelijke geschillen van zijn dagen aangeduid, wat trouwens mede in de titel tot uiting komt. Echter vraagt men zich af of aan de veelzijdige figuur van Heldring toch niet meer recht was gedaan, indien met terzijdelating van hetgeen hij met anderen gemeen had, nog meer de nadruk was gelegd op datgene waarin hij exceptioneel was: zijn sociale bewogenheid, zijn nuchtere kijk op het leven en zijn moed, die hem tot een pionier op het terrein van het maatschappelijk werk hebben gemaakt.

P.J. Meertens